Kompensacja dysfunkcji wzroku
Rozmaity stopień uszkodzenia narządu wzroku, jego charakter, a także etiologia decyduje o dostępności określonych form kompensacji.
Jej istota polega na zastąpieniu zaburzonych funkcji organizmu innymi, pojęcie to pochodzi od łacińskiego compensatio - wyrównanie braku, zastępowanie czegoś brakującego, bądź nie właściwie funkcjonującego, czymś innym, prowadząc do stanu rzeczy w większym stopniu odpowiadającego normalnemu, tzn. takiemu, w którym nic nie brakuje oraz wszystko funkcjonuje właściwie.
U osób z niepełnosprawnością wzroku obejmuje ona zastępcze sposoby odzwierciedlania rzeczywistości głównie przez dotyk, węch i słuch. Wszystkie te drogi kompensacji mogą być właściwie wykorzystane przez osoby niewidome bądź słabowidzące, dopiero dzięki prawidłowo ukształtowanym II układzie sygnałowym oraz dobrze rozwiniętych strukturalnych układach dynamicznych. Pozwalają one na wyższy stopień adekwatności w postrzeganiu rzeczywistości niż wskazywałaby na to dysfunkcja wzroku, który jest głównym zmysłem wykorzystywanym w jej percepcji. Istotną rolę w życiu osób z niepełnosprawnością wzroku odgrywa również zmysł przeszkód. Można powiedzieć, że jest on nie do przecenienia. Dużą rolę odgrywają również schematy zachowań w określonych sytuacjach zwane algorytmami.
Dziecko nawiązuje kontakt z otoczeniem najpierw przez dotyk, potem przez smak, potem po przez słuch i w końcu wzrok. Różnice w przypadku osób niewidomych i niedowidzących dotyczą tego ostatniego zmysłu (Z. Sękowska).
Działanie bodźców z otoczenia powoduje powstanie w świadomości człowieka wrażeń, które stanowią elementarne procesy poznawcze, odzwierciedlają one elementy przedmiotów i zjawisk. Z kolei spostrzeżenia pozwalają na odzwierciedlenie całego przedmiotu czy zjawiska. Osoby dotknięte dysfunkcją wzroku mają uniemożliwione lub ograniczone doświadczanie doznań wzrokowych, co mobilizuje ich do korzystania z pozostałych analizatorów (T. Majewski).
Tak więc kompensacja zmysłów u osób niewidomych polega na odbieraniu wrażeń przez pozostałe analizatory zmysłowe a także pobudzenie procesów korowych wyższej analizy oraz syntezy. Dla tej grupy osób niepełnosprawnych, wszystkie przystosowania kompensacyjne zastępują nie możliwe do dostrzeżenia elementy optyczne w taki sposób, by były do nich adekwatne, co pozwala na właściwsze interpretowanie komunikatów docierających do osób z dysfunkcją wzroku (Z. Sękowska).
Najnaturalniejszą i najpowszechniejszą formą kompensacji w przypadku dysfunkcji wzroku czy słuchu jest kompensacja w obrębie analizatora, którego czynność jest uszkodzona. Autorka definiuje to pojęcie jako "odbudowę czynności analizatora, po przez własne ośrodki zapasowe ustroju, w przypadkach gdy to zjawisko może mieć miejsce" (M. Grzegorzewska, 1959). Inny rodzaj kompensacji polega na zastępczym przejęciu funkcji jednego analizatora, który przestał całkowicie funkcjonować przez inny. Zmysły kompensujące narząd dotknięty dysfunkcją nie mogą działać pojedynczo, lecz kompensacja jest efektem współdziałania kilku analizatorów. Jednak nie jest prawdą, że narządy kompensujące np. ubytek wzroku niewidomych są lepiej wykształcone (jak głosiła teoria wikariatu), ale kompensacja zachodzi defakto w obrębie procesów korowych, tworząc tzw. dynamiczne układy strukturalne (T. Majewski, 1983, s. 38).
Jedna z niewidomych autorek napisała, że obraz świata niewidomych jest inny od obrazu widzącego człowieka, bo oparty o pozostałe wrażenia zmysłowe (U. Burkhardt, w: Z. Sękowska, 1981, s. 58).
Największe znaczenie w przypadku utraty wzroku ma analizator dotykowy. Dostarczane tą drogą sygnały mają najbardziej realny charakter a zakres spostrzegania przy jego udziale jest bardzo szeroki (M. Grzegorzewska, 64). "Dotyk niewidomych nie jest dotykiem ludzi widzących", przypada mu bowiem rola podwójna, zarówno dotyku jak i wzroku. Jego wadą jest to, iż jest zmysłem bliskonośnym w przeciwieństwie do wzroku, dlatego właściwa kompensacja wymaga połączenia odbioru przy udziale dotyku z odbiorem za pomocą zmysłu dalekonośnego np. słuchu (Z. Sękowska, 1981, s.66). W procesie percepcji osoby niewidome najpierw ujmują przedmiot wszechstronnie a następnie za pomocą ruchów poznają jego konkretne cechy. Przy poznawaniu małych przedmiotów wystarczą ruchy rąk, przy dużych niezbędne są ruchy całego ciała (tamże, s. 66). W przypadku skomplikowanych obiektów czy rysunków poznanie polega na znalezieniu jego części najdogodniej położonej lub kluczowej, która w jakimś stopniu zdefiniuje cały przedmiot. Dokładne poznanie jest możliwe gdy nastąpi asymilacja dotyku syntetycznego z analizującym, co wymaga długiego ćwiczenia (T. Heller, w: Z. Sękowska, 1981, s. 68). Jednak dwa podstawowe rodzaje dotyku to bierny (wrażenie dotknięcia, ucisk, ciepło, zimno, jest szybka adaptacja i znieczulenie powierzchni ciała, którą się dotyka) i czynny (jeżeli dołączą wrażenia zmiany miejsca, poruszanie się narządu dotykającego). Ten drugi jest podstawowym zmysłem w procesie tworzenia się wyobrażeń przestrzennych (Z. Sękowska, 1981, s. 69). Niewidomi wytwarzają schematy dotykowe, których rola jest większa od roli schematów wzrokowych u osób widzących (W. Steinberg, w. Z. Sękowska, 1981, s. 71).
W procesie kompensacji u osób niewidomych drugim zmysłem jest słuch. Jego rola jest odczuwalna w wielu dziedzinach życia. Dźwięki mogą pochodzić bezpośrednio ze źródła lub są dźwiękami odbitymi (T. Majewski, 1983, s. 52). Niewidomi często podczas badania przestrzeni wywołują dźwięki, które odbijają się od przeszkody informując ich o niej (Z. Sękowska, 1981, s. 73). Osoby niewidome są bowiem w wyższym stopniu od widzących wrażliwe na bodźce słuchowe (R. Ossowski, w: I. Obuchowska (red.), 1999, s. 333). "Z powodu braku bodźców wizualnych, a więc dzięki większej koncentracji wewnętrznej niewidomi są bardziej wrażliwi na dźwięki i im zawdzięczają większość swoich spostrzeżeń o otaczającym świecie fizycznym", brak wzroku w zdobywaniu wykształcenia nie jest tak dokuczliwy jak brak słuchu, gdyż to nie wzrok lecz słuch ma większy wpływ na więzi między-ludzkie (M. Ziemcowa, w: Z. Sękowska, 1981, s. 72). Dla osób niewidomych mowa dźwiękowa służy nie tylko do porozumiewania się, ale także jako środek poznania pewnych cech osoby mówiącej np. płci, wieku, czy pewnych stanów psychicznych (T. Majewski, 1983, s. 61). Kompensacja werbalna polega na tym, że słowo mówione może dostarczać osobom niewidomym takich treści jak osobom widzącym wzrok, wykorzystuje się tu w większym stopniu funkcję poznawczą mowy (T. Majewski, 1983, s. 39).
K. Buerklen na bazie badań stwierdził, że słuch u osób niewidomych nie jest lepszy niż u widzących, jego wyższy poziom efektywności wynika z dobrej adaptacji do sytuacji i rozwoju dynamicznych układów strukturalnych. Tak więc podwyższona wrażliwość w odbiorze bodźców słuchowych osób niewidomych jest skutkiem ćwiczeń słuchu i orientacji w lokalizacji dźwięków (K. Buerklen, w: Z. Sękowska, 1981, s. 72). W. Swierłow pisze: "ze względu na to, że niewidomi na skutek konieczności zmuszeni są częściej uciekać się do pomocy słuchu, jest on bardziej wyćwiczony niż słuch widzących; niewidomy uczy się słyszeć (dostrzegać dźwięki, (...) uczy się dokładniej lokalizować w przestrzeni źródło dźwięku i określać jego charakter. Prawdopodobnie nie zwiększa się przy tym ostrość słuchu" (W. Swierłow, w: T. Majewski, 1983, s.54).
Węch również pełni istotną rolę w kompensacji u osób niewidomych. Zapachy bowiem są charakterystyczne dla różnych zjawisk czy przedmiotów (T. Majewski, 1983, s. 69).
Zastępstwo u osób niewidomych możliwości wzrokowego postrzegania świata tłumaczy kompensacja percepcyjna. Jej istota zawiera się w kompensowaniu braku doznań wizualnych przy pomocy dynamicznych układów strukturalnych i II układu sygnałowego (M. Grzegorzewska, w. T. Majewski, 1983, s. 36). Dynamiczne układy strukturalne powstają w wyniku pobudzenia różnych punktów kory mózgowej, po przez jednoczesne oddziaływanie bodźców na receptory. Zjawisko to jest możliwe dzięki funkcji kory mózgowej (syntezie) (tamże, s. 37).
II układ sygnałowy jest wyższym mechanizmem analizy i syntezy, jak i środkiem komunikowania się z myślą ludzką. Słowo daje niewidomym informację o zjawiskach, stosunkach, sytuacjach i zmianach zachodzących w czasie i przestrzeni, które nie są dla nich dostępne. Działanie człowieka niewidomego i widzącego jest możliwe dzięki współpracy I i II systemu sygnałowego (Z. Sękowska, 1981, s. 75). Autorka prócz mowy, do funkcji II układu sygnałowego zalicza myślenie logiczno-pojęciowe (tamże s. 131). "Objaśnienie słowne kieruje umysłowym uogólnieniem, zatrzymuje uwagę dziecka na rzeczach istotnych, ukierunkowuje postrzeganie i daje podstawy do budowy sądów na temat nowo poznanego materiału". Brak możliwości postrzegania za pomocą wzroku zmusza osoby niewidome do wysnuwania wniosków, korzystając z doznań docierających przy udziale innych zmysłów (M. Ziemcowa, w: Z. Sękowska, 1981, s. 76). Prócz słowa w II układzie sygnałowym istotny jest czynnik motywacyjny, na który składają się: potrzeba poznania i zrozumienia rzeczywistości, zorientowania się w niej oraz przystosowania się do świata widzących (Z. Sękowska, 1981, s. 90).
U osób niewidomych ważną funkcję spełniają także wrażenia kinestetyczne. Ich receptory znajdują się w mięśniach, stawach czy ścięgnach. Informują człowieka o aktualnej pozycji jego aparatu ruchowego, o ruchach statycznych i ich przemieszczaniu, o ruchach dynamicznych. Dzięki niemu dotyk nabiera właściwej wartości dla niewidomych (T. Majewski, 1983, s. 41). Wrażenia kinestetyczne są więc sumą wrażeń spowodowanych naciskiem mięśni i stawów. Powtarzanie pewnych czynności powoduje wyćwiczenie pamięci kinestetycznej - utrwalenie przez mięśnie stereotypów ruchowych. Przy przemieszczaniu się na dłuższych dystansach dużą rolę pełni pamięć czasowa, będąca sumą ruchów wykonywanych jednostajnie w jednostce czasu. Oba te rodzaje pamięci powinno się ćwiczyć razem (Z. Sękowska, 1981, ss. 74-75).
Inną formą kompensacji przez osoby niewidome braku wzroku jest zmysł przeszkód, który znajduje się w okolicy czoła i skroni. Jego funkcjonowanie polega na odczuwaniu lekkiego ucisku, kiedy napotykany jest przedmiot znajdujący się w ruchu lub spoczynku w niewielkiej odległości od twarzy. Nie dochodzi tu jednak do identyfikacji obiektu, ale do stwierdzenia jego obecności (Z. Sękowska, 1981, ss. 73-74). W. Dolański udowodnił, iż wrażenia dotykowe na twarzy odbierane są przez ucho, co powoduje u niewidomych odruch warunkowy. Zmysł przeszkód jest mechanizmem, którego podstawę stanowi instynkt obronny a główne bodźce są natury słuchowej, uczucie muśnięcia na twarzy jest efektem odruchowego procesu psychofizjologicznego. Wyróżnia on cztery człony zmysłu przeszkód:
zmysłowy (na tle specyficznych doznań dotykowo-słuchowych),
intelektualny (zrozumienie zaistniałego niebezpieczeństwa),
emocjonalny (obawa czy niepokój wobec niebezpieczeństwa),
reakcja ruchowa osoby (uniknięcie groźnego zetknięcia) (M. Grzegorzewska, 1964, s. 113; W. Dolański, w: Z. Sękowska, 1981, s. 74).
Kompensacja odbywa się więc następującymi sposobami: drogą opracowania przez osoby niewidome zróżnicowania słuchowego, skórnego, ruchowego, dotykowego i innych analizatorów; drogą korowych pobudzeń, które pochodzą z różnych analizatorów, zastępujących wzrok; drogą wytworzenia skomplikowanych dynamicznych układów strukturalnych i poprawy funkcjonowania I i II układu sygnałowego, wspierających wykonanie czynności oraz po przez zwiększenie znaczenia słowa mówionego, które przekazuje osobom niewidomym treści docierające do większości ludzi za pomocą wzroku.
B. Lowenfeld napisał, że kompensacja zmysłów daje duże możliwości w dostosowaniu społecznym i rewalidacji osób niewidomych. Trudności dostrzega w problemie socjologicznym (B. Lowenfeld, w: Z. Sękowska, 1981, s. 57). Z. Sękowska pisze, że poznanie niewidomych jest mimo wszystko zubożone o bardzo istotne doznania optyczne, brak kontroli wzrokowej sprawia, iż orientacja przestrzenna i społeczna jest znacznie trudniejsza, sprawia iż uczenie się i przystosowanie przez naśladownictwo jest niemożliwe (Z. Sękowska, 1981, s. 46). T. Majewski pisze, że kompensacja jest zjawiskiem częściowym i ograniczonym (T. Majewski, 1983, s. 38). M. Grzegorzewska dodaje, że "żaden zmysł a nawet kilka zmysłów działających łącznie, nie mogą wziąć na siebie całkowitej atrybucji innego zmysłu z powodu różnic strukturalnych i funkcjonalnych zachodzących między zmysłami" (M. Grzegorzewska, 1964, s. 49).
| Bartosz Zakrzewski |
|---|