RENESANS

1. Wstęp do renesansu

a) Nazwa epoki: „renaissance” fr. Odrodzenie (nadano tę nazwę by podkreślić odmienność od średniowiecza)

b) Czas trwania: w Europie (Włochy) początek XIV w. – początek XVI w.;

w Polsce XV w. – lata 30. XVII w.

c) Co wywołało tę epokę?

• Jednoczenie się państw po feudalnym rozbiciu (Włochy, Francja, Szwajcaria)

• Rozpad kościoła i struktury cesarsko-papieskiej

• Wzrastanie w siłę mieszczaństwa, bogacenie się miast

d) Odkrycia renesansu

• Liczne odkrycia geograficzne

• Odkrycia astronomiczne (teoria heliocentryczna 1543 r.)

• Odkrycie człowieka, odrębności ludzkiej jednostki – antropocentryzm; odkrycie ciała człowieka

• Odkrycie na nowo kultury antyku, wyznacza on kanony piękna

• Pojawiła się nowa nauka – filologia polegająca na studiowaniu tekstów starożytnych i ich krytycznym opracowaniu

• Odkrycie nowego Boga, polegało ono na bezpośrednim dochodzeniu do Boga przez indywidualną interpretację Pisma Świętego (bez pośrednictwa kościoła)

• Odkrycie języków narodowych, szczególnie dla literatury

e)Filozofia renesansu

• ANTROPOCENTRZYM (Giovanni Pico Della Mirandola „O godności człowieka”)

• MAKIAWELIZM – pogląd etyczny według którego cele polityczne, zwłaszcza zachowanie lub umocnienie władzy, uświęcają środki użyte do ich realizacji. Zatem w działaniu politycznym usprawiedliwione jest niemoralne postępowanie (Nicolo Machiavelli „Książę”)

• PANTEIZM – widzenie Boga w przyrodzie, świat jako dzieło Boga- Stwórcy, które jest świadectwem Jego miłości do ludzi

2. Wzorce parenetyczne renesansu

• HUMANISTA – poeta-doctus (poeta-uczony) fraszki, pieśni Jana Kochanowskiego

• SZLACHCIC-ZIEMIANIN – Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego)

• DWORZANIN – „Dworzanin Polski” Łukasz Górnicki

3. Motyw wsi w literaturze renesansu

a) Mikołaj Rej „Żywot człowieka poczciwego”

„Żywot człowieka poczciwego” to traktat o idealne szlachcia-ziemianina należący do literatury parenetycznej. Składa się z trzech części. Pierwsza to wychowanie dziecka i młodzieży, druga to życie dojrzałe i umieranie jako trzecia. Tytułowy człowiek poczciwy to człowiek godny czci, szacunku, będący wzorem do naśladowania.

Szlachcic-ziemianin:

• Ziemianin żyjący zgodnie z rytmem natury, zgodnie ze zmieniającymi się porami roku

• Afirmuje życie doczesne i pozytki z niego płynące

• Apoteoza rodziny i żony jako towarzyszki życia

• Dobry i łagodny dla swoich poddanych

• Posiadający wiedzę praktyczną, która pozwala mu świetnie gospodarować na roli

• Żyje według zasad Pisma Świętego

STYL MIKOŁAJA REJA:

• Pisał w języku narodowym, prosto, potocznie, niekiedy grubiańsko

• Nie umie budować zdań złożonych więc używa niepotrzebnych spójników np. ano

• Chcąc określić swój emocjonalny stosunek do życia wiejskiego używa wielu zdrobnień

• Używa licznych pytań retorycznych

• Pojawiają się staropolskie końcówki i archaizmy

b) Jan Kochanowski „Pieśń świętojańska o sobótce”

TOPOS ORACZA:

• Bohater nie ma określonego statutu społecznego, rzecz dzieje się w wyidealizowanym świecie wiejskiej Arkadii (nie wiadomo czy to chłop, ziemianin czy po prostu mieszkaniec wsi)

• Inne stany, zawody nie gwarantują ani spokoju, ani bezpieczeństwa, ani zachowania godności i cnoty (dworzanin, żołnierz, lichwiarz, żeglarz)

• Na wiejską Arkadię składają się: przyjemność obcowania z przyrodą, stabilność materialna i moralna, dostatek, bezpieczeństwo i poczucie godności osobistej; posiadanie cnoty szlacheckiej; dobra żona; przemienność pór roku organizująca życie człowieka wyznaczając mu czas na pracę i odpoczynek i zabawę

4. Renesansowa koncepcja szczęścia w pieśniach Jana Kochanowskiego.

a) Renesansowa koncepcja szczęścia na podstawie PIEŚNI IX

• Echa filozofii epikurejskiej i „carpe diem”; nakazuje zabawę i niemyślenie o przyszłości

• Los jest zmienny i należy się z tym pogodzić – motyw Fortuny, ślepy los rządzi życiem człowieka, który jest od niego uzależniony

• Człowiek nie zrozumie boskich praw rządzących światem, należy się z tym pogodzić i nie myśleć o tym, powinien przyjąć do wiadomości, że śmierć jest i żyć z tym

• Człowiek wobec zmiennej fortuny powinien zachować stoicki spokój

• Należy we wszystkim zachować umiar, nie są ważne wartości materialne

b) Afirmacja świata i dobrej zabawy w PIEŚNI XX

Jest czas na zabawę i czas na powagę. Kiedy przyjdzie moment na zabawę, trzeba go wykorzystać. Podczas zabawy trzeba zrezygnować z powagi. Nie trzeba przejmować się tym co wypada, a co nie. Trzeba korzystać z życia, łapać chwilę. Nie mamy przejmować się przyszłością, bo to już jest zaplanowane przez Boga.

c) Zależność między cnotą i szczęściem w PIEŚNI XII

Podmiot liryczny to mędrzec, uczony, człowiek doświadczony, który dużo w swoim życiu przeżył, poeta doctus. Dwie pierwsze strofy wynikają z jego doświadczeń. Cnota budzi zazdrość, jest to rzecz, której nie można kupić, trzeba to sobie wypracować. Znajdujemy tu echa filozofii stoickiej, cnota i wartości duchowe są tu najważniejsze.

d) Renesansowa koncepcja szczęścia:

• Filozofia horacjańska: zespolenie dwóch nurtów myślowych: stoicyzmu i epikureizmu

• Jako że człowiek nie jest w stanie przewidzieć przyszłości i kierować swoim losem jedynym sposobem od uniezależnienia się od zmiennej fortuny jest zachowanie dystansu wobec okoliczności zewnętrznych

• Konieczność życiowej równowagi

• Życie w harmonii z naturą

• Przekonanie, że nie należy tracić nadziei nawet jeśli los doświadcza nas bolesnie

• Rozum i cnota mają być pancerzem człowieka wobec ataków fortuny

• Człowiek mądry powinien pozostawać obojętny na doczesne wartości, bogactwa, urzędy

• Człowiek powinien zachowywać umiar oraz tzw. Złoty środek

• Jedyną wartością o którą trzeba dbać jest cnota czyli wartości moralne tzw. „dobra sława”

• Najdoskonalszym przejawem cnoty jest patriotyzm

• Afirmacja świata, korzystanie z przyjemności życiowych, korzystanie z chwili.

5. „Treny” Jana Kochanowskiego

a) Kreacja podmiotu lirycznego i charakterystyka Orszulki

Tren	Kreacja podmiotu lirycznego	Portret dziecka
I	Zapowiedź, że treny będą wyrazem żalu i hołdu złożonego zmarłej córce, konflikt wewnętrzny	Niegotowość do śmierci, ukochana, za życia dawała radość
II	Wyraża żal, że przyszło mu pisać o dzieciach w formie trenu, zamiast układać kołysanki, ma żal, że śmierć zabrała mu dziecko w tak młodym wieku, opłakuję córkę, woli, żeby ona się nie narodziła	Jest to małe dziecko, które nie nacieszyło się światem
III	Tęskni za córką, zwraca Się do niej, nie może pogodzić się z jej śmiercią, wie, że ona już nie wróci, wie, że spotkają się dopiero w niebie	Córka miała mieć piękne cnoty, co ujawniało się od najmłodszych lat
IV	Podmiot liryczny ma żal do śmierci, że rodzice muszą patrzeć na umierające dziecko, występuje jako rodzic i ten który wiąże nadzieje z Orszulą, wyraża żal nie będzie mógł patrzeć jak ona dorasta	Zwrócenie uwagi na młody wiek dziecka
V	Za pomocą rozbudowanej metafory poeta wskazuje na przypadkowość śmierci dziewczynki, ogrodnik uosabia tu śmierć, która jakby przez przypadek odebrała życie dziecku. Oliwka, która dopiero co zaczynała rosnąć, miała przed sobą jeszcze długą drogę	Orszulka poprzez porównanie do małej oliwki została ukazana jako istota bardzo delikatna, wrażliwa, która miała przed sobą jeszcze całe życie
VI	Żal, że nigdy nie będzie mógł przekonać się o realizacji talentu córki	Jest przedstawiona jako ta, która odziedziczyła talent, nazywa ją Safoną
VII	Podmiot liryczny żali się, ubrania przypominają mu o utraconej córce, wątpi czy kiedykolwiek ujrzy jeszcze swoje dziecko	Dziewczynka umarła przedwcześnie, nigdy nie założy swoich ubrań
VIII	Ze smutkiem patrzy na dom, który jest taki pusty i cichy po śmierci Orszulki, wyraża żal i smutek	Orszulka była dzieckiem wesołym i radosnym, biegała po domu, wszędzie było jej pełno

WNIOSKI:

• Kreacja podmiotu lirycznego

Liryka bezpośrednia, liryka wyznania, bohaterem i zarazem podmiotem mówiącym jest sam ojciec rozpaczający po stracie dziecka, poeta, poeta doctus, filozof.

• Portret Orszulki

Autor stosuje dwie techniki: realistyczną i idealizującą.

Realistyczna: żywe, ruchliwe, małe dziecko, typowe codzienne zachowania, strój, gesty, barwny okres życia małej dziewczynki, umiejętność rozweselania rodziców, przywiązanie do matki i ojca, obrazy wieczornej modlitwy.

Idealizująca: przypisywanie dziecku niebywałych talentów i nieprzeciętnych cech osobowości np. talentu poetyckiego, pracowitości, skromności, posłuszeństwa. Hiperbolizacja służy uwiarygodnieniu bólu i rozpaczy, podkreśla wielkość poniesionej straty.

b) Kryzys światopoglądowy w trenach IX, X, XI

• Kryzys światopoglądowy – TREN IX – załamanie się filozofii stoickiej. Ironiczna charakterystyka założeń filozofii stoickiej: zamienia człowieka w Anioła, który nic nie czuje, daje dystans wobec okoliczności zewnętrznych, sprawia, że człowiek nie boi się śmierci, dostrzega w bogaczu nędzarza, nie są dla niego ważne dobra materialne. Podmiot liryczny żałuje, że stracił czas na zgłębianie tej filozofii, wyznawanie jej, ponieważ nie uchroniła ona go przed rozpaczą, cierpieniem – cierpi tak samo jak inni ludzie w podobnej sytuacji.

• Kryzys wiary na podstawie TRENU X – Tren to apostrofa do Orszulki i ciąg pytań retorycznych na które podmiot liryczny nie znajduje odpowiedzi. Tren ten realizuje motyw UBI SUNT? (Gdzie są?). Zdanie największego zwątpienia „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”

• Kryzys wiary w wartość cnoty – TREN XI – Według podmiotu lirycznego cnota nie chroni przed nieszczęściami. Niezależnie czy człowiek jest dobry czy zły nie uchroni się przed zmiennym losem. Nawiązuje do słów Brutusa, który przed popełnieniem samobójstwa podważa wartość cnoty. Człowiekowi wydaje się, że wie wszystko, że jest w stanie poznać boskie plany.

c) Nowatorstwo trenów

• Zachowanie wszystkich części kompozycyjnych gatunku, ale w odniesieniu do całego cyklu (niekoniecznie w ustalonej kolejności)

• Uczynienie główna postacią małego dziecka, a nie postaci zasłużonej, historycznej czy mitologicznej

• Treny reprezentują lirykę bezpośrednią, wyznania, bohaterem i zarazem podmiotem mówiącym jest sam ojciec, Orszulka jest przedmiotem wyznania i refleksji

• Podmiot liryczny w potrójnej roli: ojca, poety i filozofa

• Odwołanie do wzorców antycznych (gatunek, postaci, motywy_

• Duże zróżnicowanie wersyfikacyjne utworów

• Środki artystycznego wyrazu: alegorie, pytania retoryczne, apostrofy (najczęściej do córki i śmierci), wykrzyknienia

6. William Shakespeare „Makbet”

a) Makbet jako bohater tragiczny, tragizm bohatera

Makbet jest bohaterem tragicznym, ponieważ znajduje się w sercu konfliktu, z którego nie sposób wyjść bez ofiary, bez straty i porażki. Chodzi o konflikt pomiędzy losem a wartościami. Makbet poznaje los, czyli przyszłe, nieuchronne wydarzenia. Ale droga, którą główny bohater ma dążyć, aby ów los się spełnił – jest drogą niemoralną, drogą wbrew wartościom. Makbet dokonuje morderstwa na królu, własnym kuzynie i przyjacielu; człowieku, który Makbetowi ufał i który go doceniał. Tragizm tej decyzji wiąże się ze świadomością bohatera, ze zdawaniem sobie sprawy, kogo zabija, jakiemu człowiekowi odbiera życie. Ponadto Makbet, zaraz po przebiciu Dunkana sztyletami, zaczyna tracić zmysły. Jego życie staje się nieustannym lękiem o władzę i lękiem przed karą. Makbet widzi zjawy – jak duch Banka – boi się własnego cienia, plącze się ciągle we wróżbach czarownic. Bohater popada w obsesję i rozpacz. Choć z drugiej strony zbrodnia odbija się i na nim – Makbet staje się bezwzględny, zimny, nieczuły. Tragizm samego Makbeta polega również na bolesnym zdaniu sobie sprawy z własnej klęski, na paraliżującym odkryciu własnego błędu. Błąd Makbeta to zawierzenie źle zinterpretowanym wróżbom wiedźm, to zaślepienie żądzą władzy, które nie pozwoliło trzeźwo ocenić dwuznacznych słów. Ze zbrodnią wiąże się postać Lady Makbet. Choroba i ostateczna śmierć żony zdają się wpisywać w karę za morderstwa i tyranię. Makbet traci jedyną podporę, jaką miał w żonie. Na koniec bohater tragiczny ginie. Wydaje się, że jego śmierć jest w pewnym sensie żałosna, ponieważ Makbet do końca ufa przepowiedniom, nie może uwierzyć, że istnieje człowiek nie narodzony z kobiety – jak mówiły wieszczki. Makbet jest do ostatniej chwili życia zaślepiony losem i dosłownym znaczeniem przepowiedni. Nie myśli logicznie, nie potrafi nabrać dystansu, skruszyć serca, przyznać się do winy. Umiera w fałszu i obłudzie. Nie przyjmuje do wiadomości, że prawda wyjdzie na jaw, że los zakończy się dla niego okrutnie. Ta naiwność Makbeta pogłębia rozmiar jego tragedii. 

b) Porównanie Makbeta z tragicznym bohaterem antycznym

Makbet:

-wolna wola: bohater sam podejmuje decyzje  dzięki temu iż bohater sam decyduje o własnym losie, podjęte przez niego decyzje ważą o jego przyszłości i przynoszą różnego rodzaju konsekwencje
-jego losy kończą się klęską (tak samo jak bohatera antycznego) 
-los bohatera może ulec zmianie, jeśli podejmie właściwą decyzję 
-chęć, a nawet żądza władzy

Bohater antyczny:

-nad bohaterem ciąży fatum, bez względu na podjęte przez niego decyzje przeznaczenie i tak wypełni się
-determinizm: wydarzenia zaplanowane są z góry, brak wpływu bohatera na bieg zdarzeń, każda z podjętych decyzji i tak doprowadzi go do tego samego punktu-jego klęski, bez względu na intencje bohatera
-ironia tragiczna: bohater stara się uciec od swojego przeznaczenia, ale im większe czyni starania, tym bardziej los obraca się przeciwko niemu, a konsekwencje tego są bardziej dotkliwe
-bohater próbuje uciec od nieszczęścia, jednak nie udaje mu się to, przeznaczenie zawsze go dosięgnie
-losy bohatera kończą się nieuniknioną porażką

7. Cechy dramatu szekspirowskiego

• Brak zasady trzech jedności (akcja dzieje się w wielu miejscach, akcja trwa dłużej niż dobę, pojawiają się wątki poboczne)

• Zerwanie z zasadą decorum (tragizm i rozpacz sąsiadują z komizmem i wesołością, zmiennością nastroju, pojawiają się wulgaryzmy)

• Brak chóru (ich rolę pełni monolog postaci, bohaterowie charakteryzują się sami poprzez działania i indywidualny język)

• Występowanie scen zbiorowych

• Wprowadzenie sił nadprzyrodzonych

• Bohaterowie drugoplanowi pochodzili z nizin społecznych

• Budowa, kompozycja utworu: trójdzielna, ekspozycja, zawiązanie akcji i rozwiązanie akcji

• Bohaterowie główni mogli być postaciami podłymi, niemoralnymi, najważniejsze żeby prowadzili bogate życie wewnętrzne

• Wyznaczenie przyrodzie roli współbohatera akcji, współgra ze stanem ducha bohaterów

8. Pojęcia

• Humanizm – prąd filozoficzny, etyczny i kulturowy wywodzący się z renesansu, a także postawa intelektualna i moralna nawiązująca do dziedzictwa odrodzenia, wyrażająca się troską o potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój człowieka. Afirmuje również wartość ludzkiej istoty zarówno jej cielesność jak i duchowość. Terencjusz – „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”

• Reformacja – ruch religijny, polityczny, społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był on reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej. Zapoczątkowany w 1517 roku. W wyniku reformacji pojawiły się nowe odłamy chrześcijaństwa: luteranizm, anglikanizm, kalwinizm, arianizm.

• Fraszka – gatunek wywodzący się z antycznego epigramatu, słowo fraszka oznacza „błahostka”; charakteryzuje się zwięzłością, jasnością wypowiedzi, dąży do puenty. Tematyka fraszek: biesiadna, obyczajowa, miłosna, filozoficzna, patriotyczna, metapoetycka.

• Sielanka (idylla) – gatunek literacki, który głosi pochwałę nieskomplikowanego, radosnego życia na łonie przyrody, wyraża niechęć do miasta oraz wykorzystuje typowe motywy pasterskie. Twórcy: Jan Kochanowski, Szymon Szymonowiec

• Nowela – krótki utwór literacki, pisany prozą, charakteryzujący się wyraźnie zarysowaną i sprawnie skrojoną akcją główną, mocno udramatyzowaną, która zmierza do punktu kulminacyjnego. Fabuła noweli jest zazwyczaj jednowątkowa, pozbawiona epizodów, rozbudowanych opisów przyrody oraz szczegółowej charakterystyki postaci. Jest to jedna z odmian epiki. Jej treść dotyczy pewnego zdarzenia, opartego na wyrazistym motywie, z pozoru nieistotnym (np. kamizelka, sokół), ale często nabierającym znaczeń symbolicznych.