WYKŁAD 1

OSOBOWOŚĆ -ZAGADNIENIA WSTĘPNE:

(Pojęcie osobowości w języku potocznym i w języku nauki)

1. OSOBOWOŚĆ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ RÓŻNYCH DYSCYPLIN:

• perspektywa filozofii człowieka:

Człowiek jako istota gatunkowa: natura człowieka, jego relacja do świata przyrody i do kultury.

Pytania o sens życia, wolność jednostki, genezę i istotę samoświadomości, potrzeby egzystencjalne człowieka (np. nadania sensu własnemu istnieniu; wywierania wpływu na świat; opanowania lęku przed śmiercią itp.).

• perspektywa antropologii społecznej(kulturowej):

Człowiek jako produkt kultury: pojęcie osobowości podstawowej (modalnej) dla danej kultury.

Wzorce kultury: np. osobowość dionizyjska vs. osobowość apollińska (R. Benedict); kultury wstydu vs. kultury winy (zróżnicowane ze względu na rodzaj sankcji za naruszenie standardów, M. Mead).

• perspektywa socjologii:

Człowiek jako uczestnik życia zbiorowego:

tożsamość społeczna, role społeczne; pamięć grupowa (historyczna).

Pozycja jednostki w strukturze społecznej (płeć; wykształcenie; status; klasa; grupa etniczna). Miejsce jednostki w systemie władzy i w organizacji.

• perspektywa psychologii:

Człowiek jako niepowtarzalne indywiduum:

różnice indywidualne, pojęcie „Ja” (podmiotu psychologicznego), podmiotowa kontrola, mechanizmy świadome i nieświadome

GŁÓWNE WŁAŚCIWOŚCI ZACHOWANIA CZŁOWIEKA - przejawy funkcjonowania osobowości:

• stałość(spójność) zachowania

• różnice międzyosobnicze

• wysoki stopień integracji zachowania

2. TRZY PYTANIA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI:

• JACY SĄ LUDZIE?

Jakie są ich względnie trwałe cechy temperamentalne, społeczne, potrzeby, właściwości poznawcze? (np. czy osoba jest wybuchowa; uczciwa; czy ma potrzebę osiągnięć; czy jest umysłem dogmatycznym)

• W JAKI SPOSÓB OSOBOWOŚĆ ROZWIJA SIĘ I ZMIENIA?

- rola uwarunkowań genetycznych i środowiskowowych;

- oddziaływania wychowawcze a socjalizacja osobowości;

[przykład: sytuacyjne i osobowościowe uwarunkowania depresji].

• DLACZEGO LUDZIE ZACHOWUJĄ SIĘ TAK A TAK?

Czy matka jest nadopiekuńcza dlatego, że:

(a)jest bardzo uczuciowa, nadwrażliwa emocjonalnie;

(b) jej matka była nadopiekuńcza;

(c) wierzy w to, że tylko wychowanie bezstresowe zapewni dziecku harmonijny rozwój;

(d)pragnie dziecku wynagrodzić swoje własne, ciężkie dzieciństwo;

(e)stara się uniknąć okazywania niechęci i wrogości wobec dziecka, którą tak naprawdę odczuwa.

3. NAIWNA vs. NAUKOWA PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI:

• Psychologia osobowości - rozwinięcie psychologii "naiwnej" (potocznej):

- obserwujemy zachowanie się innych ludzi

- próbujemy wyjaśnić, dlaczego ludzie zachowują się w taki a nie inny sposób

- formułujemy przewidywania na podstawie wiedzy o osobie i przyjętych przez nas naiwnych teorii.

• Cele naukowej teorii osobowości:

(a) DOSTARCZENIE JĘZYKA do opisu i analizy zachowania;

(b) Sformułowanie MODELU WYJAŚNIAJĄCEGO przyczyny zachowania (np. w języku teorii dyspozycji; systemów motywacyjnych; struktur i mechanizmów poznawczych);

(c) określenie ISTOTNYCH RÓŻNIC PSYCHOLOGICZNYCH między ludźmi (ze względu na proponowane przez teorię wymiary, typy, syndromy osobowości, mechanizmy poznawcze i motywacyjne);

(d) UMOŻLIWIENIE PRZEWIDYWANIA przyszłego zachowania się człowieka na podstawie diagnozy osobowości.

4. GŁÓWNE ORIENTACJE TEORETYCZNE W PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

• Perspektywa teorii cech:

Cecha jako skrótowy opis spójności zachowania.

Cechy jako determinanty zachowania.

Cechy temperamentalne a cechy osobowości.

Cechy a czynniki osobowości.

• Perspektywa teorii uczenia się

Osobowość jako produkt uczenia się(przez styczność, przez wzmocnienie, przez modelowanie społeczne).

Środowiskowa kontrola zachowania.

Wyjaśnianie stałości zachowania się.

• Orientacja psychodynamiczna (psychoanaliza klasyczna i zreformowana)

Osobowość jako system dynamizmów psychicznych.

Struktura psychiczna: id, ego, i superego.

Znaczenie kontroli i samoregulacji.

Procesy świadome i nieświadome.

• Orientacja humanistyczno - egzystencjalna

Rozwój osobowości -proces samorealizacji.

Znaczenie świadomości własnej egzystencji i wolnego wyboru.

Istota i znaczenie doświadczenia. Rola otwartości na doświadczenie.

• Orientacja społeczno-poznawcza

Osobowość jako system wiedzy i urządzenie do przetwarzania informacji.

Osobowość jako źródło znaczeń.

Obraz samego siebie-centrum osobowości.

Waga kontekstu społecznego dla funkcjonowania osobowości.

IDIOGRAFICZNE I NOMOTETYCZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI

Dwie metafory: OSOBOWOŚĆ JAKO ŻYWY ORGANIZM i jako UKŁAD MECHANICZNY.

WYKŁAD 2

OSOBOWOŚĆ A SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA:

1. SYTUACJONIZM: zachowanie jest pod kontrolą sytuacji

• tradycja behavioryzmu:

rola izolowanych bodźców i ich konfiguracji w wyzwalaniu zachowania i ubiegłych doświadczeń

• tradycja psychologii społecznej:

rola złożonych konfiguracji czynników sytuacyjnych (sytuacji społecznych) i rozumienia zdarzeń (nadawania znaczeń, konstruowania poznawczego sytuacji).

2. DYSPOZYCJONIZM: zachowanie wyznaczane jest przez osobowość człowieka

• Człowiek ma względnie stałe i ogólne właściwości charakterologiczne (dyspozycje osobowościowe), które przejawiają się w szerokim spectrum sytuacji.

• Dlatego też, można przewidywać zachowanie jednostki na podstawie wiedzy o tym:

(a) jak się zachowywała w przeszłości,

(b) jakie jest natężenie jej cech ustalone na podstawie pomiarów osobowości (np.wyników kwestionariuszy, metod projekcyjnych).

Główne pytania: Czy ludzkie zachowanie cechuje się wystarczającym stopniem spójności, by można było mówić o istnieniu cech osobowości?

Czy dyspozycje osobowościowe, czy też czynniki sytuacyjne wyjaśniają znaczną część wariancji w zachowaniu?

Na podstawie czego jesteśmy w stanie przewidzieć zachowanie:

–wiedzy o SYTUACJI i uruchamianych przez nią procesach? (np. o poziomie stymulacji; stopniu trudności zadań; oczekiwaniach społecznych -presji grupowej; o aktualnie zmieniającej się z sytuacji na sytuację dominującej motywacji i stanie emocjonalnym)

–wiedzy o OSOBIE? (jej uzdolnieniach, cechach charakteru, przekonaniach, obrazie własnej osoby)

3. SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA (CONSISTENCY):

• Stabilność zachowania, spójność w czasie (stability, consistency over time);

• Międzysytuacyjna spójność zachowania (cross-situational consistency);

• Zgodność zachowania z postawą [normą, wartością] (attitude-behavior consistency);

• Spójność poznawcza (cognitive consistency).

KRYTYKA ZAŁOŻENIA O SPÓJNOŚCI ZACHOWANIA:

Stanowisko Waltera Mischela („Personality and Assessment”, 1968)

4. ANALIZY WYNIKÓW BADAŃ

• W. Mischel: średnia korelacja r Pearsona między różnymi behavioralnymi wskaźnikami cechy osobowości (takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między 0,10 a 0,20.

• W. Mischel: Korelacje między kwestionariuszami miarami cechy osobowości a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekraczają wielkość 0,20, a prawie nigdy 0,30.

• W. Wicker: Średnia korelacja miedzy postawą a zachowaniem wynosi ok. 0,30.

WNIOSKI Z ANALIZ I BADAŃ WŁASNYCH MISCHELA I WICKERA

• Specyficzność reagowania.

• Ograniczona przewidywalność zachowania z pomiaru cech osobowości i postaw.

• Pewne centralne właściwości osobowości (np. zdolność do odraczania gratyfikacji -wskaźnik siły ego) -bardzo zależne od zmiennych sytuacyjnych (np. widoczności nagród).

PRÓBY ROZWIĄZANIA PROBLEMU NIEZADOWALAJĄCEJ SPÓJNOŚCI ZACHOWAŃ

• Spójność zachowania a nomotetyczne vs. idiograficzne podejście do osobowości: podejście Bema i Allena (spójność dla pewnych cech, w pewnych sytuacjach).

• Personalna spójność zachowania jako meta - cecha osobowości: Pragmatycy i pryncypialiści M. Snydera.

• Czynnik metodologiczny: Predykcja pojedynczego zachowania czy też wzorca zachowań (miary zagregowane) –S. Epstein.

5. ŚRODOWISKO LUB CECHA A ZACHOWANIE

	DOMINUJĄCY WKŁAD W WARIANCJĘ ZACHOWAŃ:
OKOLICZNOŚCI	ŚRODOWISKA
obserwacja zachowania	jednorazowa
czas trwania obserwacji zachowania	krótki
stopień różnorodności zachowań	pojedyncze akty zachowania
możliwość wyrażania zachowań	ograniczona
możliwość wyboru sytuacji	brak
możliwość kreowania sytuacji	nie istnieje
rodzaj sytuacji	eksperyment

6. OSOBOWOŚĆ Z PERSPEKTYWY TEORII CECH

Cecha osobowości to:

• (J. P. GUILFORD): Każdy dający się wyróżnić, względnie trwały aspekt [jednostki], ze względu na który jedna osoba różni się od innych osób.

• (H. J. EYSENCK): Współzmieniający się zespół aktów behavioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca, wydedukowana z obserwowanej ogólności zachowania.

• (R. B.CATTEL): Jednorodna konfiguracja zachowań taka, że jeżeli jeden z jej składników jest obecny u osoby, możemy przewidzieć, że i inne

CZY DYSPOZYCJA OSOBOWOŚCIOWA (CECHA OSOBOWOŚCI) JEST PRZYCZYNĄ ZACHOWANIA?

• Może być samodzielną przyczyną zachowania(np. w koncepcji Gordona Allporta, por. zwłaszcza ideę rysów dynamicznych)

• Jest moderatorem: Sama nie "inicjuje" zachowania, ale decyduje o tym, w jaki sposób sytuacja wpływa na zachowanie(np. H.J. Eysenck, R.B. Cattel)

• Nie jest przyczyną zachowania. Jest jedynie skrótowym opisem powtarzalnych i ogólnych form zachowania(Bohdan Zawadzki).

7. TEORIA CECH GORDONA W. ALLPORTA

"OSOBOWOŚĆ to dynamiczna organizacja cech (systemów psychofizjologicznych) jednostki, które wyznaczają swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska".

Cecha (rys) osobowości -tendencja determinująca, a więc coś co:

a. leży poza specyficznymi aktami zachowania,

b. tkwi w jednostce,

c. sprawia, że jednostka zachowuje się w taki a nie inny sposób.

Rysy są czymś, czego bezpośrednio nie obserwujemy. Jedynie inferujemy (wnioskujemy)je z zachowania, by wyjaśnić jego stabilność i międzysytuacyjną spójność.

RYSY: w stanie aktywnym bądź a stanie latentnym.

Aktywacja jednego z nich "wprawia w ruch" wszystkie przyległe systemy psychofizjologiczne (rysy związane znaczeniowo).

• Rysy wspólne- leżą u podstaw (zespołów) zachowań występujących, w różnym natężeniu, u większości ludzi;

• Rysy indywidualne- swoiste właściwości psychologiczne danej jednostki.

• Rysy dynamiczne- inicjowanie zachowania (zainteresowania, potrzeby, ambicje, uczucia);

• Rysy niedynamiczne- wyznaczanie formy zachowania (np. cechy sprawnościowe: zdolności; cechy stylistyczne).

• Rysy podstawowe(centralne) i drugorzędne(postawy).

8. CZYNNIKOWA TEORIA OSOBOWOŚCI R.B. CATTELA

CEL TEORII OSOBOWOŚCI: Umożliwienie niearbitralnego poznania osobowości ujawniającego wymiary osobowości istniejące obiektywnie, w "naturze", a nie wymiary "nakładane" na rzeczywistość przez poznający umysł

(jak np. dzieje się to w klasycznej psychoanalizie, która przyjmuje a priori istnienie trzech podstawowych struktur osobowości: id, ego i superego; podstawa –określona filozofia człowieka).

POSTULATY POD ADRESEM POMIARU OSOBOWOŚCI- Powinien być:

Znaczący, ekonomiczny, predyktywny, obiektywny

ANALIZA CZYNNIKOWA:

Metoda matematyczna, umożliwiająca zredukowanie większej ilości zmiennych powierzchniowych (obserwowalnych, mierzonych) do niewielkiej ilości zmiennych bardziej podstawowych (źródłowych, latentnych).

ETAPY:

1. Pomiar grupy zmiennych u tych samych osób (np. natężenia różnych cech temperamentalnych przy pomocy skal obserwacyjnych; poziomu wykonania różnych zadań z testów inteligencji u uczniów szkół średnich)

2.Utworzenie macierzy interkorelacji miedzy zmiennymi obserwowalnymi (mierzalnymi)

3.Właściwa analiza czynnikowa: analiza głównych składowych, czyli „wydobycie” niewielkiej ilości nowych zmiennych (czynników) tłumaczących (statystycznie) związki między zmiennymi obserwowalnymi;

-Jeżeli analiza ujawnia więcej niż jeden czynnik –zwykle rotacja osi(czynniki jako osi układu współrzędnych, rotowane do momentu, w którym tłumaczą maksymalną część wariancji w zmiennych obserwowalnych).

4.Określenie ładunków czynnikowych(korelacji zmienne obserwowalne-czynniki)

5 .Psychologiczna interpretacja czynników (nadanie im znaczenia, rozpoznanie natury czynników jako zmiennych psychologicznych).

- Dla zadań umysłowych: np.pojemność pamięci roboczej; myślenie indukcyjne; płynność słowna,itd.

przykład: interkorelacje między 6-ma zmiennymi (poziomem wykonania sześciu zadań umysłowych) –mogą wynikać z tego, że wszystkie te zadania angażują w znacznym stopniu pamięć roboczą).

- Dla temperamentu: np. lękliwość; poszukiwanie wrażeń.

STRATEGIA BADAWCZA R.B. CATTELA

• Wyniki analizy zależą od wyjściowej puli zmiennych (Pojęcie Sfery Osobowości).

• Język jako kulturowy "magazyn" wiedzy o osobowości.

• Procedura badawcza.

12 głównych czynników osobowości:

A. Wylewny -Powściągliwy

B. Bardziej inteligentny –mniej inteligentny

C. Zrównoważony -emocjonalny

E. Dominujący -Uległy

F. Beztroski -Poważny

G. Sumienny -Niesumienny

H. Śmiały -Płochliwy

I. Delikatny -Twardy

L. Podejrzliwy -Ufny

M. Fantazyjny -Praktyczny

N. Wnikliwy -Naiwny

O. Bojaźliwy –Pewny siebie

• 4 czynniki Q:

Q1. Radykalizm -Konserwatyzm

Q2. Niezależność (samowystarczalność)

Q3. Samokontrola i siła charakteru

Q4. Napięcie nerwowe.

ILE JEST PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI?

Teoria H. J. Eysencka: ekstrawersja-introwersja, neurotyzm, psychotyzm.

Jak wyjaśnić różnice miedzy teorią Cattela (16 czynników) i Eysencka (3 czynniki)?

Odpowiedź: Czynniki I-go i II-go stopnia.

[Analiza M. Nowakowskiej dla 16-wymiarowego kwestionariusza Cattela ujawniła 2 czynniki II-go stopnia: ekstrawersja-introwersja i niepokój-integracja, odpowiadające pierwszym dwóm czynnikom z teorii Eysencka. Wniosek: czynniki eysenckowskie –bardziej podstawowe (niż cattelowskie); ortogonalne, o podstawach biologicznych (cechy temperamentalne).]

9. PRÓBA UNIFIKACJI CZYNNIKOWEJ TEORII OSOBOWOŚCI: TEORIA WIELKIEJ PIĄTKI

-(Paul T. Costa, Oliver P. John, Robert Macrae)

I. Ekstrawersja (Extraversion, Energy, Enthusiasm)

towarzyskość, serdeczność, asertywność, aktywność, poszukiwanie doznań, pozytywna emocjonalność

II. Ugodowość (Agreeablness, Altruism, Affection)

zaufanie, prostolinijność, altruizm, ustępliwość, skromność, skłonność do rozczulania się

III. Sumienność (Conscientiousness, Control, Constraint)

kompetencje, skłonność do porządku, obowiązkowość, dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, rozwaga

IV. Neurotyczność, negatywna emocjonalność (Neuroticism, Negative Affectivity, Nervousness)

lęk, agresywna wrogość, depresja, impulsywność, nadwrażliwość, nieśmiałość

V. Otwartość na doświadczenie (Openess, Originality, Open-Mindedness).

wyobraźnia, estetyka, uczucia, działanie, idee, wartości

TEORIA CZYNNIKOWA A KLASYCZNA TEORIA CECH: PODOBIEŃSTWA i RÓŻNICE.

10. OGRANICZENIA TEORII CECH

• Niejasny status pojęcia cechy

- Pierwotne pojęcie cechy: cecha wyraża się w spójnych wzorcach obserwowalnego zachowania(np. uczynność, agresywność, gadatliwość)

- Rozszerzone pojęcie cechy(częste w teoriach czynnikowych):

- Cecha dotyczy nie tylko zachowań, ale także innych -nie podlegających obserwacji -stanów i właściwości wewnętrznych człowieka(jego uczuć, potrzeb, motywów, postaw, właściwości umysłu itp.).

- Koszty:

Zatarcie granic między cechąa potrzebą(krytyka H. Murraya);

Trudności w jasnej operacjonalizacji konstruktu(vide „siła ego”)

• Czy koncepcja osobowości jako zespołu cech (np. teoria Wielkiej Piątki) uwzględnia wszystkie istotne składniki osobowości?

[np.: gdzie mieści się obraz samego siebie, cele i dążenia osobiste, zainteresowania, autonarracje, nieświadome dynamizmy?]

• Jak teoria cech radzi sobie z ujęciem osobowości jako całościowej, wewnętrznie zintegrowanej organizacji psychologicznej?

[integracja na poziomie cech vs. integracja na poziomie osoby]

• Jakie są przyczyny (nie)spójności zachowania?

Jak np. wyjaśnić, dlaczego ludzie w zakresie pewnych zachowań wykazują znaczny stopień stałości i międzysytuacyjnej spójności, a w zakresie innych zachowań -nie?

[Rola ukrytych (wewnętrznych) mechanizmów motywacyjnych i poznawczych, np. dążenie do pozytywnej autoprezentacji; autokoncentracji; obserwacyjnej samokontroli]

• Jak osobowość rozwija się i zmienia?

- Ograniczoność perspektywy teorii cech: skupia się na tym, co stabilne w osobowości, zakładając możliwość jedynie powolnych zmian „krok po kroczku”.

- Jednakże zarówno obserwacja potoczne, jak i dane kliniczne dowodzą, że osobowość może się gwałtownie zmienić, chociaż po jakimś czasie „poprzednia” osobowość może powrócić.

- Przykład: depresja reaktywna. Zmiana na wymiarach

•typowego nastroju,

•przekonań dotyczących własnych zdolności,

•pewności siebie w kontaktach społecznych,

•optymizmu życiowego,

•umiejętności planowania działań i ich wdrażania,

•potrzeby osiągnięć,

•stosunku do własnej przeszłości,

•treści pamięci autobiograficznej itp

Teoria cech: Skupia się na trwałych właściwościach dyspozycyjnych, wyznaczających gotowość do zmiany i wielkość tej zmiany, a nie na naturze samej zmiany i jej mechanizmach.

[PRZYKŁAD: czynniki ryzyka w depresji reaktywnej -niska samoocena, niestabilna samoocena, pesymistyczny styl atrybucyjny]

REMEDIUM(?): PSYCHODYNAMICZNE, HUMANISTYCZNE I POZNAWCZE PODEJŚCIA DO OSOBOWOŚCI.

W odróżnieniu od teorii cech, podejścia te przyjmują perspektywę empatyzującego obserwatora

WYKŁAD 3

OSOBOWOŚĆ W ŚWIETLE TEORII UCZENIA SIĘ

Krytyka kategorii "osobowość" (a także: "cecha", "obraz samego siebie", "samoświadomość", "ja podmiotowe", "ego", "nieświadoma motywacja" itp.):

-odnoszą się do bytów nie podlegających obserwacji(bądź trudnych do operacjonalizacji)

-zakładają istnienie znacznej stabilności i międzysytuacyjnej spójności zachowania.

1. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TEORII UCZENIA SIĘ:

• Znaczenie uczenia się: (wszelkie bardziej złożone formy zachowania człowieka są produktem uczenia się).

• Znaczenie uwarunkowań środowiskowych (zachowanie znajduje się pod kontrolą konfiguracji bodźców środowiskowych i antycypowanych wzmocnień).

2. OGÓLNE IMPLIKACJE DLA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI:

• geneza względnie stałych tendencji w zachowaniu(np. nawyków) -tkwi w doświadczeniu człowieka, a nie w genach;

• w sporze między sytuacjonizmem a personalizmem -zdecydowane podkreślanie roli sytuacji jako determinanty zachowania;

• każde zachowanie podlega modyfikacji poprzez (umiejętną) zmianę w środowisku;

• wyjaśnianie stałości zachowania -wynika ze stałości środowiska oraz nabywania nawyków (poprzez uczenie się), a nie z istnienia ogólnych dyspozycji;

• zaburzenia psychiczne -rezultat uczenia się zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu uczenia się zachowań adaptacyjnych;

• terapia opiera się na zastosowaniu do zmiany zachowania reguł teorii uczenia się(a nie na próbach reorganizacji osobowości);

• socjalizacja człowieka:

(a) rola emocjonalnych odruchów warunkowych w uczeniu się norm społecznych;

(b) znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju systemów motywacyjnych (np.: w jaki sposób nabywa wartości pieniądz, wysoka pozycja społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym?)

3. Na jakich koncepcjach teoretycznych opiera się ten nurt?

1) UCZENIE SIĘ PRZEZ STYCZNOŚĆ: WARUNKOWANIE KLASYCZNE (I. Pawłow)

(Pojęcia: bodziec bezwarunkowy; bodziec warunkowy; generalizacja bodźca; generalizacja reakcji; generalizacja semantyczna; różnicowanie; wygaszanie; przewarunkowanie).

Implikacje dla psychologii osobowości:

• nerwica jako następstwo niemożności różnicowania;

• warunkowanie i generalizacja lęku jako proces prowadzący do fobii i innych zaburzeń neurotycznych;

• systematyczne odwrażliwianie (J. Wolpe) -Etapy:

(a) uczenie sztuki relaksu,

(b) rekonstrukcja hierarchii bodźców lękotwórczych;

(c) trening odwrażliwiający (Jego istota -wygaszaniu reakcji lęku z równoczesnym nabywaniem reakcji relaksu na bodźce lękotwórcze).

2) UCZENIE SIĘ PRZEZ WZMOCNIENIE: WARUNKOWANIE SPRAWCZE(B. Skinner).

(Zachowania reaktywne i zachowania sprawcze. Pojęcie wzmocnienia -pozytywnego i negatywnego. Pojęcie nagrody i kary)

Implikacje dla psychologii osobowości:

• Rozwój. Znaczenie schematów wzmocnienia (w nabywaniu różnych elementarnych umiejętności, ale także złożonych kompetencji społecznych i osobistych).

• Psychopatologia. "Symptomy" są równoznaczne z "chorobą". Usuniecie "symptomów" jest równoznaczne z wyleczeniem.

Istota zaburzeń: ludzie nie "produkują" reakcji pożądanej (deficyt behavioralny), bądź nabyli, drogą uczenia się, reakcje niepożądane. Deficyt wzmocnień (obiektywny i subiektywny) a symptomy depresji.

• Terapia-wymaga oceny zachowania. Ocena ABC (Antecedent conditions, Behavior, Consequences of the behavior).

Np. modyfikacja napadów złości u dziecka (temper tantrum) wymaga;

- dokładnego opisu tego zachowania,

- rozpoznania specyficznych bodźców środowiskowych które wywołują, ukierunkowują,lub wzmacniają to zachowanie,

- rozpoznanie czynników środowiskowych (okoliczności, wzmocnień), dzięki którym możliwe byłoby modyfikowanie tego zachowania.

3) UCZENIE SIĘ POPRZEZ REDUKCJĘ POPĘDÓW (C. Hull; J. Dollard i N. Miller).

Teoria uczenia się C. Hulla (główne pojęcia):

• siła nawyku (siła związku S i R); sEr= sHrx D

• popęd (każdy silny bodziec, zdolny do pobudzenia organizmu do działania).

• Popędy pierwotne i popędy wtórne (nabywane dzięki uczeniu się).

• Uczenie się zachowań instrumentalnych -dzięki redukcji popędu.

Koncepcja J. Dollarda i N. Millera („Osobowość i psychoterapia”, 1950). Próba integracji teorii uczenia się z psychoanalizą

• Reakcje instrumentalne vs. reakcje sygnałotwórcze (związane z systemem językowym -procesy myślenia, przewidywania skutków swoich działań, planowania, analizy własnego zachowania itp).

• Natura konfliktu typu „+ -„ (model N. Millera).

Zaburzenia zachowania związane z wyuczonym sposobem radzenia sobie z konfliktami motywacyjnymi. Rola konfliktów z okresu wczesnego dzieciństwa. Na czym polega uczenie się wyparcia?

• Psychoterapia jako proces przywracania reakcji sygnałotwórczych (zdolności do werbalizacji własnych problemów).

NOWSZE UJĘCIA -Od społecznej teorii uczenia się -do społeczno-poznawczej teorii osobowości

4) TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji -(M.E. P. Seligman).

• Postulat nowego rodzaju uczenia się (uczenie się braku kontroli).

• PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń –sytuacja treningu bezradności.

• PROCES POŚREDNICZĄCY: uczenie się, że nie ma związku między działaniem a jego następstwami+ formowanie zgeneralizowanego oczekiwania braku kontroli w przyszłości.

• NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności. Deficyty:

- poznawczy (asocjacyjny)

- motywacyjny (aktywności)

- emocjonalny (pogorszenie nastroju)

Model przeformułowany wyuczonej bezradności i depresji(L. Abramson, M. Seligman, i J. Teasdale, 1979):

• Rola ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH w wyznaczaniu charakteru, trwałości, i zakresu deficytów „bezradnościowych” i podatności na depresję.

• atrybucje utraty kontroli (porażki) do czynników:

- wewnętrznych –zewnętrznych

- stałych –zmiennych

- globalnych –specyficznych.

• Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej.

5) TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ ALBERTA BANDURY

• Rozstanie się z ideą środowiskowej kontroli zachowania –fundamentalne znaczenie procesów samoregulacji

• Wzmocnienia osobiste vs. wzmocnienia zastępcze (vicarious–obserwacyjne uczenie się)

• Wzmocnienia osobiste: źródła zewnętrzne i wewnętrzne (samo-nagradzanie, samo-karanie)

• Dwa podstawowe procesy, dzięki którym nabywamy nowe zachowania:

- uczenie się poprzez konsekwencje własnego zachowania (outcomes), oraz

- uczenie się przez modelowanie społeczne(obserwacyjne).

≈O ile uczenie poprzez następstwa własnego działania zachodzi zawsze drogą prób i błędów(jest to w końcu uczenie się „na własnej skórze”),

uczenie się obserwacyjne (modelowanie) jest bardziej ekonomiczne, może przebiegać bez takich kosztów (rola antycypacji).

Modelowanie społeczne

-podstawowa forma uczenia się u człowieka.

• Dzięki modelowaniu nabywamy :

- wiedzę o świecie społecznym, np. o normach i wartościach przyjętych w zbiorowości, do której należymy (w tym o zasadach regulujących nasze interakcje), oraz

- różne, niezbędne sprawności –m.in. sprawności komunikacyjne, umożliwiające rozumienie tego, co mówią do nas inni i konwersację, a także dostosowanie się do oczekiwań innych oraz wywieranie wpływu na ich postępowanie.

• Procesy, które warunkują zachodzenie uczenia się przez obserwację i jego ekspresję w zachowaniu:

- procesy uwagowe,

- procesy przechowywania informacji w pamięci(w systemie wyobrażeniowym i werbalnym),

- procesy przekształcania symbolicznych reprezentacji zapamiętanego zachowania w programy własnych działań, oraz

- procesy motywacyjne(człowiek może nabyć nowe zachowanie przez modelowanie, ale może go nie wykonywać, gdyż np. obawia się kary)

• Jedynie wczesne postaci modelowania to imitacja– wierne, bezwiedne naśladowanie gotowych wzorców obserwowanego zachowania.

• Późniejsze rozwojowo modelowanie –angażuje znaczną niekiedy aktywność własną podmiotu.

• Modelowanie abstrakcyjne: obserwator wydobywa wspólne atrybuty z różnych przykładów

• zachowania się=> wykrywa reguły, którymi będzie się w przyszłości kierował przy generowaniu własnych zachowań.

-odgrywa podstawową rolę w uczeniu się pojęć, reguł językowych, strategii przetwarzania informacji, operacji poznawczych, a także w nabywaniu standardów moralnych.

• Sam proces modelowania ma charakter zindywidualizowany i elastyczny:

Poddani tym samym wpływom modelującym, różni ludzie (na skutek różnic w ukierunkowaniu uwagi, poziomie sprawności poznawczych, wadze obserwowanych wzmocnień itp)

będą wydobywali różne elementy zachowań modeli i przekształcali je na swoje własne, indywidualne programy zachowań.

• Istota obserwacyjnego uczenia się– to wykrywanie kontyngencji, czyli związków między określonymi okolicznościami a wzmocnieniami, mającymi często charakter konfiguracyjny (warunkowy).

PRZYKŁAD: to samo zachowanie (np. okazywanie zainteresowania erotycznego inna osobą) jest w pewnych kontekstach społecznych naturalne a nawet pozytywne, a w innych naganne. Modelowanie abstrakcyjne umożliwia wykrycie takich ważnych społecznie kontyngencji (reguł) i kierowanie się nimi we własnym zachowaniu.

Wzmocnienia zastępcze

-następstwa zachowania (outcomes) to nie tylko to, co przydarza się nam samym, ale również i to, co przydarza się innym ludziom.

-dla regulowania własnych działań istotna wiedza o następstwach działań innych ludzi (tzw. wzmocnienia zastępcze) – umożliwiają wykrycie reguł obowiązujących w świecie społecznym i stosowanie się do nich (bądź świadome ich łamanie, jeżeli taka jest nasza ideologia).

• Znaczenie zastępczych wzmocnień w regulacji zachowania jednostki

- funkcja informacyjna,

- funkcję motywacyjna,

- funkcja emocjonalnego uczenia się,

- funkcja nadawania wartości(valuation), oraz

- funkcja wpływu społecznego(wzmocnienie zastępcze informuje o tym, jakie zachowania mają dużą, a jakie niewielką szansę wywarcia wpływu na innych).

• System samoregulacji

-to wewnętrzny system monitorowania i oceny własnego zachowania

(znaczenie systemu sankcji społecznych i modelowania zachowania, jak i osobiste korzyści, jakie płyną ze sprawowania samokontroli).

a) PRZESŁANKI SAMOOCENIANIA:

m.in. standardy osobiste, porównania osobiste i społeczne, atrybucja wykonania (wewnętrzna vs. zewnętrzna)

b)OCENA WŁASNEGO ZACHOWANIA na wymiarach:

jakości, tempa, ilości, oryginalności, autentyczności, ważności, dewiacyjności, etyczności

c)REAKCJE NA SAMEGO SIEBIE:

reakcje samo-oceniające (pozytywne, negatywne), konkretne konsekwencje wobec samego siebie (samo-nagradzanie, samo-karanie), brak reakcji („przyzwolenie”)

- system samoregulacji –może być w pewnych warunkach ulec wyłączeniu.

np., w przypadku kiedy to my sami jesteśmy źródłem cierpienia innej osoby: spychanie odpowiedzialności na innych czy też dehumanizowanie ofiary może być skutecznym sposobem „neutralizowania” własnych standardów moralnych.

- system samoregulacji może obracać się przeciwko samej jednostce, stając się źródłem jej cierpień i prowadząc do poważnych niekiedy zaburzeń przystosowania psychologicznego.

Dzieje się tak na przykład w przypadku depresji, której towarzyszy często nadmierny samokrytycyzm, skłonność do samooskarżania się, i dojmujące niekiedy poczucie winy.

WYKŁAD 4

PSYCHODYNAMICZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI

Twórca psychoanalizy- Sigmund Freud (1856-1939r.)

1. GENEZA:

- Pacjentki z objawami histerycznymi

- Ówczesne metody leczenia: masaż, hydroterapia, lekki prąd

- Jean M. Charcot (1825-1893): leczenie histerii przy pomocy hipnozy

- Joseph Breuer (1842-1925): odkrycie związku histerii z traumą, odkrycie katharsis

- Freud wyjeżdża do Paryża i uczy się hipnozy u Charcota

- Freud przyjaźni się i współpracuje ze swoim nauczycielem Breuerem

- Słabe rezultaty leczenia hipnonotycznego

-Punkt zwrotny - Anna O. - odkrycie, że przypomnienie traumy leczy. Odkrycie

„talking cure”.

- Nieświadome: wyparte wspomnienia, emocje, wyobrażenia i fantazje

seksualne i agresywne.

- Freud i Breuer (1895) "Studia nad histerią” - opis patomechanizmu histerii

oraz propozycja metody jej leczenia

- Odkrycie przeniesienia u Anny O.

- Odkrycie oporu w swobodnych skojarzeniach.

- Obserwacja, że wiele skojarzeń pacjentów miało charakter intymnoseksualny

- Zwrócenie uwagi na seksualne traumy – hipoteza uwiedzenia

- 1890-1900 – autoanaliza Freuda (matka, ojciec, rodzeństwo)

- Po 1900 Freud zakłada Towarzystwo Psychoanalityczne

2. TRZY ZNACZENIA PSYCHOANALIZY

• Teoria opisująca osobowość

- jaka jest struktura osobowości

- jak się rozwija

- jak funkcjonuje, jak dochodzi do zaburzeń funkcjonowania, jak leczyć

• Metoda badania osobowości

- poszukiwanie głębszego sensu zachowań jednostki – w zachowaniach przypadkowych, irracjonalnych, racjonalnych, w patologii (symptomy)

- zwłaszcza poszukiwanie ukrytych intencji, badanie ich powiązań, historii

- posługiwanie się regułami interpretacji

• Terapia - metoda leczenia zaburzeń

3. PIĘĆ MODELI PSYCHIKI - METAPSYCHOLOGIA

• Dynamiczny: popęd libidynalny o agresywny

• Ekonomiczny: dystrybucja energii psychicznej

• Topograficzny: procesy świadome, przedświadome i nieświadome

• Rozwojowy: stadia rozwoju

• Strukturalny: 3 struktury osobowości: id, ego, superego

4. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA I TWIERDZENIA

MODEL TOPOGRAFICZNY

• Świadomość: doświadczenie, z którego zdajemy sobie sprawę, możemy je zwerbalizować i logicznie o nim mówić

• Nieświadomość: doświadczenie, z którego nie zdajemy sobie sprawy. Magazynuje wszelkie doświadczenia życiowe, wspomnienia, fantazje.

- zawiera elementy nigdy nie zwerbalizowane

- zawiera elementy uświadamiane, które uległy wyparciu

- zawiera źródło wyparcia – mechanizmy obronne

• Przedświadomość: doświadczenie, którego nie jesteśmy aktualnie świadomi, ale możemy je przywołać

• Fundamentalna rola procesów nieświadomych: znaczna część życia psychicznego wydarza się poza świadomością – metafora góry lodowej. Nieświadome pragnienia i motywy mają silny wpływ na świadome myślenie i zachowanie.

• Nie można badać nieświadomości bezpośrednio ale da się wywieść z zachowania.

• Determinizm: nie ma zachowań przypadkowych.

• Zasada wielorakiej determinacji: ten sam motyw może powodować wiele zachowań, to samo zachowanie może być funkcją wielu motywów.

MODEL DYNAMICZNY - DWIE KLASY INSTYNKTOWNYCH POPĘDÓW

• Popędy życia (seksualne, libidynalne, eros): konstruktywne, popychające organizm do życia, skierowane na wzrost, rozwój i kreatywność, wszystkie działania przynoszące przyjemność

• Popędy śmierci (agresywne, thanatos): destrukcyjne, dążenie do śmierci, nieistnienia, niszczenia związków i rzeczy, stagnacji, zadawania bólu sobie i innym

• Popędy są elastyczne, modyfikowalne (w przeciwieństwie do instynktu u zwierząt).

• Na ich bazie rozwijają się liczne popędy wtórne, których mnogość powoduje różnorodność dążeń i pragnień ludzkich.

• Są uniwersalne ale ich przejawy specyficzne dla jednostki.

MODEL EKONOMICZNY - LIBIDO

• Psychiczna energia wywodząca się z popędu seksualnego (energia somatyczna została zamieniona w psychiczną)

• Nie obserwujemy bezpośrednio popędów ale wnioskujemy o nich

• Popędy dążą do rozładowania, gratyfikacji

• Analogia do nauk ścisłych - hydrauliczna.

• Obiekt: środek umożliwiający popędowi zaspokojenie (np. osoba, część osoby lub przedmiot).

• Energia psychiczna ma pewną skończoną wielkość dla danego człowieka – trzeba ją dzielić

• Charakteryzuje się ruchliwością, ulega przekształceniom

• Kateksja: zainwestowanie libido w to co może gratyfikować popęd, zainteresowanie odpowiednimi obiektami, osobami, przedmiotami,ideami,czynnościami,pragnieniami, nieświadomymi fantazjami.

MODEL STRUKTURALNY – ID, SUPEREGO, EGO

1. Id

• Rezerwuar pierwotnych, biologicznych popędów, instynktów

• Podstawowe źródło energii psychicznej

• Nieświadome

• Rządzi nim zasada przyjemności – dążenia do przyjemności natychmiast i za wszelką cenę i unikania nieprzyjemności, napięcia, bólu.

• Dąży do zapewnienia życia i reprodukcji organizmu.

2. Superego

• Reguluje funkcjonowanie społeczne jednostki

• Zawiera normy, wartości, zakazy, nakazy, ideały, standardy rodziców, społeczeństwa, kultury

• Blokuje impulsy („nie wolno”, „nie wypada”)

• Nakłania ego do wzięcia pod uwagę celów moralnych („powinieneś”)

• Reprezentacja „popędów społecznych”

• Odpowiedzialne za uczucia dumy, winy i niższości

• Związane z osiąganiem perfekcji

• Podsystemy: sumienie oraz ja idealne

• Powstaje w wyniku rozwiązania kompleksu Edypa - w wyniku uwewnętrznienia zakazów i ideałów rodziców

• Jest częściowo świadome, częściowo nie

3. Ego

• Struktura psychiczna regulująca kontakt człowieka z rzeczywistością i poznawanie rzeczywistości

• Powstaje z Id na skutek uczenia się zaspokajania popędów w otoczeniu

• Realizuje pragnienia - odpowiada za formowanie się celów, planowanie, kontrola realizacji

• Integruje różne popędowe działania

• Zarządza - integruje działania struktur osobowości i rzeczywistości

• Jest częściowo świadome (podejmowanie rozważnych decyzji) i częściowo nieświadome (mechanizmy obronne)

• Rządzi nim zasada rzeczywistości: sposób działania zgodny z wymogami rzeczywistości zewnętrznej uwzględniający zależności przyczynowo-skutkowe, racjonalny, logiczny

• Mechanizm obronny: nieświadoma strategia ego, która zniekształca rzeczywistość celem uniknięcia nieprzyjemnych przeżyć, przede wszystkim lęku.

• Wewnętrzny konflikt jest nieunikniony i wszechobecny. Każde zachowanie odzwierciedla wynik osiągniętego kompromisu między różnymi komponentami osobowości: pragnieniem gratyfikacji popędu (seksualnego i agresywnego) i ograniczeń przeciwko tej gratyfikacji (fizyczna rzeczywistość, ograniczenia społeczne, superego).

• Źródła i rodzaje lęku:

- lęk realistyczny - przed zagrożeniem tkwiącym w środowisku

- lęk neurotyczny - wynika z konfliktu między popędami a samokontrolą

- lęk moralny- przed karą od wewnątrz, w przypadku gratyfikacji

instynktu

5. ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- Rozwój jest związany z libido. Popęd zmienia się, przeobraża, jest ruchomy.

- Popęd wędruje po ciele - różne części ciała są siedliskiem popędów – erogenne strefy.

- Libido napotyka na przeszkody i to kształtuje strukturę psychiczną

- Libido przechodzi niezmienne, określone fazy lub stadia psychoseksualnego rozwoju.

- Fazy wpływają na siebie, nakładają się.

- W każdej fazie przyjemność osiągana na inne sposoby.

- W każdej fazie ukierunkowanie libido na inny obiekt.

- W każdej fazie dominuje inny konflikt.

- Konflikt psychiczny jest podstawą rozwoju, rozwój nie jest linearny

- Konflikty w tych fazach i zaburzenia w ekonomii libido są źródłem nerwic. Dziecięce przeżycia i konflikty determinują dorosłe funkcjonowanie ("Dziecko jest ojcem dorosłego„).

- Fiksacja: skłonność do powtarzania, często w formie zniekształconej, wcześniejszych przeżyć. Może dotyczyć obiektu lub pewnej fazy rozwojowej. Energia jest uwięziona, nie jest oddawana do ego.

- Regresja: cofnięcie do wcześniejszych obiektów i/lub faz rozwoju, przywrócenie sposobu zaspokojenia, który nie jest już odpowiedni, stosowny, właściwy.

- Charakter = "biologiczna baza + transformacja". Poszczególne typy charakteru rozwijają się w zależności od tego jakie popędy stały się szczególnie dominujące jako "baza" w życiu psychicznym człowieka.

- Popędy dominujące angażują najwięcej energii psychicznej a wskutek uczenia ulegają najdalszym i najbardziej rozległym przekształceniom - determinują aktywność człowieka w wielu obszarach jego życia.

STADIA ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO

1. Faza oralna 2. Faza analna 3. Faza falliczna 4. Faza utajona (latencji)

5. Faza przedgenitalna 6. Faza genitalna

FAZA ORALNA

• rok życia

• Sfera erogenna: usta

• Przyjemność z jedzenia, ssania, gryzienia, połykania (ogólnie opieka i bezpieczeństwo)

• Konflikt: popędy libidynalne vs sadystyczne

• Pierś matki ważnym obiektem

• Lęk przed utratą obiektu

• Narcyzm pierwotny: brak ego, libido skierowane na własnej ciało, nie potrzebuje obiektu, niezróżnicowany stan

• Narcyzm wtórny: jest ego, libido wycofane z obiektu (regresja)

• Typ osobowości:

- oralno-bierna (nadmiernie zależna i oczekująca opieki od świata, łatwowierna)

- oralno-sadystyczna (roszczeniowa, zachłanna, zawistna, cyniczna, pesymistyczna, kłótliwa, nieufna)

• Zaburzenia: schizofrenia, depresja

FAZA ANALNA

• 2-3. rok

• Sfera erogenna: odbyt

• Doznania zmysłowe: wstrzymywania i uwalniania, wypróżnianie się- cykl doznań typu napięcie–ulga

• Trening czystości – opanowanie instynktu seksualnego, podporządkowanie libido społecznie określonym zasadom-> autonomia, panowanie nad sobą, sprawczość

• Lęk przed utratą miłości rodzicielskiej

• Konflikt: kontrola vs brak kontroli

• Sadyzm: przyjemność z agresji, mieszanka erosa i tanatosa, sprzeciw wobec władzy rodziców, własna moc, dominacja nad otoczeniem

• Typy osobowości:

- analno-retencyjna (upór, zjadliwość, skąpstwo, usystematyzowany styl życia, brak spontaniczności i giętkości, kompulsywna samokontrola)

- analno-ekspulsywna: impulsywne wyrażanie gniewu, brak organizacji działań, osoba nieuporządkowana, często okrutna i destrukcyjna, wybuchowa, złośliwa

- Produktywna (twórca)

• Zaburzenia: nerwica natręctw

FAZA FALLICZNA

• 4-5 rok życia

• Sfera erogenna: narządy płciowe

• Kompleks Edypa: pragnienia seksualne do rodzica płci przeciwnej

- Chłopiec: rywalizacja z ojcem, lęk przed kastracją (przez ojca), identyfikacja z ojcem (cechy, zachowanie, styl życia, wartości, wiedza o świecie)-> powstanie superego (i lęku społecznego).

- Dziewczynka: brak lęku kastracyjnego (mniejsza presja) ale zazdrość o penisa (zazdrosna matka wykastrowała), identyfikacja z matką-> powstanie superego (słabsze niż u mężczyzn bo brak lęku kastracyjnego).

• Typ osobowości: falliczna

- Mężczyźni: nastawieni na potwierdzanie męskości: sukcesy, wiele dzieci, powodzenie u kobiet.

- Kobiety: osobowość histeryczna, nadmierna koncentracja na kobiecości- identyfikacja z matką - idealizująca, flirtująca, ale nie wchodzi w relacje seksualne

• Zaburzenia: nerwica (silne superego i słabe funkcje ego).

FAZA UTAJONA (LATENCJI)

• 6-12. rok życia

• Zanik zainteresowań seksualnych

• Zainteresowania kolegami i koleżankami, szkołą, hobby, poznawaniem świata

FAZA PRZEDGENITALNA

• 13-18. rok życia

• Duży przypływ libido

• Zainteresowania płcią przeciwną, eksperymenty seksualne, zainteresowanie kolegami i koleżankami, szkołą, hobby, poznawaniem świata, robieniem rzeczy dla ludzi i świata, chęć zaistnienia w strukturze społecznej, przygotowanie do zawodu.

FAZA GENITALNA

• Od 18. roku życia

• Przyzwolenie społeczne na zaspokajanie potrzeb seksualnych, uwolnienie się

od rodziców, zdolność do troszczenia się o innych

• Zdrowy mężczyzna: uregulowane życie psychiczne, sublimacja: realizowane się w pracy, twórczości, działalności społecznej

• Zdrowa kobieta: słabsze superego, nie trzeba stosować sublimacji by pozbyć się libido, wystarczy substytucja (inny obiekt: miłość, opieka nad mężem, dziećmi).

6. ZDROWIE I ZABURZENIE

MECHANIZMY OBRONNE

- Działają nieświadomie

- Pozwalają radzić sobie z nieprzyjemnymi uczuciami

- To co wyparte (lub w inny sposób opracowane) pozostaje, dysponuje energią, przyciąga uwagę.

- Występują też u osób zdrowych (zaspokojenie popędów w formie ucywilizowanej, wysublimowanej, pozostawiając wiele energii psychicznej na poznawania świata).

- Różnią się dojrzałością

- Różnicują ludzi (skłonność do pewnych mechanizmów obronnych)

NIEDOJRZAŁE MECHANIZMY OBRONNE

- acting out – bezpośrednie wyrażanie poprzez działanie nieświadomych życzeń lub impulsów w celu

uniknięcia uświadomienia sobie towarzyszących im emocji

-blokowanie – wstrzymywanie impulsów, uczuć i myśli, wyrażające się napięciem

-hipochondryzacja – przekształcanie zarzutów skierowanych do innych ludzi, a wynikających z utraty bliskich, osamotnienia oraz nie akceptowanych agresywnych impulsów, na zarzuty skierowane do siebie;

koncentracja na doznaniach płynących z ciała; przywiązywanie nadmiernej uwagi do najmniejszych nawet

zaburzeń funkcjonalnych, zwłaszcza bólowych, wyolbrzymianie objawów istniejących schorzeń somatycznych

-pasywno-agresywne zachowania – agresja w stosunku do obiektu wyrażania nie wprost, tzn. przez bierność i brak odpowiedniego reagowania

-regresja – powrót do wcześniejszych faz rozwojowych w celu uniknięcia lęku i wrogości pojawiającej się w

późniejszych stadiach

-schizoidalne fantazje – tendencja do fantazjowania i spełniania własnych życzeń w oderwaniu od

rzeczywistości, w celu doraźnego rozwiązywania konfliktów i uzyskiwania satysfakcji

-somatyzacja – obronne przekształcenie problemów psychicznych w objawy somatyczne

-zaprzeczenie – sposób postrzegania zewnętrznej rzeczywistości, który pozwala uniknąć uświadomienia sobie jej bolesnych aspektów

-zniekształcenie – sposób postrzegania zewnętrznej rzeczywistości zgodnie z wewnętrznymi potrzebami

-prymitywna idealizacja – na skutek działania tego mechanizmu zewnętrzne obiekty są postrzegane jako

„całkiem dobre” i „całkiem złe” i wyposażone w nierealistycznie wielką moc

-projekcja – zauważanie nie akceptowanych wewnętrznych impulsów oraz ich pochodnych, ale sugerowanie, że są one zewnętrzne wobec własnego ja

-rozszczepienie (spliting) – zewnętrzne obiekty podzielone są na „całkiem dobre” i „całkiem złe”; dana osoba może nagle zostać sklasyfikowana w przeciwstawny sposób; podobnie oscyluje obraz samego siebie

NEUROTYCZNE MECHANIZMY OBRONNE

-kontrolowanie – nadmierne dążenie do panowania nad wydarzeniami i obiektami w otaczającym

środowisku w celu zminimalizowania lęku i konieczności doraźnego rozwiązywania wewnętrznych

konfliktów

-przemieszczenie – nieświadome przesunięcie instynktownych pragnień z jednego obiektu na inny

-dysocjacja – czasowa, drastyczna modyfikacja charakteru lub poczucia tożsamości w celu uniknięcia

zmartwienia, np. psychogenne fugi i histeryczna konwersja

-eksternalizacja – tendencja do spostrzegania w zewnętrznym świecie i osobach elementów własnej

osobowości

-zahamowanie – ograniczenie lub rezygnacja z pewnych procesów psychicznych

-intelektualizacja – kontrolowanie uczuć i impulsów przez myślenie o nich zamiast ich przeżywania

-izolowanie – oddzielanie uczuć od treści, prowadzące do tłumienia uczuć lub treści, albo

przemieszczania uczuć na inny obiekt

-racjonalizacja – uzasadnianie postaw, przekonań i zachowań, które nie są akceptowane, pozornymi

powodami i usprawiedliwieniami

-reakcja upozorowana (formacja reaktywna) – radzenie sobie z nie akceptowanymi impulsami za

pomocą wyrażania przeciwstawnych im impulsów

-wyparcie (represja) – usuwanie treści lub uczuć i utrzymywanie ich poza świadomością

– pierwotne – jeśli nie istniały one nigdy w świadomości (nie były dostrzeżone)

– wtórne – jeśli zostały ze świadomości usunięte (zapomniane)

-seksualizacja – obdarzanie obiektów lub funkcji seksualnym znaczeniem, którego wcześniej nie

miały w ogóle lub miały w mniejszym stopniu

-odczynianie – symboliczne „odgrywanie” w przeciwnym kierunku zrealizowanych wcześniej nie

akceptowanych impulsów

DOJRZAŁE MECHANIZMY OBRONNE

-altruizm – zastępcze, ale konstruktywne i zaspokajające instynktowną potrzebę służenia innym

-antycypacja – realistyczne przewidywanie przyszłych wewnętrznych problemów i niekorzystnych sytuacji

-ascetyzm – eliminacja przynoszących bezpośrednią świadomą przyjemność uczuć związanych z podstawowymi przeżyciami, będąca źródłem satysfakcji i specyficznej moralnej przyjemności

-humor – otwarta ekspresja uczuć nie wywołująca osobistego dyskomfortu i nieprzyjemnych efektów dla innych

-sublimacja – zaspokojenie impulsów, których cel został utrzymany, ale sposób lub obiekt zmieniony ze społecznie niepożądanego na społecznie uznawany

-tłumienie – świadome lub częściowo uświadamiane odsuwanie uwagi od świadomych (realnych) impulsów i konfliktów

POWSTAWANIE SYMPTOMU

Zewnętrzna przeszkoda: Wewnętrzna przeszkoda:

dawna trauma konflikt wewnętrzny

WYKŁAD 5

1. EWOLUCJA PSYCHOANALIZY

• Bujny rozwój psychoanalizy po Freudzie

• Transformacja w podejście „psychodynamiczne”

• Większe zainteresowanie funkcjami ego i świadomości: jak działa ego, jak się rozwija (mniej: jakie problemy rozwiązuje)

• Większe zainteresowanie społecznym charakterem funkcjonowania osobowości - główne problemy jakie człowiek musi rozwiązywać, to problemy interpersonalne i problemy społeczne

• Większe zainteresowanie relacją i jej rozwojem niż sferą popędów i ich transformacji

2. JUNG

• Zmiana koncepcji rozwoju - zainteresowanie wzrostem i rozwojem osobowości, który odbywa się na przestrzeni całego życia

• Zmiana koncepcji nieświadomości: obok nieświadomości osobowej -nieświadomość zbiorowa – dziedziczona biologicznie pamięć doświadczeń ludzkości

SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI

• Ego: procesy świadome, uświadomiona wiedza i samowiedza

• Nieświadomość osobista: freudowska nieświadomość i przedświadomość - doświadczenia które uległy wyparciu, stłumieniu lub zapomnieniu

• Kompleks:

- Ustrukturalizowana konstelacja uczuć, myśli, spostrzeżeń i wspomnień. Składa się z jądra kompleksu i powiązanych z nim grup elementów.

- Może działać jako „autonomiczna osobowość”, mająca własne życie psychiczne i własną energię. - Poznawanie kompleksu poprzez technikę wolnych skojarzeń (zakłócenie: wydłużenie czasu reakcji, brak odpowiedzi, powtarzanie słowa-bodźca) LUB siłę reakcji emocjonalnej na daną sytuację (miary obserwacyjne i fizjologiczne).

• Nieświadomość zbiorowa (kolektywna): produkt ewolucyjnego rozwoju człowieka, psychiczne "dziedzictwo" ludzkości zawarte w każdym z nas. Zawiera reprezentacje (archetypy) dotyczące pewnych powtarzających się, kluczowych doświadczeń ludzi dawnych epok. Owe reprezentacje - to nie gotowa wiedza, ale predyspozycje (inklinacje) rzutowane na świat zewnętrzny.

ARCHETYP

• Uniwersalna idea, uniwersalna gotowość umysłu do ujmowania świata w określone kategorie, o określonej treści

• Zawiera oczekiwania poznawcze dotyczące (a) istnienia i (b) szczególnych cech określonego obiektu, zjawiska, szczególnego rodzaju relacji siebie z elementem świata

• Zawiera wzorce reagowania emocjonalnego na dany obiekt

• Uruchamiany jest w psychice jednostki pod wpływem uniwersalnych bodźców związanych z oczekiwaniami generowanymi przez archetyp, ale i pod wpływem podobnych bodźców

• Powstały na skutek powtarzających się i uniwersalnych dla historii ludzkości doświadczeń jednostki z otoczeniem i „losem ludzkim”

• Moc poznawcza (regulacyjna) archetypów jest bardzo duża. Mimo rozwoju cywilizacji pewne "byty " są odnajdywane w świecie.

• Oparte są na organizacjach neuronalnych dziedziczonych biologicznie

• Człowiek przychodzi na świat z wieloma archetypami

• Źródło wiedzy o archetypach: religia, mitologia, sny, wizje, rytuały, dzieła sztuki, objawy neurotyczne i psychotyczne

• Jądro kompleksu zostaje urealnione rzeczywistymi, indywidualnymi doświadczeniami jednostki

• Uprzedza poznawczo, emocjonalnie i motywacyjne wobec świata (koresponduje z pojęciem instynktu i schematu poznawczego)

• Działa podobnie jak metafora więc jego zastosowanie jest bardzo szerokie i uniwersalne, niezależne od konkretnych cywilizacji

• Ten sam obiekt może być rozumiany w ramach różnych archetypów. To samo pojęcie (bóg, bohater) może kształtować się u jednostki na podstawie różnych archetypów

• Pozwala jednostce korzystać z doświadczeń gatunku i kultury (bo łatwość odczytywania uniwersalnych treści)

• Pozwala tworzyć uniwersalne wytwory kulturowe i pozwalają rozumieć się nawzajem między kulturami.

• Przykłady archetypów: matka, narodziny, śmierć, moc, bohater, dziecko, Bóg, demon, mędrzec

• Najważniejsze archetypy należące do osobowości: persona, anima i animus, cień, jaźń

ARCHETYPY

1. Persona:

• maska, jaką jednostka przyjmuje dostosowując się do obyczajów i tradycji społecznych

• rola przypisana jednostce przez społeczeństwo (często ukrywa prawdziwą naturę jednostki)

• jeżeli ego identyfikuje się z personą - jednostka lepiej uświadamia sobie rolę, jaką odgrywa, niż swoje autentyczne odczucia

2. Cień:

• „ciemna” strona ludzkiej natury

• reprezentacja pierwotnych popędów, instynktów, jakie człowiek odziedziczył po swoich zwierzęcych przodkach

• archetyp odpowiedzialny za pojawianie się społecznie nieakceptowanych myśli, uczuć i działań, które bądź ukrywane są przez Personę, bądź represjonowane są do nieświadomości osobowej

• prowadzi do pojęcia grzechu pierworodnego, szatana

3. Anima i Animus:

• archetyp przeciwnej płci zawarty w naszej osobowości - męski u kobiety i żeński u mężczyzny

• zbiorowe wyobrażenia kobiety lub mężczyzny sprawiają, że każda z płci przejawia cechy płci przeciwnej

• wpływające na sposób reagowania na przedstawicieli płci przeciwnej

• archetypy te są wynikiem skumulowania doświadczeń ludzkości z osobami płci przeciwnej

• pomagają w rozumieniu odmienności płci

• ale ich rzutowanie na partnera może prowadzić do głębokiego rozdźwięku i nieporozumień

4. Jaźń:

• archetyp stanowiący predyspozycję do ludzkiego dążenia do pełni, jedności swojej psychiki, osoby, do wewnętrznej harmonii

• jest centrum osobowości - leży pomiędzy świadomym ego a systemami nieświadomości, scala inne systemy i zapewnia osobowości jedność, równowagę i stabilność

• motywuje ludzi do samourzeczywistnienia czyli wyrażenia samego siebie dzięki procesowi indywiduacji - osiągnięcia zarazem zróżnicowania osobowości i harmonii wewnętrznej (integracji)

• ujawnia się w dość późnym stadium rozwoju osobowości (kiedy inne jej elementy są już rozwinięte i zróżnicowane), gdy człowiek osiągnie już wiek średni (wyraża się m.in. w dążeniach religijnych, filozoficznych, "mądrości życiowej")

POSTAWY PSYCHOLOGICZNE

• Uniwersalne, podstawowe orientacje umysłowe; kierunek energii przejawiający się w ukierunkowaniu uwagi, myślenia.

• Ekstrawersja: ukierunkowanie aktywności na świat zewnętrzny

• Introwersja: ukierunkowanie aktywności na świat wewnętrzny

• Każda osobowość zawiera obie te postawy: jedna z nich ma charakter dominujący i jest uświadamiana, druga jest stłumiona i nieświadoma.

• W toku życia następują przemiany tej dominacji

FUNKCJE PSYCHOLOGICZNE

• Cztery sposoby poznawania świata

• Myślenie: wykrywanie prawidłowości

• Uczucie: nadawanie wartości

• Doznanie: epizodyczne, jednostkowe spostrzeganie

• Intuicja: spostrzeganie z wykorzystaniem podprogowych, nieświadomych procesów

• Funkcje racjonalne (myślenie i uczucie) vs irracjonalne (doznanie i intuicja)

• Funkcja główna: najlepiej zróżnicowana u osoby funkcja, odgrywa w świadomości podmiotu rolę dominującą.

• Funkcja pomocnicza

• Funkcja niższa: stłumiona, nieświadoma, przejawia się w snach i fantazjach

• Synteza tych funkcji - gdy jaźń w pełni urzeczywistniona

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• Rozwój osobowości jest zadaniem na całe życie

• Struktury i funkcje osobowości dążą do pełnego rozwinięcia, oraz do pełniej integracji

• Indywiduacja:

  • Szukanie najlepszego wyrazu, niezależności dla funkcji psychicznych

  • Dotyczy też chęci bycia odrębnym od innych, swoistym

  • Polega na stopniowym wykształceniu się wszystkich komponentów psychiki jednostki, tych komponentów które dane są przez naturę, ale też stanowią niepowtarzalną konstelację w wypadku każdej jednostki.

  • Są to właściwości nieświadomości zbiorowej, czyli archetypy ale i zindywidualizowane kompleksy powstałe w wyniku osobniczych doświadczeń na bazie archetypów.

• Transcendencja:

• Polega na dążeniu jednostki do integracji składników swojej psychiki na wyższym poziomie organizacji osobowości

• Kolejne komponenty psychiki wykształcają się aż do uformowania ich w pełni, a następnie wykształcenie pewnej całości

• Transcendencji służy archetyp jaźni

• Funkcja transcendentna wyraża się w archetypie mandali

PRZEBIEG ROZWOJU OSOBOWOŚCI

• Pierwsza połowa życia: zwrot ku światu – postawa ekstrawertywna. Dążenie jednostki do poznania świata zewnętrznego i do zajęcia w nim ważnego, określonego miejsca - znalezienie i utrzymanie aprobaty społecznej, prestiżu władzy.

• Druga połowa życia: pojawiają się odczucia niepełności i alienacji od własnej indywidualności, zaczyna dominowaĆ postawa introwertywna. Eksploracja własnej osobowości, uświadomienie własnych stanów, charakterystycznego odczuwania. Zainteresowania pogłębionymi relacjami z innymi ludźmi. Konflikt i lęk egzystencjalny.

3. TEORIE RELACJI Z OBIEKTEM

• Szkoły brytyjska, amerykańska, francuska

• Opisują rozwój psychiki w najwcześniejszych fazach – preedypalnych

• Głównym czynnikiem rozwoju nie jest przemieszczanie popędu lecz przebieg i przemiany relacji z obiektem (związku między małym dzieckiem a rodzicem)

• Relacja z obiektem jest istotnym i koniecznym warunkiem rozwoju aparatu psychicznego i zdrowia psychicznego. Człowiek istnieje i dojrzewa tylko w kontekście związku z drugim człowiekiem.

• Badanie jak relacja z obiektem kształtuje intrapsychiczną rzeczywistość, jak zostaje ona uwewnętrzniona w toku rozwoju

• Prawidłowy rozwój wymaga pozostawania w optymalnie frustrującej relacji z obiektem

• Rozwój wymaga przechodzenia kolejnych złożonych faz, podczas których kształtuje się obraz własnego ja i obraz obiektu.

• Obiekt: wewnętrzna, psychiczna reprezentacja drugiej osoby. Nie środek lecz cel popędów. Matka lub inna znacząca osoba. Obiekt staje się modelem świata nas otaczającego, wzorcem późniejszych relacji z innymi.

• Self: reprezentacja Ja (subiektywne, doświadczające Ja vs obiektywne ego)

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

• Interakcja biologicznych i społecznych determinantów kształtowania się aparatu psychicznego

• Narodzone dziecko nie ma struktury psychicznej (różnice odnośnie tego w poszczególnych teoriach RZO). Przynosi na świat bardzo niewielkie wyposażenie:

a) popędy: libido i agresji

b) relacyjność: naturalna, wrodzona skłonność dziecka do wchodzenia w kontakt z otoczeniem społecznym zwłaszcza z osobą matkującą

c) pierwotne procesy ego: elementarne funkcje poznawcze np. zdolność spostrzegania i zapamiętywania

• Przykład – Otto Kernberg

• Interakcja biologicznych i społecznych determinantów kształtowania się aparatu psychicznego

• Stadia rozwojowe: faza autyzmu, faza symbiozy, faza różnicowania, faza integracji, faza konsolidacji

• Fiksacje i regresje. Podobieństwa między określonymi zaburzeniami a określonymi problemami rozwojowymi występującymi w kolejnych fazach rozwoju. Zaburzenie gdy jednostka nieświadomie powtarza patogenne, zinternalizowane relacje z obiektami z przeszłości i doświadcza ich jako aktualnej, realnej rzeczywistości.

FAZA AUTYZMU

• 1 miesiąc życia

• Brak struktury psychicznej, brak organizacji życia psychicznego

• Stan izolacji psychicznej, stan półsnu-półjawy

• W umyśle utrwalają się obrazy zdarzeń

• Dziecko nadaje znaczenie afektywne temu, co się dzieje (+, -).

• Dziecko spostrzega i zapamiętuje rzeczywistość

• Rozszczepienie pierwotne: dziecko rozróżnia pozytywnie (libido) i negatywnie (agresja) nasycone relacje z obiektem

• Problemy w tej fazie wiążą się z najgłębszą psychopatologią (autyzm, autystyczna psychoza)

FAZA SYMBIOZY

• 2-8. miesiąc życia

• Pierwsze zalążki struktury

• Umysł rozpoznaje podobne obrazy i łączy je według znaków. Pozytywne introjekty łączą się w globalny obraz pozytywnej relacji z obiektem, postrzeganej w oderwaniu od zdarzeń.

• Dziecko uzyskuje wewnętrzny regulator uzyskiwania dobrego samopoczucia - niezależnie od zdarzeń może czuć się dobrze. To jądro budowy ego.

• Dziecko i matka są jednością, są omnipotentnym systemem o wspólnych granicach. To podstawa przywiązania.

• Potem integracja, połączenie elementów negatywnych relacji z obiektem - źródło negatywnego samopoczucia. Ego ma już możliwość kompensowania przykrości przyjemnościami.

• Ego słabe, samopoczucie niestabilne.

• Ego pierwotne aby ochronić chwiejne dobre samopoczucie ego używa intencjonalnie mechanizmu rozszczepienia na dobre i złe obiekty.

• Problemy w tej fazie wiążą się ze schizofrenią i depresją

FAZA RÓŻNICOWANIA POMIĘDZY JA I OBIEKTEM

• 8. miesiąc – 3. rok życia

• Ego zaczyna spostrzegać, że pewne aspekty zdarzeń są związane bardziej z własną osobą a pewne z obiektem. Zaczyna spostrzegać siebie w sposób pozytywny oddzielnie od obiektu spostrzeganego też pozytywnie.

• Potem ego decyduje się na spostrzeganie siebie i obiektu negatywnie.

• Początek przeżywania własnej wrogości i wrogości obiektu.

• Rozszczepienie nadal działa.

• Koniec tej fazy zbiega się z końcem okresu preedypalnego w psychoanalizie.

• Problemy w tej fazie wiążą się z osobowością borderline: dominuje mechanizm rozszczepienia, obrazy konkurują ze sobą, stosowanie identyfikacji projekcyjnej.

FAZA INTEGRACJI SELF I OBIEKTU

• 3-7. rok życia

• Okres edypalny u Freuda

• Dziecko porzuca rozszczepienie, integracja pozytywnych i negatywnych elementów obiektu w jeden obraz i integracja pozytywnych i negatywnych elementów ja

• W trakcie integracji część negatywnej reprezentacji odłączona, wyparta

• Pozostaje wzorzec Ja idealnego i idealnego obiektu (tęsknota za utraconym idealnym obrazem relacji z obiektem)

• Gdy problemy w tej fazie to zaburzenie narcystyczne: gdy nie powstanie superego, gdy idealizacje będą bardzo idealne a sadystyczne bardzo sadystyczne - oraz zaburzenie neurotyczne: superego karzące, niszczące, wymagające

FAZA KONSOLIDACJI I INTEGRACJI EGO

• 7-14. rok życia

• Po czwartej fazie trzy struktury: ego, id, superego.

• Ego: syntetyczny, uporządkowany obraz relacji z obiektem, ego jest zdolne spostrzegać rzeczywistość realistycznie uwzględniając fakt, że ja i obiekt są oddzielne, że są w relacji i że ta relacja ma pozytywne i negatywne aspekty. Tolerancje uczuć ambiwalentnych wobec obiektów.

• Id: zbiornik na odpadki – to, co wyparte podczas integracji.

• Superego: struktura normatywna - opis jak wyglądała relacja i powinna wyglądać.

• Regresja w służbie ego: reaktywowanie obrazu dobrych obiektów w sytuacjach kryzysowych - dalekie reminiscencje jedynego całkowicie bezpiecznego związku z matką.

• Satysfakcjonujące kontakty z innymi ludźmi ale trudności w sytuacjach kryzysowych.

ZDROWY CZŁOWIEK

• Poczucie ciągłości Ja (integracja pierwotna)

• Poczucie stałości Ja (integracja afektywna)

• Poczucie odrębności siebie od obiektu (silne granice)

• Poczucie niezależności i więzi

• Realistycznie wyznaczone wymagania superego

• Dominacja sublimacji

• Pozostałe, niemożliwe do zaakceptowania , dziecięce potrzeby popędowe nie przedostają się na powierzchnię dzięki silnej barierze represyjnej. Ego może tłumić pewne rzeczywiście niemożliwe do zaspokojenia potrzeby, nie wywołując w ten sposób żadnego stresu.

4. ZNACZENIE PSYCHOANALIZY DLA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

• Teoria spójna, płodna heurystycznie, bogactwo obserwacji, złożoność ludzkiego zachowania

• Wiele jej elementów jest nieweryfikowalnych

• Niejasność pojęć

• Większa wartość wyjaśniająca niż predyktywna

• Umiarkowany optymizm – tezy bardziej trafne niż wynika z negatywnego stereotypu

• Nieświadomość

- Spostrzeganie podprogowe (wzrok, słuch)

- Pamięć ukryta, pamięć zależna od stanu

- Dysocjacja

- Ślepota czynnościowa

- Hipnoza (sugestia, amnezja)

- Ukryte słuchanie (narkoza, nieprzytomność)

- Brak dostępu do procesów psychicznych, generowanie fikcyjnych przyczyn

- Warunkowanie bez udziału świadomości, zastępcze uczenie się

- Procesy automatyczne (np. zasady gramatyki, prowadzenie samochodu)

- Utajone postawy

- Podprogowa aktywacja psychodynamiczna

• Diagnostyka

- Problem metod samoopisowych

- Rozwój narzędzi, w tym projekcyjnych

• Badania nad przeniesieniem

• Terapia

- Podstawa wielu innych szkół

- Badania nad skutecznością

• Jung

- Inspiracja dla rozwoju humanistyki

- Potwierdzenie dla wymiaru introwersji-ekstrawersji

WYKŁAD 6

1. PODEJŚCIE HUMANISTYCZNE

• Podstawowe postulaty (James Bugental, 1978)

• Człowiek…

-jest czymś więcej niż sumą swoich części

-istnieje w środowisku ludzkim

-jest świadomy

-dysponuje wyborem

-działa celowo

• Istnieje wewnętrzny, zakodowany w biologii program rozwojowy, który –jeśli nie zakłócą go czynniki zewnętrzne –doprowadzi do pełnego rozkwitu osobowości

2. TEORIA SAMOAKTUALIZACJI Abrahama Maslowa

• Nigdy nie zrozumiemy ludzkiego życia, jeśli nie weźmiemy pod uwagę jego najwyższych dążeń (Maslow, 1990)

• W przeciwieństwie do teorii psychodynamiczych nie koncertuje się na osobach zaburzonych lecz na osobach żyjących pełnią życia i rozwijających własnych potencjał.

• Samoaktualizacja jest fundamentalnym dążeniem –człowiek z natury dąży do aktualizacji wewnętrznych potencjalności

Hierarchia potrzeb

Potrzeby

• Potrzeby podstawowe vs. potrzeby wyższe

• Motywacje braku vs motywacje istnienia = redukcja napięcia vs bezinteresowne zainteresowanie/ kontemplacja

• Osoba motywowana potrzebami istnienia nie pyta o sens życia ponieważ go doświadcza -doświadczenia szczytowe

Właściwości osoby dojrzałej

Realizm; Akceptacja siebie i innych; Spontaniczność; Koncentracja na zadaniach –nie na sobie; Dystans wobec rzeczywistości; Autonomia Świeżość ocen i bogactwo uczuć; Doświadczenia mistyczne i szczytowe; Poczucie wspólnoty; Głębokie kontakty uczuciowe z innymi ludźmi; Niezłośliwe poczucie humoru (filozoficzne); Twórczość, oryginalność, pomysłowość; Zdolność do przekraczania wpływów kulturowych

Podsumowanie

• Kompleks Jonasza –opór przed podjęciem wyzwania samoaktualizacji –skłonność do uciekania przed przeznaczeniem

• Badania: samoaktualizacja jest powiązana z otwartością na doświadczenie, stabilnością emocjonalną, poczuciem własnej wartości i poczuciem sensu życia

• Pytania o motywację: czy potrzeby wyższe ustępują niższym czy odwrotnie

• Główny zarzut: uprawianie nauki w sposób sugerujący przesłanie dla świata (ideologiczny)

3. FENOMENOLOGICZNA TEORIA Carla Rogersa

• Natura ludzka jest dobra, a wyrazem tego jest zdolność do zdrowego i twórczego rozwoju

• Pole fenomenologiczne vs pole świadomości

• Wewnętrzne doświadczanie –wszelkie doświadczenie zachodzi w organizmie i potencjalnie jest dostępne świadomości.

• Świadomość obejmuje tę cześć pola fenomenologiczego, która daje się ująć w formie symbolicznej (czyli dającej się zwerbalizować).

• Subcepcja to proces podświadomego (podprogowego) spostrzegania doświadczeń –zanim dotrą do świadomości. Jeśli doświadczenia są podprogowo zniekształcane (świadomość im zaprzecza) towarzyszy temu lęk.

• Koncepcja siebie (selfconcept) –zorganizowana, spójna postać (gestalt) pojęciowa składająca się ze spostrzeganych właściwości „ja”.

• „Ja” realne vs „ja” idealne a samoakceptacja i przystosowanie osobiste

• Self(ja) stanowi centralne pojęcie w koncepcji Rogersa –fenomenologiczna teoria self

• Spójność (congruence) –doświadczenie vs świadomość doświadczenia –zgodność doświadczenia, świadomości oraz komunikacji

Spójność vs niespójność

Aktualizacja siebie

• Tendencja do samourzeczywistnienia

• Organizmiczny proces wartościujący

• Bezwarunkowa vs warunkowa akceptacja

• Osoba w pełni funkcjonująca:

-otwartość na doświadczenie

-brak nastawienia obronnego

-jasna i dokładna świadomość

-bezwarunkowe poczucie własnej wartości

-harmonijne relacje z ludźmi

Terapia skoncentrowana na kliencie-> Triada Rogersowska

- Autentyczność (kongruencja)

- Bezwarunkowa akceptacja

- Empatyczne zrozumienie

4. PODEJŚCIE EGZYSTENCJALNE

( Soren Kirkegaard, Martin Heidegger, Karl Jaspers, Jean Paul Sartre, Alber Camus, Ludwig Binswanger, Medard Boss, Viktor Frankl, Ludwik Minkowski, Rollo May, Adian Van Kaam, James Bugental)

• Skooczoność życia -Samoświadomość -Niepewność –Odpowiedzialność

• Istnienie to stawanie się. Każde zatrzymanie się (utrwalenie stanu) to krok wstecz. Życie jest spełnianiem, a nie spełnieniem. Horyzont oddala się w miarę gdy się do niego zbliżamy.

Wola sensu

• Autentyczny byt ludzki dany jest dopiero tam, gdzie nie powoduje człowiekiem id lecz gdzie ego decyduje o sobie (Frankl, 1978)

• Unikalność –Wolność –Intencjonalność

• Człowiek jako istota intencjonalna jest zdolny do przekraczania determinizmu natury

• Aktualne zachowanie wynika nie z przeszłości ale z interpretacji aktualnej sytuacji egzystencjalnej.

• Zasada rozumienia i interpretacji zamiast zasady przyczynowości. Najważniejszy wpływ mają nasze wybory -lub ich brak gdy są konieczne.

Człowiek w świecie

• Wrzucenie w świat –Osnowa egzystencjalna –Ograniczenia wolności

• Dasein

-Umwelt–świat fizyczny

-Mitwelt–świat relacji mędzyludzkich

-Eigenwelt–wnętrze człowieka

• Istnienie ku śmierci nakłada na człowieka odpowiedzialność za jak najpełniejsze wykorzystanie każdej chwili i spełnienie swych możliwości (May 1981, Frankl1963)

Lęk egzystencjalny

• Lęk „normalny”

-proporcjonalny do obiektywnego zagrożenia

-nie wpływa na obniżenie poziomu wykonania czynności

-nie wywołuje mechanizmów obronnych

-można się z nim świadomie zmagać

-można wykorzystać go w sposób twórczy

• Wg Tillicha(1983) lęk egzystencjalny wynika z:

-świadomości skończoności życia

-konieczności podejmowania działań, których skutków nie znamy

-możliwości pustki i bezsensu w przypadku niewłaściwych wyborów życiowych

Sens, wina i transcendencja

• Sens istnieje poza nami czy dzięki nam –odkrywamy sens czy nadajemy sens?

• Wina egzystencjalna

• Transcendencja –przekraczanie uwarunkowań oraz poszerzanie wewnętrznych, zewnętrznych i temporalnych granic własnego Ja

• Zjawisko posttraumatycznego wzrostu

Podejście egzystencjalne –podsumowanie

• Koncentracja na istnieniu i stawaniu się

• Fenomenologiczna analiza wolnej woli

• Akcent na bezpośrednie doświadczanie codziennej egzystencji

• Dążenie do spełniania potencjalności

• Powszechność doświadczenia lęku i winy egzystencjalnej(Oleś 2008)

WYKŁAD 7

1. PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU SPOŁECZNO-POZNAWCZYM

• Konstruowanie poznawcze

Strukturalizacja percepcji społecznej i autopercepcji;

Konstruowanie obrazu siebie i możliwych „ja”, generowanie wyobrażeń, myślenie kontrfaktyczne itp.;

Nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom.

• Wartościowanie zdarzeń, ludzi, i samego siebie, dzięki:

identyfikacji z wartościami kulturowymi

internalizacji norm moralnych

rozwojowi standardów osobistych (kryteriów samooceny)

• Programowanie działań

ustanawianie zadań życiowych i celów;

konstruowanie i dobór programów działań;

wybór strategii adekwatnych do wymogów sytuacji.

• Sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji

aktywacja i realizacja celów;

monitorowanie własnych myśli, emocji, intencji i zachowań;

kontrola umysłu: m.in. tłumienie myśli i impulsów, zarządzanie uwagą itp.;

kontrola działania: deliberacyjny vs. implementacyjny stan umysłu; odraczanie gratyfikacji; samo-nagradzanie i samokaranie itd.)

2. KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI

TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH GEORGE’A KELLY'EGO (1955)

• Modele człowieka w psychoanalizie, psychologii S-R, i w podejściu poznawczym.

• Podstawowy postulat: osobowość „urządzeniem" do przewidywania zdarzeń.

• Konstrukt osobisty (opozycja pojęciowa, pojęcie dwubiegunowe) –podstawowa „cegiełka” budowy osobowości

GŁÓWNE TEZY TEORII KONSTRUKTOW OSOBISTYCH

• Indywidualny system konstruktów- odpowiedzialny za niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia.

(m. in. złożoność systemu a złożoność percepcji świata).

• Konstrukty centralne a konstrukty peryferyjne.

(np. podobny do mnie- różny ode mnie; dowcipny- niedowcipny).

• System konstruktów a przewidywanie zachowania ludzi.

• Rozwój systemu konstruktów: znaczenie konstruowania nowych zdarzeń.

• REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów.

TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ

(Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford, 1950).

• Źródła teorii -zainteresowanie wyjaśnieniem psychologicznych uwarunkowań faszyzmu.

• System wychowawczy w rodzinie autorytarnej.

• Psychodynamika autorytaryzmu.

Główne przejawy osobowości autorytarnej:

• uległość wobec autorytetów

• etnocentryzm i uprzedzenia

• antyintracepcja

• pesymistyczna wizja ludzkiej natury

• „czarno-białe” widzenie rzeczywistości (nietolerowanie wieloznaczności)

OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA, czyli UMYSŁ ZAMKNIĘTY(M. Rokeach,1957).

Główna teza: Osobowość autorytarna to szczególne wcielenie umysłu zamkniętego (jego zawartość treściowa może być różna, videdogmatyczny wierzący vs. dogmatyczny antyklerykał).

• Cechy umysłu dogmatycznego : czarno-białe widzenie rzeczywistości, niepodatność przekonań na zmianę, niespójność sądów i przekonań.

• Dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: Prymat spójności afektywnej nad deskryptywną.

• Dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet.

• Psychologiczne funkcje dogmatycznego systemu przekonań: obrona przed lękiem.

3. OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM WIEDZY

• W wyniku poznawania świata i siebie -formuje wiedza osobista: spontanicznie wykorzystywana przez nas przy interpretowaniu nowych doświadczeń (konstruowaniu zdarzeń) i sterowaniu zachowaniem.

• Wiedza osobista to wiedza:

- naturalna

- gorąca

- słabo uświadamiana(utajona, latentna)

- pragmatyczna

• Wiedza zorganizowana w schematach poznawczych (uproszczonych, uogólnionych reprezentacjach pewnych obiektów i relacji między nimi, np.: schematach osób i ról społecznych; reprezentacji własnej osoby; stereotypach grup i kategorii społecznych itp.).

UŻYCIE WIEDZY: kategorie (schematy) ulegają aktywizacji, stając się dostępne poznawczo (wiedza o sobie, o świecie jest nam dostępna "po kawałku", nigdy jako całość).

• O aktywizacji schematu decyduje

- pojawienie się sygnału wywołującego (prime, pryma), wyrazistego bodźca specyficznie związanego z treścią tego schematu (np.widok własnej twarzy; widok osoby czarnoskórej)

-częstość, z jaką schemat aktywizowany był w przeszłości.

• Użyciu zaktywizowanego schematu decyduje jego dopasowanie do danych.

• Zaktywizowany schemat wpływa na:

-ukierunkowanie uwagi

-kategoryzację i interpretację nowej informacji

-procesy inferencyjne(atrybucje, wnioskowanie o cechach itp.)

-procesy pamięciowe(kodowanie w pamięci; wydobywanie informacji pamięciowych)

-Oceny

-podejmowanie decyzji i kontrolę działania (Fiske i Taylor, 1991; Wojciszke, 1986)

W różnych okolicznościach aktywizowane mogą być różne schematy, prymujące różne perspektywy poznawczo- ewaluatywne-> prowadzą do różnych działań.

Schematy a spójność ludzkich zachowań

• Schematy (konstrukty) chronicznie dostępne znajdują się w stałym pogotowiu (Higgins, 1990).

-dzięki temu, autoschematy zapewniają ciągłość doświadczenia, międzysytuacyjna spójność i stabilność zachowania.

• Wiedza osobista ma dwa jakościowo różne komponenty: wiedzę deklaratywną(zwaną też wiedzą faktualną, "wiedzą że") i wiedzę proceduralną, "wiedzą jak"(Winograd, 1975).

• Wiedza deklaratywna:

jest łatwo dostępna świadomości (łatwa do zadeklarowania)

względnie łatwa do modyfikacji

przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega powoli

• Wiedza proceduralna-zawarta w samych procedurach przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem

jest trudno dostępna naszej świadomości

trudna do modyfikacji

przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega bardzo szybko

Ze wspomnianymi rodzajami wiedzy związane są dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne(Bargh, 1994; Shiffrin i Schneider, 1977).

• Przetwarzanie kontrolowane:

zależne od zasobów poznawczych (uwagi, pamięci roboczej)

ma charakter sekwencyjny

przebiega powoli, z wysiłkiem poznawczym

• Przetwarzanie automatyczne:

niezależne od zasobów

ma charakter równoległy

przebiega bardzo szybko, bez wysiłku poznawczego

Dwa systemy regulacji psychicznej: system impulsywny vs. system refleksyjny(Strack & Deutsch, 2004).

• SYSTEM IMPULSYWNY: automatyczny system przetwarzania; odpowiada za „szybkie” procesy (reakcje emocjonalne, spontaniczne inferencje i intencje behawioralne); oparty na reprezentacjach asocjacyjnych (tzw. statystyce doświadczenia);

• SYSTEM REFLEKSYJNY: „nadbudowany” nad systemem regulacji automatycznej i odpowiedzialny za meta-regulację naszej aktywności(np. samokontrolę, siłę woli, intencjonalną zmianę zachowania, świadome uczenie się itp.). Pracuje wolniej, uwzględnia bardziej odległą perspektywę czasową działania, odpowiada za jego integrację z systemem społecznie uzgodnionych standardów postępowania, czyli systemem kulturowym.

(ANALOGICZNE ROZRÓŻNIENIE: S. Epstein: system doświadczeniowy vs. system racjonalny)

4. OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI I PRZESZŁOŚCI

• Konstruowanie może dotyczyć

tego co dzieje się tu i teraz

własnej przyszłości

własnej przeszłości

• Konstruowanie poznawcze:

rzadko kiedy -wysoce świadome i refleksyjne

na ogół spontaniczne, bez wysiłku poznawczego

(np. wnioskowanie o cechach charakteru z zachowania, Newman & Uleman, 1989).

• Ważną rolę w konstruowaniu zdarzeń odgrywają ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. że:

świat jest sprawiedliwy bądź niesprawiedliwy (Lerner, 1980; Doliński, 1993)

wrogi nam bądź przyjazny (Epstein, 1998)

zdolności człowieka można rozwijać, bądź przeciwnie, zdolności są czymś niezmiennym (Dweck, 1996).

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI

• Proaktywne konstruowanie własnej przyszłości polega na samodzielnym generowaniu przez człowieka dalekosiężnych zamierzeń służących jego rozwojowi i samorealizacji.

• Efekty:

-powstanie możliwych Ja (Markus i Cross, 1990)

-formowanie się zadań życiowych (Cantor i Zirkel, 1990) -wytwarzanie długodystansowych celów (dążeń) osobistych związanych z możliwymi Ja i zadaniami oraz planów ich realizacji (Emmons, 1996; Mądrzycki, 1996).

• Źródła:

- osobiste doświadczenie (np. znajomość swoich preferencji i upodobań)

- wiedza kulturowa, wiedza „z drugiej ręki” (znajomość rozpowszechnionych ideologii, oczekiwań rodziców, wzorców osobowych, dostępnych ról społecznych)

• Konstruowanie proaktywne przyczynia się w istotnym stopniu do rozwoju osobowości.

• Prowadzi do:

- ustanowienia ważnych wewnętrznych standardów(powstawanie silnych i stabilnych motywacji)

- przyrostu autonomii osobowości

- wzrostu wewnętrznej koherencji naszego działania (odległe cele przesłanką wyboru: celów bieżących, budowania programów aktywności, spójnej oceny jej przebiegu efektów).

Inne procesy, służące konstruowaniu własnej przyszłości:

Ustanawianie celów (Bandura; 1977; Oettingen, 1996)

Wyobrażanie sobie przyszłości (Taylor & Pham, 1996)

Samoutrudnianie (Berglas & Jones, 1978)

Defensywny pesymizm (Cantor & Norem, 1989)

Nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980)

Autonarracje (Hermans, 2000; Trzebiński, 1997)

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI

• Ubiegłe doświadczenie podlega poznawczemu konstruowaniu (przepracowaniu), czyli porządkowaniu, uspójnianiu, przewartościowaniu, dopasowywaniu do przyjętych poglądów na swój temat.

• Źródło: psychoanalityczna idea mechanizmów obronnych ego-nieświadomie stosowanych strategii poznawczych służących takiemu interpretowaniu zagrażających doświadczeń, by stały się one do przyjęcia dla człowieka.

Przykłady współcześnie badanych procesów:

• procesy uzasadniania i usprawiedliwiania swojego postępowania (Aronson, 1997).

- teoria dysonansu poznawczego. Post-decyzyjna zmiana postaw (proces nieświadomy).

• nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego naszych doświadczeń

-"wymazywanie" z pamięci niewygodnych faktów

-wypełnianie luk we wspomnieniach

-bezwiedne dopasowywaniu zapisu przeszłych doświadczeń do pożądanych cech obrazu siebie

A.Greenwald (1980) –pojęcie „totalitarnego ego”

• Atrybucje przyczynowe- procesy wyjaśniania przyczyn wydarzeń(Weiner, 1990).

- Skłonność do atrybucji nasila się, gdy zdarzenie ma charakter nieoczekiwany bądź osobiście zagrażający.

- Funkcja: atrybucje są "buforem" neutralizującym negatywne emocje, przywracającym wiarę w siebie i poczucie kontroli nad zdarzeniami.

- Pesymistyczny vs. optymistyczny styl eksplanacyjny (Peterson & Seligman, 1984)

- Egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)

- Obronna atrybucja odpowiedzialności (Doliński, 1993)

- Atrybucje służące kontroli (Taylor, 1983).

• Porównania społeczne (Wills, 1981; Taylor, 1983)

- porównania w dół, czyli porównania z osobami, które znalazły się w podobnej do nas, trudnej sytuacji, ale ich położenie jest znacznie gorsze por. Doliński, 1993). Funkcja: poprawa samopoczucia

- porównania w górę, a więc porównania z osobami podobnymi do niego, ale mającymi większe niż on

osiągnięcia w ważnej dla niego dziedzinie. Funkcja: pobudzenie motywacji do działania, poznanie skutecznych programów

• Myślenie kontrfaktyczne -"co by było gdyby"(Gavanski i Wells, 1989; Roese, 1994).

- Reakcja na zdarzenia nieoczekiwane i pobudzające emocjonalnie

- Myślenie kontrfaktyczne a atrybucje przyczynowe: poziom deliberacji i konkretność.

-„gdybanie”w górę(„mogło być lepiej”) –służy budowaniu programów działań.

-„gdybanie”w dół(„mogło być gorzej”) –służy pocieszeniu się, rozładowaniu napięcia.

-Myślenie kontrfaktyczne nie zawsze przynosi pożytki adaptacyjne (Davis i in., 1995).

• Autonarracje jako środek „przepracowania” doświadczenia(Pennebaker):

- Wpływ zaangażowania się w tworzenie narracji na temat traumy psychicznej –konsekwencje psychologiczne i immunologiczne.

WYKŁAD 8

PSYCHOLOGIA JA

POJĘCIE JA

- Pojęcie Ja: sposób, w jaki spostrzegamy i doświadczamy samych siebie.

- Trudność w określeniu, ulotność

- Zmieniające się postawy wobec badania i zajmowania się pojęciem Ja w psychologii

- Charakteryzuje się:

- złożonością i bogactwem

- chronicznie podwyższoną dostępności pamięciową

- Obejmuje m.in.: wiedzę o sobie, cechy psychiczne, tożsamość, role społeczne, wyznawane wartości i normy, cele, plany, samoocenę, fizyczne właściwości (obraz ciała i samoocena cielesna), relacje z innymi, informacje na temat specyficznych wydarzeń i zachowania, wspomnienia autobiograficzne, opinie, przekonania religijne, postawy, ideologie, filozofia życiowe, informacje dotyczącego tego, jak jestem spostrzegany przez innych, przynależność kategorialna, mienie

- Tożsamość: subsystem samowiedzy, na który składają się:

- treści uznane za najbardziej charakterystyczne

- treści odróżniające mnie od innych

- treści upodabniające mnie do innych

- Różnice indywidualne w samowiedzy

- Samowiedza w różnych kodach: słowno-pojęciowy vs percepcyjno-wyobrażeniowy

ROZWÓJ JA

• Odróżnianie siebie od innych ludzi – pojawia się około 3 miesiąca życia – cielesne Ja, egzystencjalne Ja

• Poczucie stałości istnienia siebie i innych

• Kontyngencja, sprawstwo - związek między działaniem własnym a skutkiem

• Samoświadomość (self-consciousness): zdolność do refleksji na swój własny temat oraz traktowania siebie jako przedmiotu.

• Eksperymenty z lustrem - Gallup (1970). Samoświadomość najprawdopodobniej charakteryzuje tylko człowieka i wielkie małpy.

• Powtórzenie eksperymentów z lustrem u dzieci oraz z kamerą– Lewis i Brooks- Gunn (1979). Samoświadomość pojawia się około 15 miesiąca życia.

• Czy rozpoznawanie siebie w lustrze jest przejawem samoświadomości?

• W tym czasie też posługiwanie się językiem w sposób wskazujący na rozróżnianie siebie i innych oraz przejawianie uczuć związanych z samoświadomością - emocje zakłopotania, dumy, i wstydu.

DWOISTOŚĆ JA - William James

Ja podmiotowe

Ja doświadczające

Ja poznające

self as a knower (I)

Doświadczający i kierujący zachowaniem podmiot, byt umysłowy przejawiający się stanami świadomości, w tym samoświadomości. Obejmuje: doznania, odczucia, spostrzeżenia, myśli, preferencje, pragnienia, intencje, wizje celów, przypominanie, świadomość tych stanów, zdolność koncentrowania uwagi na sobie i sprawstwa zgodnego z własna wolą.

Ja przedmiotowe

Ja empiryczne

Ja poznawane

self as an object of knowledge (Me)

Doświadczany przedmiot, samowiedza zakodowana w strukturach poznaw-czych i dająca się aktualizowad, pojęcie Ja. Obejmuje: myśli, przekonania i cechy dotyczące mnie, wspomnienia na własny temat, sądy na temat moich cech, wartości i zdolności, Ja idealne, możliwe Ja, samoocena, sądy o tym, co inni o mnie myślą, wszystko to co może byd spostrzeżone jako moje.

JA PODMIOTOWE

- globalne poczucie bycia samym sobą (Ja to ja)

- poczucie ciągłości (Ja to ja, przez całe życie) (pomimo zmian fizyczności w życiu)

- poczucie spójności (Ja to ja, pomimo różnorodności moich cech, stanów, zachowao w różnych momentach i sytuacjach)

- poczucie niepowtarzalności własnej osoby (Ja to ja i nikt inny) (pomimo podobieństwa do innych ludzi).

ŹRÓDŁA SAMOWIEDZY

• Jaźń odzwierciedlona – Cooley (1902): dowiadujemy się, jacy jesteśmy, z obrazów jaki tworzymy w oczach innych ludzi - rodziców, kolegów, nauczycieli.

• Wnioskowanie z własnych zachowań i doświadczeń – teoria autopercepcji Bema (1972): wnioskowanie z tego, co robimy, o tym, co lubimy i jakie mamy dyspozycje. Znaczenie informacji zwrotnej o wyniku działania - np. wnioskowanie z sukcesów i niepowodzeń o własnych zdolnościach i możliwościach - poczucie własnej skuteczności.

• Porównania społeczne – Festinger (1954): istnieje naturalne dążenie do samookreślenia (samowiedzy, która jest pewna) - tj. wiedzy dotyczącej posiadania pewnych zdolności, umiejętności i cech charakteru, prawdziwości własnych poglądów i opinii.

- pozwalają określić, jak się plasujemy pod względem naszych umiejętności czy zdolności na tle innych

- pozwalają zmniejszyć niepewność co do trafności własnych poglądów i postaw (rola consensusu)

- stwarzają szansę osobistego rozwoju (porównania w górę)

- pozwalają obronić zagrożone poczucie własnej wartości (porównania w dół)

• Procesy identyfikacji. Całościowe "inkorporowanie" postaw, przekonań, wartości i aspiracji, stylu komunikowania się od konkretnej osoby.

RÓŻNICE KULTUROWE ODNOŚNIE JA

(Markus & Kitayama, 1989; Markus, 1990; Cousins,1989)

Kultury zachodnie, indywidualistyczne:

Jednostka jest "bytem odrębnym", samoistnym, istniejącym niezależnie od innych, unikalnym (różnym od innych), oddzielonym od kontekstu społecznego, niezmiennym w różnych rolach i związkach.

Normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych, znaleźć i wyrazić swoje unikalne właściwości, odnaleźd "swoją własną drogę".

Obraz samego siebie - Ja niezależne (independent self). Centralne składniki obrazu siebie - swoje cele, motywy, cechy, przekonania. Inni - ważni, ale tylko jako źródło porównań społecznych, ocen odzwierciedlonych, informacji zwrotnych.

Kultury wschodnie, kolektywistyczne:

Jednostka nie jest bytem "samoistnym". Istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznym z innymi, identyfikacją z grupą. Normatywne zadanie kulturowe: określić swoje miejsce w świecie społecznym. Obraz samego siebie - Ja współzależne (interdependent self). Jego centralne składniki to wzajemne powiązania z innymi (relacje interpersonalne), oraz lokalizacja własnej osoby w większych jednostkach społecznych (przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna). *pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją].

WGLĄD, INTROSPEKCJA

• Introspekcja: spoglądanie do wewnątrz, badanie siebie i swoich procesów psychicznych

• Zasada uprzywilejowanego dostępu

• Różnice indywidualne

• Introspekcja pojawia się stosunkowo rzadko w codziennym życiu (8% - Csikszenmihalyi, Figurski, 1982)

• Eksperymentalna koncentracja na sobie

- eksperymenty z lustrem, nagraniem wideo, audio

- teoria samoświadomości: kiedy człowiek koncentruje uwagę na sobie samym, zaczyna oceniać własne zachowanie i porównywać je ze swymi wewnętrznymi normami i wartościami - Carver, Scheier (1981)

- opieranie się pokusie oszukiwania

- ucieczka od samoświadomości przy niepowodzeniach

• Samowiedza jest dostępna tylko częściowo

• Ludzie nie mają świadomego dostępu do przebiegu swoich procesów psychicznych

• Mają dostęp do rezultatu tych procesów - wiedzą, co czują i myślą ale nie wiedzą, jak do tego doszli

• Wierzą, że mają pełny świadomy dostęp np. eksperyment z pończochami - Nisbett i Wilson (1977), eksperymenty z nastrojem

• Teorie przyczynowe: teorie przyczynowo-skutkowe pozwalające ludziom znajdować wyjaśnienia swoich uczuć i zachowań – przejęte z kultury

• Porównywanie do przeszłych zachowań

• Wiedza deklaratywna vs proceduralna

• Automatyczny wpływ struktury Ja na zachowanie

• Zniekształcanie informacji o sobie – metafora totalitarnego ego – Greenwald (1980)

SAMOOBSERWACJA KONTROLUJĄCA (self-monitoring) - Snyder (1974)

- Ludzie różnią się stopniem, w jakim są wrażliwi na wymogi sytuacji i dostosowują do nich swoje zachowanie

- Osoby o wysokim poziomie samoobserwacji kontrolującej

- lepiej wyrażają oraz komunikują swoje emocje

- łatwiej zwodzą innych w bezpośredniej rozmowie

- trafniej odgadują stan emocjonalny innych ludzi

- Lepiej rozróżniają sytuacje i dopasowują do nich swoje zachowanie

- Są uważani za bardziej towarzyskich, wylewnych, ekstrawertycznych, a mniej lękliwych i nerwowych

- W mniejszym stopniu podlegają swoim nastrojom

- Pamiętają więcej informacji temat innych ludzi i wyciągaj więcej wniosków na temat ich charakteru

TEORIA PRYWATNEJ I PUBLICZNEJ SAMOŚWIADOMOŚCI (Carver i Scheier, 1980)

• Ludzie ustanawiają normy i pilnują ich przestrzegania – regulują dynamicznie zgodność zachowań ze standardami

• Ludzie różnią się poziomami i typami mechanizmów kontrolujących

• Prywatna samoświadomość (private self-consciousness): stopień w jakim jednostka skupia się na własnych odczuciach i standardach - zachowanie zgodne z uczuciami i impulsami wewnętrznymi

-Mają bardziej intensywne życie emocjonalne i lepiej rozumieją swoje uczucia

-Ich oceny własnego zachowania w większym stopniu pokrywają się z ich rzeczywistym zachowaniem

-mają bardziej rozwinięte teorie na temat Ja

-Są bardziej wyczulone na bodźce płynące od wewnątrz

• Publiczna samoświadomość (public self-consciousness): stopień, w jakim jednostka skupia się na tym, co inni o niej myślą, oraz na zewnętrznych standardach – dostosowywanie swojego zachowania do wymogów sytuacji

- Są szczególnie wyczuleni na sygnały płynące od innych

- Odrzucenie przez innych sprawia im większy ból

- Potrafią zmieniać poglądy, by dostosować się do obowiązujących norm społecznych

- Są bardziej wyczulone na bodźce płynące z zewnątrz

SCHEMATY JA

- Schematy Ja / autoschematy (self-schema) - Markus (1977): poznawcze uogólnienia na temat własnej osoby powstałe na podstawie przeszłych doświadczeń, które kierują przetwarzaniem informacji o sobie.

- Metoda: badania oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut. Autoschemat, gdy ocena była ekstremalna (wysoka lub niska) i atrybut uznany za ważny przez osobę.

- Dotyczą tych aspektów zachowania, które są dla danego człowieka ważne lub charakterystyczne

- Dzięki schematom Ja człowiek rozumie, integruje i wyjaśnia swoje zachowanie.

- Wykształcony schemat dotyczący danej określonej dziedziny odgrywa aktywną i szczególną rolę w przetwarzaniu informacji.

- Np. schemat zależności vs schemat niezależności vs brak - schematycy vs aschematycy

- Inne: schemat kobiecości, otyłości, szczupłości

- Wpływ na przetwarzanie informacji o sobie i innych - schematycy:

- szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii)

- szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które w dotyczą autoschematów

- w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowao odpowiednich kategorii;

- uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii;

- są bardziej skłonne do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.

- ludzie proszeni o ocenę innych biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są schematykami; oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością;

- wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi.

- autoschematy sprawiają, że ludzie organizują informację społeczną w większe jednostki działania;

TEORIA UKIERUNKOWAŃ JA – Higgins (1987)

- Ukierunkowania Ja: standardy jednostki, wpływające na przetwarzanie informacji,

- Często są chronicznie dostępne

- Mogą być automatyczne i nieświadome

- Są wynikiem wczesnych doświadczeń społecznych oraz emocjonalnych konsekwencji sprostania lub niesprostania pewnym wymogom

- Ja idealne: właściwości, które chcielibyśmy mieć. Związane z osiągnięciami.

- Ja powinnościowe: właściwości, którymi – jak nam się wydaje – powinniśmy się charakteryzować – obowiązki i zobowiązania. Związane z porażkami

- Człowiek dąży do zmniejszenia różnic między Ja realne vs Ja idealne oraz między Ja realne vs Ja powinnościowe (niespełnienie)

Perspektywa oceny

Dziedziny Ja podlegające ocenie		własna	cudza
Ja realne	Ja realne w oczach własnych (pojęcie Ja)	Ja realne w oczach innych ludzi (pojęcie Ja)
Ja idealne	Ja idealne w oczach własnych (ukierunkownie Ja)	Ja idealne w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)
Ja powinnościowe	Ja powinnościowe w oczach własnych (ukierunkowanie Ja)	Ja powinnościowe w ocach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)

- Przewidywania:

- Rozbieżność Ja realne vs Ja idealne-> smutek, rozczarowanie, niezadowolenie

- Rozbieżność Ja realne vs Ja powinnościowe-> niepokój, lęk, wina i wstyd (pobudzenie)

- W większości badań potwierdzenie:

- Eksperymentalne wzbudzanie Ja idealnego u osób o wysokiej rozbieżności-> wzrost przygnębienia

- Eksperymentalne wzbudzenie Ja powinnościowego u osób o wysokiej rozbieżności-> wzrost niepokoju

- Brak efektów u osób o niskich rozbieżnościach

POZNAWCZA TEORIA „JA”

Wybrane wyniki

- (Higgins i in., 1986). Badani proszeni o plastyczne wyobrażenie sobie negatywnego zdarzenia życiowego. Osoby o rozbieżności ja –realne-ja idealne raportowały smutek, a nie emocje “pobudzeniowe”; osoby o rozbieżności ja realne-ja powinnościowe - emocje “pobudzeniowe” (napięcie, niepokój, lęk, złośd).

- (Strauman 1989) . Osoby z fobiami społecznymi wykazywały wysoką rozbieżnośd ja realne-ja powinnościowe; pacjenci z kliniczną depresją – wysoka rozbieżnośd ja realne-ja idealne.

- Higgins i in (1992). Generalnie – wysoka rozbieżnośd między Ja i standardami ewaluatywnymi – problemy zdrowotne: stress, brak apetytu, problemy z układem trawienia itp.

- Manian i in (1998). Schemat retrospektywny (diagnoza rodzaju rozbieżności; wspomnienia dotyczące relacji z rodzicami). Osoby skoncentrowane na Ja idealnym – “ciepły” styl wychowania rodzicielskiego; osoby skoncentrowane na Ja powinnościowym - przypominały sobie więcej przypadków odrzucenia przez rodziców.

- Miary temperamentalne: rozbieżności 1-go typu – skorelowane z wyższymi poziomami pozytywnej afektywności; rozbieżności 2-go typu – skorelowane z wyższymi poziomami negatywnej afektywności.

SAMOOCENA

- Samoocena (self-esteem): afektywna reakcja człowieka na samego siebie.

- Stała i ogólna cecha ( testy, litery alfabetu)

- Średnia samoocena jest pozytywna

- Mężczyźni mają wyższą samoocenę

- Zmienia się w ciągu życia

- Samoocena globalna vs samooceny cząstkowe

- Wiąże się z motywacją do osiągnięd, przejawianiem inicjatywy, wytrwałością, potrzebą aprobaty społecznej, zadowoleniem z życia, skłonnością do częstego przeżywania uczud pozytywnych, lepszym stanem zdrowia, wyższym poziomem osiągnięd życiowych

- Dysfunkcjonalnośd negatywnej samooceny: nastrój; nie podejmowanie działao; generalizacja porażki + brak autoafirmacji; oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji

- Istota negatywnej samooceny: brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeo)

- Zjawisko błędnego koła

- Zagrożenia wysokiej pozytywnej samooceny: podejmowanie zachowao ryzykownych; nieracjonalny upór; negatywny odbiór u innych (zarozumiałośd)

DĄŻENIE DO POZYTYWNEJ SAMOOCENY (egotistic motive, self-enhancement)

- Efekt bycia lepszym niż przeciętnie (better-than average effect): przeciętny człowiek uważa siebie za lepszego niż przeciętnie pod niemal każdym względem

- Niektóre strategie zapewnienia pozytywnej samooceny:

- Różne zniekształcenia poznawcze: szybsze przetwarzanie pozytywnych informacji na swój temat niż negatywnych

- Odczytywanie dwuznacznych informacji jako pochlebnych dla siebie

- Ujmowanie własnych wad jako rozpowszechnionych

- Ujmowanie własnych zalet jako wyjątkowych

- Uważanie cech, którymi się odznaczam za ważniejsze

- Egotyzm atrybucyjny: przypisywanie własnych sukcesów częściej sobie niż innym czynnikom, przypisywanie własnych porażek czynnikom zewnętrznym

- Porównania społeczne w górę i w dół

- „Kąpanie” się w cudzej chwale

- Samoutrudnianie: angażowanie się w działania, które obniżają szansę sukcesu, ale zwalniają z osobistej odpowiedzialności za porażkę

- Suplikacja: prezentowanie własnej bezradności w nadziei uzyskania pomocy

- Usprawiedliwianie

- Autopromocja (vs dylemat skromności)

PROCESY MOTYWACYJNE WAŻNE DLA JA

- Autoweryfikacja (self-verification): poszukiwanie przez człowieka informacji weryfikujący jego wizerunek samego siebie - konfrontowanie naszych wyobrażeń na swój temat z przychodzącymi informacjami

- Potrzeba spójności Ja prowadzi do autoweryfikacji (teoria dysonansu poznawczego)

- Umożliwia przewidywanie własnego zachowania

- Wybieranie sytuacji potwierdzających obraz siebie, nawet kosztem samooceny

- Autowaloryzacja (self-enhancement): poszukiwanie przez człowieka informacji potwierdzających lub podnoszących poczucie własnej wartości

- Sukcesy, dobre strony, sprawność

- Używanie różnych mechanizmów

- Konflikt poznawczo-afektywny (cognitive - affective crossfire) - Swann i in. (1987): konflikt obu powyższych potrzeb - szukamy dobra, czy prawdy?

- Różnice indywidualne

- Szczególnie nasilony u osób o niskiej samoocenie

POZNAWCZO-DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA – EPSTEIN (Cognitive-Experiential Self Theory)

- Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny.

- Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

- Przesłanki ich wyodrębnienia:

- Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji. Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste, konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie. Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem samoweryfikującym się.

- Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

- Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się "głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.

- Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - literatura piękna, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs.

- Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

WYKŁAD 9

DOWODY NA WIELOŚĆ JA

*Sytuacje bycia zaskoczonym własnym zachowaniem

*Trudności akceptacji pewnych własnych stron

*Trudność ujawniania swoich ukrytych stron

*Feedback otoczenia na temat niespójności zachowania

*Niespójność poglądów, postaw

*Konflikty i „wewnętrzne rozdarcia”

*Wewnętrzne rozmowy z samym sobą

*Różne formy samooszukiwania

*Kliniczne zjawiska dysocjacyjne

*Wirtualne Ja w cyberprzestrzeni

WIELOŚĆ JA PRZEDMIOTOWEGO

*Uniwersalne komponenty Ja:

-tożsamość osobista i społeczna (Turner, 2001; Tajfel, 1982)

-Ja prywatne i publiczne (Fenigstein, Scheier i Buss, 1975)

-Ja prywatne, publiczne i kolektywne (Triandis, 1989)

-Ja rozlane, publiczne, prywatne, kolektywne (Greenwald i Pratkanis, 1984)

-Ja realne, idealne i powinnościowe (Higgins, Klein i Strauman, 1985)

*Specyficzne dla każdego człowieka komponenty Ja:

-schematy Ja (Markus, 1977)

-możliwe Ja (Markus i Nurius, 1986)

-niechciane Ja (Ogilvie, 1987)

-rodzina Ja (Cantor i Kihlstrom, 1987)

-społeczność Ja (Mair, 1977)

*Sytuacyjna zmienność Ja wynikająca z ograniczonych zasobów świadomości:

-robocze pojęcie Ja (Markus i Kunda, 1986)

*Wielość Ja jako ogólna właściwość samoopisowa:

-stabilność Ja (Rosenberg, 1965)

-pluralizm Ja (McReynolds, Altrocchi i House, 2000)

-zróżnicowanie w rolach społecznych (Donohue i in. 1993)

-klarowność Ja (Campbell, 1990)

-złożoność Ja (Linville 1985)

ZRÓZNICOWANIE PODSYSTEMÓW JA

*Hierarchia: Ja centralne vs Ja peryferyczne (Rosenberg i Gara, 1985; Cantor i Kihlstrom, 1987).

*Różne formy: np. formę motoryczną, sensoryczną, werbalną, wyobrażeniową (por. Markus i Wurf, 1987)

*Świadome vs nieświadome Ja

ŹRÓDŁA PODMIOTOWEJ INTEGRACJI JA

*Ciągłość strumienia świadomości

*Poczucie identyfikacji z doświadczaniem (selfing)

*Poczucie sprawczości

*Zdolność do obserwowania i dystansowania się wobec własnych treści psychicznych (obserwujące ego)

*Ciągłości biologicznego organizmu

ŹRÓDŁA PRZEMIOTOWEJ INTEGRACJI JA

*Integracja sytuacyjna

*Nadrzędne Ja

*Historia autobiograficzna

*Nakładające się podobieństwa między poszczególnymi Ja

*Zdolność samoorganizacji systemu

TEORIA DIALOGOWEGO JA

*Ja jest wielogłosowe

*Wielość dotyczy nie tylko Ja przedmiotowego, lecz także Ja podmiotowego

*Dialogowe Ja ma płynne granice, rozciągających się na świat zewnętrzny (pozycje wewnętrzne vs zewnętrzne)

*Zdolność pozycji Ja do wchodzenia w dialogowe relacje ze sobą

*Dynamika Ja – naprzemienne uaktywnianie

*Społeczny konstrukcjonizm (Berger i Luckman, 1966) - możliwość wyboru spośród wielu potencjalnie dostępnych, kulturowo skonstruowanych Ja

WIELOŚĆ JA W SPOŁECZEOSTWIE POSTMODERNISTYCZNYM

*Zmiany od jednolitego i stałego Ja w kierunku Ja wielorakiego, zróżnicowanego i zmiennego

*Wielość i zmienność Ja jako rezultat adaptacji do życia w obecnych warunkach cywilizacyjnych - „multifrenia” (Gergen, 1991).

*Zmiany społeczne, kulturowe i filozoficzne w wysoko rozwiniętych społeczeństwach Ameryki Północnej, Zachodniej Europy oraz Japonii - przełom, rewolucja, nowa epoka? Dotyczą niemalże każdej dziedziny życia: sztuka, literatura, muzyka, myśl społeczna.

*W takim stopniu, w jakim świat staje się bardziej złożony, coraz bardziej złożone staje się pojęcie Ja współczesnego człowieka.

Cechy współczesnej epoki:

*Uwolnienie od warunków urodzin. Większa waga tożsamości. Wiele ról społecznych. Nowe role. Możliwośćd wielu wyborów. „Pluralizm symultaniczny” zamiast pluralizmu szeregowego.

*Zwiększenie liczby społecznych kontaktów. Pokonanie ograniczenia czasu, przestrzeni oraz ciała dzięki nowym technologiom komunikacyjnym. Kontakty międzyludzkie liczniejsze, ale krótsze i bardziej powierzchowne.

*Ciągła zmienność, przelotność, tymczasowość. Upgrade, update, aktualizacja programów, stron, baz danych. Częste zmiany wizerunków postaci medialnych lub gwiazd popkultury.

*Porzucenie wiary w istnienie obiektywnej wiedzy o rzeczywistości oraz wiary w absolutne i obiektywne wartości. Odrzucenie wszelkich autorytetów (religia, nauka).

*Nadprodukcja informacji oraz przyspieszenie transmisji danych. Nowe technologie informacyjne. Kontakt z różnymi kulturami. Duży wybór wielu „możliwych Ja” – „nasycone Ja”.

*Tendencja do odrealniania świata, do zastępowania rzeczywistych doświadczeń przeżyciami symulowanymi tzw. „simulacrum”. Rzeczywistość wykreowana przez media. Hiperrzeczywistość. Duża waga prezentowanego na zewnątrz obrazu, image.

*Zmiany ekonomiczne: elastyczność, przekwalifikowywanie, mobilność, użyteczność.

WYKŁAD 10

OSOBOWOŚĆ A PROCESY OPANOWANIA TRWOGI

terror management theory

Podstawowym źródłem ludzkiej motywacji jest opanowywanie odczuwanej trwogi, będącej efektem świadomości nieuniknionej śmierci (Greenberg,Pyszczynski,Solomon,1986)

Instynktowne pragnienia dalszego życia w połączeniu ze świadomością nieuchronnej śmierci, wyzwala podstawowy lęk egzystencjalny

Redukcję tego lęku egzystencjalnego uzyskujemy poprzez stabilny światopogląd kulturowy lub wysoką samoocenę (Greenberg,Simon,Solomon,Pyszczynski,Chatel,1992;Greenber,Solomon,Pyszczynski,1997)

Aktywacja świadomości śmierci zwiększa obronę światopoglądu i starania o wysoką samoocenę. Zwiększenie samooceny lub wiary w światopogląd zmniejsza lęk przed śmiercią.

religia to światopogląd

W odpowiedzi na grozę śmierci nieświadomie tworzymy światopogląd, który pomaga nam ją opanować.

Przekonanie, że jest coś więcej i obietnice nieśmiertelności to kluczowe elementy systemów religijnych.

To bardzo adaptacyjne. Możemy być bardziej (re) produktywni–w dzieciach lub ludzkiej pamięci. (Vail,Rotrhschild,Weise,Solomon,PysczynskiiGreenberg2010)

złudzenia, które pozwalają żyć

Jesteśmy maszyną służącą do replikacji genów– zlepkiem mechanizmów, które okazały się najskuteczniejsze w tym zakresie. (Dawkins1976)

Procesy automatyczne przebiegają lepiej bez kontroli. (SchneideriShiffrin,1977;ShiffriniSchneider,1977)

Maszyna uzyskująca samoświadomość to problem. Bylibyśmy lepszymi replika torami niezastanawiając się nad sensem.

Potrzebujemy złudzeń by trwać i wytrwać. Doświadczenia metafizyczne i potrzeba transcendencji to iluzje spowijające niewygodne fakty.

samoocena i więź

Zwiększanie poczucia własnej wartości oraz popieranie systemu przekonań podzielanych przez członków społeczności do której należymy to dwa główne bufory zabezpieczające nas przed paraliżującą grozą śmierci.

Sprawdzałem te podstawowe założenia teorii opanowania trwogi i uzyskałem wyniki wskazujące, że u badanych po aktywizacji lęku przed śmiercią następował istotny spadek samooceny mierzonej skalą Rosenberga i jednocześnie wzrost poczucia więzi z grupą własną (Polakami).

Wbrew pozorom wyniki te są zgodne z teorią opanowania trwogi, o czym świadczą ujawnione efekty mediacyjne.

inne znane konsekwencje

Stereotypowe przetwarzanie informacji (Greenberg, Solomon, Pyszczynski, 1999)

Nasilenie zachowań autorytarnych, uprzedzeń na tle rasowym oraz antagonizmów międzygrupowych (Greenberg, Pyszczynski, Solomon, Simon, Breus, 1994)

Wyczerpywanie zasobów ego i procesów samoregulacji (Gailliot, Schmeichel, Baumeister, 2006)

WYKŁAD 12

OSOBOWOŚĆ A PROCESY KONTROLI I SAMOREGULACJI

1. DWIE TRADYCJE BADAŃ NAD KONTROLĄ

• badania nad kontrolą spostrzeganą– przekonaniami o kontroli:

–umiejscowienie kontroli jako zmienna dyspozycyjna

–aktualne poczucie kontroli

–poczucie własnej skuteczności

• badania nad tym, w jaki sposób kontrola jest sprawowana– perspektywa kontroli działania (człowiek ma kontrolę, jeśli wywiera rzeczywisty wpływ na bieg zdarzeń)

Co nas popycha do podtrzymywania kontroli?

• reaktancja psychologiczna– dążenia do przywracania wolności wyboru zagrożonej przez kogoś, kto próbuje nam cos narzucić lub czegoś zakazać

• deprywacja kontroli pobudzająca motywację do kontroli (przestawienie się z heurystycznych na systematyczne strategie zbierania informacji)

• wiele tendencyjności w myśleniu służy podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja kontroli, nierealistyczny optymizm, myślenie kontrfaktyczne itd.)

2. CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI

• kontrola realizuje się poprzez stawianie i spełnianie zamierzeń

• cele dystalne (dążenie osobiste) i cele proksymalne(bliskie, doraźne zamiary)

• cele proksymalne stają się standardami samoregulacji –ze względu na nie człowiek monitoruje swoje myśli i emocje i modyfikuje własne zachowanie

• część celów proksymalnych pochodzi z konkretyzacji dystalnych, część z wymagań społecznych i zobowiązań wobec innych

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI: badania

• dążenie do bliskości z innymi korelują pozytywnie z dobrostanem psychicznym, dążenie do osiągnięć i władzy –negatywnie (Emmons)

• przewaga dążeń związanych z motywacją wewnętrzną koreluje pozytywnie z dobrostanem, zaś z zewnętrzną –negatywnie (Kasser i Ryan)

• cele spełnienia pewnego kryterium wykonania a cele nauczenia sie czegoś nowego (Dweck) (te drugie: orientacja zaradnościowa w obliczu trudności, duża wytrwałość, emocje ciekawości i ożywienia, motywacja wewnętrzna)

• dążenia do osiągania czegoś związane z pozytywniejszym nastrojem, większym zadowoleniem z życia, niższym niepokojem, lepszym stanem zdrowie niż dążenia do unikania czegoś (Emmons)

• cele abstrakcyjne związane z gorszym nastrojem (trudne do osiągnięcia), cele konkretne –z lepszym nastrojem oraz kłopotami zdrowotnymi (Emmons)

• punktowcy a przedziałowcy (Wieczorkowska)

3. MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI

–od czego zależy kontrola działania?

• implementacyjny stan umysłu/orientacja na działanie

• poziom identyfikacji zachowania

• zaangażowanie poznawcze

• procesy kontroli umysłu

Rola orientacji na działanie

koncepcja kontroli wolicjonalnej Kuhla

–siła woli a orientacja na działanie/stan (przesłanką podjęcia działania jest przejście do orientacji na działanie)

–orientacja na działanie –stan umysłu, wspierający aktywność zorientowaną na cel

• Fazy aktywności:

1. Faza przeddecyzyjna: określenie preferencji i możliwości, ustalenie celu

2. Faza przeddziałaniowa: budowa planu działania (gdzie, kiedy i jak można osiągnąć cel)

3. Faza działania: przejście do realizacji zamiaru, uwzględnianie okoliczności, działanie aż do osiągn. celu

4. Faza podziałaniowa: ocena zgodności wyniku z zamierzeniami

faza 1 i 4 –delberacyjny stan umysłu; faza 2 i 3 –implementacyjny stan umysłu

• Stan implementacji intencji:

–zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie wybranej opcji , wyłączanie alternatywnych kierunków działania, zwiększenie odporności na zakłócenia działania)

–zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny, przyrost nierealistycznego optymizmu)

–zjawisko energizacji działania (ocena atrakcyjności i oczekiwanej trudności osiągnięcia celu a poziom pobudzenia)

• Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

–podjęcie działania: wzrost subiektywnego zaufania do ocen i decyzji, wzrost oczekiwania własnej skuteczności)

–podtrzymanie aktywności: tolerancja zakłóceń

–zakończenie aktywności: gdy cel osiągnięty lub oceniony jako niedostępny

Rola poziomu identyfikacji zachowania

Pojęcie poziomu identyfikacji działania(Vallacher i Wegner, 1987):

–od niskiego – elementarne składniki działania

–do wysokiego –sens lub cel działania, wartości

• Im wyższy poziom identyfikacji działania tym silniejsza orientacja na podtrzymanie kontroli działania

• Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania:

–słaba organizacji, łatwa dezorgnizacja

–brak poczucia panowania nad działaniem

–negatywne emocje (lęk, rozdrażnienie, wstyd)

• Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania:

–płynność zachowania

–odporność na zakłócenia

–poczucie panowania nad przebiegiem zachowania

–pozytywne emocje

Rola zaangażowania umysłu

Zaangażowanie umysłu a zredukowana aktywność poznawcza/lenistwo poznawcze (Langer, 1989)

• Zaangażowanie

–nasila się w sytuacjach osobiście ważnych lub wymagających twórczej adaptacji

–wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość

–koncentracja uwagi na nietypowych elementach środowiska i siebie

–refleksja nad tym, co się dzieje wewnątrz nas i na zewnątrz

• “Lenistwo”:

–nasila się w sytuacjach rutynowych, powtarzalnych

–redukcja świadomej aktywności poznawczej

–niedostrzeganie zdarzeń nietypowych

–poleganie na wcześniej przyswojonych i automatycznie stosowanych kategoriach poznawczych i programach działania

• Wątpliwość co do koncepcji: wykluczanie się czy elastyczność (integracja gdy: na niskim poziomie zach. zarządzanie automatyczne, na wysokim –świadome )

Procesy kontroli umysłu

• “Świadomie podejmowane działania mające na celu zablokowanie niechcianego impulsu lub stłumienie niepożądanej myśli” (Kofta, 2000, s. 594)

• Badania Mischela: odraczanie gratyfikacji

• teoria kontroli umysłu Wegnera:

“spróbuj nie myśleć o białych niedźwiedziach”

• kontrola angażuje 2 równoczesne procesy:

–automatyczny proces przeszukiwania pola fenomenologicznego (ciągły)

–proces odwrócenia uwagi od zakazanej idei (kontrolowany, wymagający wysiłku)

–na skutek pierwszego: wielokrotna aktywacja zakazanej idei, zwiększenie jej dostępności poznawczej co skutkuje paradoksalnymi efektami kontroli

Długotrwała deprywacja kontroli a zaburzenia działania

• Syndrom wyuczonej bezradności

–deficyt motywacyjny

–deficyt emocjonalny

–Deficyt poznawczy (asocjacyjny)

• Wg Seligmana źródło: organizm uczy się brak związku działania z następstwami, co skutkuje oczekiwaniem braku kontroli

• Informacyjny model wyuczonej bezradności Kofty i Sędka:

–aktywność poznawcza podczas obmyślania strategii wymaga wysiłku i prowadzi do wyczerpania i spadku inicjatywy poznawczej oraz redukcji zasobów

4. POZNAWCZO DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA (Seymour Epstein)

• Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy(emocjonalny) i system racjonalny.

• Analogie:

–system regulacji bezpośredniej i system regulacji pośredniej (Kolańczyk)

–system doświadczeniowy i intelektualny (Trzebińska)

–System wartościowania automatycznego i refleksyjnego (Jarymowicz)

• Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW

• Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji.

• Osoby zemocjonowane -myślenie kategoryczne, osobiste, konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

• Im silniejsza emocja -tym bardziej myślenie jest procesem samoweryfikującym się.

• Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

• Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.

• Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) -lit. piękna, Biblia, mity itp. -uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs.

• Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

CHARAKTERYSTYKA TEORII

PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:

1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości; (Freud)

2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć(Rogers; Lecky);

3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny(Adler; Allport; Kohout).

SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:

1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi -przyjazny; przewidywalny –nieprzewidywalny; itp]

2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane -niekochane etc]

3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata]

NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW:

• w systemie racjonalnym -przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata); ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy)

• w systemie doświadczeniowym -schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata); Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń

• Istnieją schematy opisowe i motywacyjne (Przykłady schematów opisowych: "autorytety są niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"; Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy")

5. REGULCJA EMOCJI

DEFINICJA

• regulacja emocji ma miejsce wtedy, kiedy w pełni kontrolujemy nasze reakcje na daną sytuację –ujawniamy je i przeżywamy albo hamujemy ich ujawnianie i przeżywanie zależnie od tego, co uznamy za lepszą adaptację do sytuacji (Averil, 2002)

• podstawą wszelkich działań mających na celu regulację emocji jest minimalizacja doświadczania emocji negatywnych i maksymalizacja stanów pozytywnych (Larsen i Prizmic, 1999; Wojciszke 2003)

• regulacja emocji ,,odnosi się do procesów za pomocą których wpływamy na to, jakie emocje posiadamy, kiedy oraz jak ich doświadczamy i jak je wyrażamy. Procesy te obejmują zmiany w dynamice emocji, czasie odroczenia reakcji, czasie, po którym emocja jest wzbudzana, częstości, czasie trwania oraz behawioralnych, doświadczeniowych i fizjologicznych aspektach emocji(Gross, 2002, s.283)

REGULCJA EMOCJI WEDŁUG GROSSA

Poziomy regulacji emocji:

1.Selekcja sytuacji

2.Modyfikcaja sytuacji

3.Kierowanie uwagi

4.Zmiana poznawcza

5.Zmiana zachowania

STRATEGIE REGULACJI EMOCJI I ICH SKUTECZNOŚĆ

• TŁUMIENIE

-zmiana (jedynie) w sposobie okazywania emocji

KONSEKWENCJE:

-silniejsze pobudzenie psychofizjologiczne

-brak zmian w doświadczaniu emocji negatywnych; osłabienie doświadczania pozytywnych

-gorsza pamięć sytuacji wzbudzającej emocje

• PONOWNA OCENA/PRZEFORMUŁOWNIE POZNAWCZE

-zmiana sposobu myślenia o sytuacji wzbudzającej emocje tak, aby zmienić jej emocjonalne znaczenie na jak najbardziej neutralne lub zmienić odczuwaną emocję na inną

-strategia, która pozwala zredukować niechciane stany emocjonalne zarówno na poziomie behawioralnym, jak i psychofizjologicznym

KONSEKWENCJE:

-osłabienie doświadczania emocji negatywnych; wzmocnienie pozytywnych

-brak zmian lub osłabienie pobudzenia

Kwestionariusz regulacji Emocji:

• Skłonność do stosowania strategii ponownej oceny koreluje pozytywnie z:

-doświadczaniem i przeżywaniem emocji pozytywnych (negatywnie -negatywnych)

-dobrostanem, optymizmem, efektywnym radzeniem sobie ze stresem

-jakością relacji interpersonalnych

• Skłonność do stosowania strategii tłumienia koreluje pozytywnie z:

-częstością doświadczania emocji negatywnych

-słabym radzeniem sobie ze stresem

-symptomami depresji

WYKŁAD 13

SAMOREGULACJA ŚWIADOMA I NIEŚWIADOMA

1. Klasyczne definicje samoregulacji

Zdolność do kontrolowania i determinowania własnego zachowania świadomie i intencjonalnie

• konieczna świadomość rozbieżności pomiędzy bieżącymi stanami własnej osoby a stanami wymaganymi i pożądanymi; petle sprzężeń zwrotnych (Carver i Scheier, 1981)

• Konieczny świadomy i intencjonalny zamiar kontroli zachowania tak aby pokonać wpływy otoczenia (Metcalfe i Mischel, 1999)

• model procesów samokontroli (Kofta, 1979)

2. Samokontrola według Kofty

SAMOKONTROLA –proces kontroli podmiotowej, wymagającej uświadomienia sobie rozbieżności pomiędzy zaistniałą sytuacją a standardem oraz woli zmiany. Jest to zatem proces świadomy i wolicjonalny. Warunkiem sprawowania tak rozumianej kontroli nad emocjami jest uświadomienie sobie, zarejestrowanie bodźców emocjonalnych oraz związku pomiędzy klasą oddziałujących na człowieka bodźców a wywołanymi przez nie reakcjami i bardziej odległymi następstwami.

Schemat przebiegu procesów samokontroli zawiera następujące fazy:

1. rejestrowanie w świadomości rzeczywistego lub antycypowanego „stanu rzeczy” poddawanego regulacji (np. własnej emocji) oraz jego przyczyn i następstw

2. zestawianie informacji o tym „stanie rzeczy” z posiadanymi standardami

3. pojawienie się emocji kontrolujących

4. zdecydowanie o podjęciu czynności samokontroli

5. dokonanie wyboru odpowiedniego programu działania dla realizacji owych czynności

6. realizowanie czynności samokontroli

7. porównanie uzyskanych efektów tych czynności ze standardami i zakończenie czynności w przypadku stwierdzenia ich zgodności.

3. Klasyczne definicje samoregulacji

• Dochodzenie do celu, siła woli ale także kierowanie własnym zachowaniem tak aby uzyskać stan pożądany

• Na samoregulację składają się np.:

– Umiejętność wykorzystywania szans

– Zdolność ignorowania przeszkód

– Elastyczność działania w reakcji na sytuację

– Przezwyciężanie przeszkód

–Zarządzanie konfliktem między celami

• Jednak znacząca część danych sugeruje, że procesy świadome nie są konieczne ani typowe dla efektywnej samoregulacji....

• Wydaje się, że samoregulacja może być procesem aktywnym, złożonym, dynamicznymi i zarazem automatycznym...

4. Model samoregulacji oparty o samomotywację (Bargh i Golwitzer, 1994)

• Realizacja celu (od ustanowienia do wykonania) może zachodzić poza świadomym sterowaniem.

• Model:

1. cele są reprezentacjami poznawczymi (strukturami wiedzy zawierającymi informacje)

2. reprezentacje mogą ulegać automatycznej aktywizacji, np. poprzez spostrzeganie cech fizycznych

3. reprezentacje zaktywizowane wpływają na funkcjonowanie

4. nieświadomie zaktywizowane cele umożliwiają kontrolę myśli, emocji i działań bez potrzeby świadomego sterowania wyborami.

5. Badania:

Automatyczna regulacja procesów poznawczych

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na organizację materiału w pamięci i przypominanie (Chartrand i Bargh, 1996)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na procesy poznania społecznego (Hastia i Kumar, 1979)

• Wpływ nieświadomie zaktywizowanych strategii pamięciowych na selektywne zapominanie lub pamiętanie (Mitchell, Macrae i współ, 2002)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na uwagę selektywną (Moskowitz, 2002)

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych celów na pamięć operacyjną/roboczą(Hassin, w druku)

Automatyczna regulacja emocji

Według Grossa (1998) regulacja emocji to zespół procesów, których funkcją jest sprawowanie kontroli nad tym, jakie mamy emocje, kiedy i jak ich doświadczamy i wykazujemy; zazwyczaj wiązana ze świadomością, choć:

• Dowody na to, że kontrola emocji może zautomatyzować się z upływem czasu (Gross, 1999; Jarymowicz i Kobylińska, 2005; Meyer i Salovey, 1995)

• Automatyczny przebieg regulacji samooceny czy poczucia własnej wartości (emocji w stosunku do własnej osoby) (Baumeister, 1998)

• Nieświadome strategie wpływu na poczucie własnej wartości (np. Samo-utrudnianie, defensywny pesymizm) (Doliński, 1993)

• Wpływ aktywizacji refleksyjnego systemu wartościowania na ograniczanie regulacji afektywnej (Jarymowicz i Kobylińska, 2005)

Automatyczna regulacja zachowania

• Wpływ zaktywizowanych automatycznie celów na kierowanie zachowaniami społecznymi (Bargh i współ, 2001)

–Cel: osiągnięcia

–Cel: kooperacja

• Wpływ automatycznie zaktywizowanych norm na zachowania z nimi zgodne (Aarts i Dijsterhuis, 2003)

6. Nieświadoma samoregulacja w życiu codziennym

• Cechy realnego świata, realnych sytuacji mogą być podpowiedziami gdy są kojarzone z jakimś znaczeniem społecznym i psychologicznym (jak w badaniach z normami).

• Cele torowane przez charakter otoczenia społecznego

–władza i seks

–tolerancja

• Inni ludzie jako “wyzwalacze” nieświadomej samoregulacji –cele torowane przez samą obecność innych:

–znaczący INNY (myślenie o nim lub jego obecność) może aktywizować cele, które jednostka zazwyczaj realizuje razem z nim

–Znaczący INNY może aktywizować cele dotyczące tego, co uważa za ważne w stosunku do danej osoby (upośrednione przez bliskość i ważność relacji)

Źródła nieświadomej samoregulacji

• Powtarzające się współwystępowanie danego procesu samoregulacji z określonymi “podpowiedziami”/wskazówkami sytuacyjnymi (zgodnie z modelem automatyzowanie się procesów poznawczych, Shiffrin i Schneider, 1977)

• Chroniczna dostępność intencji

• Implementacyjny stan umysłu

• Normy sytuacyjne (Aarts i Dijksterhius, 2003)

–biblioteka

–restauracja

–świat biznesu (rywalizacja)

–konformizm

Potencjalne warunki ograniczające nieświadomą aktywizację celów:

Aby doszło do automatycznej aktywizacji konieczne jest:

- wcześniejsze istnienie potrzeby (“picie”; “jedzenie a TAT”)

- realizowanie celu w przeszłości

Porównanie samoregulacji świadomej i nieświadomej:

• świadoma:

-ignorowanie dystrakcji w realizacji celu

-elastyczne dostosowywanie działania do sytuacji

- powrót o realizacji celu po przerwaniu

-zarządzanie konfliktem

• nieświadoma:

-ignorowanie dystrakcji w realizacji celu

-wzrost siły dążenia do celu w sytuacji gdy przerwa powodująca niemożność realizacji

Konsekwencje automatycznej samoregulacji dla JA

Aktywizacja potrzeby osiągnięć a nastrój po wykonaniu zadania łatwego versus trudnego (Chartrand 2003)