STYL URZĘDOWY
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA
Styl urzędowy należy do sfery komunikacji społecznej, związanej z działalnością administracyjno-prawną. Typowe wypowiedzi w tym stylu to teksty:
zarządzeń
uchwał
instrukcji
obwieszczeń
podań, itp.
Służą one określaniu relacji międzyludzkich i regulowaniu współżycia członków danej społeczności. Nadawcą jest z reguły prawodawca (instytucja, urząd, funkcjonariusz, czyli osoba oficjalnie reprezentująca instytucję). Odbiorca to każdy obywatel lub określona kategoria, czy grupa osób. W tekstach urzędowych przyjmuje się punkt widzenia bezosobowy. Człowiek występuje jako obywatel, którego obowiązują ściśle określone zachowania. Istotną cechą tych zachowań staję się dyrektywność, czyli obowiązkowość, stanowienie i wyznaczanie zasad działania.
Do podstawowych cech stylu urzędowego można zaliczyć:
dyrektywność
bezosobowy charakter wypowiedzi
precyzyjność
standardowość
Cechy te mają związek z kreowaniem wzorców zachowań i egzekwowaniem ich realizacji. Styl urzędowy zaliczamy do stylów oficjalnych i możemy wyróżnić dwie jego odmiany:
styl wypowiedzi kancelaryjnych
styl aktów prawnych
Wypowiedzi urzędowe, jako dyrektywne akty mowy zawierają liczne i różnorodnie formułowane nakazy, zakazy lub pozwolenia. Oficjalny charakter powoduje eliminowanie słownictwa kolokwialnego i ekspresywnego. Precyzyjności wypowiedzi sprzyja wprowadzanie formuł językowych, słownictwa specjalistycznego, a także szablonowa konstrukcja tekstu, decydująca o jego przejrzystości. Procesom standaryzacji podlega głównie kompozycja tekstu.
Istotne cechy stylu urzędowego kontrastują często z błahą w gruncie rzeczy treścią tekstu, np.: § 17. Koń niebezpieczny lub złośliwy powinien być oznaczany czerwoną wstążką: kopiący wplecioną w ogon, gryzący w grzywę i na czas obsługi krótko uwiązany.
Typowe dla tekstów urzędowych są też stosowane w nich sposoby formułowania dyrektywnych wypowiedzi, przy użyciu czasowników modalnych, takich jak: należy, nie należy, trzeba, nie powinno się, itd.
DYREKTYWNOŚĆ TEKSTÓW URZĘDOWYCH
Podstawowe kategorie dyrektywne, takie jak: obowiązek, pozwolenie czy zakaz mogą być wyrażane za pomocą różnych środków językowych, od morfologicznych (tryb rozkazujący) po leksykalne i składniowe ( czyli słowa używane w języku potocznym i artystycznym, wzbogacające zasób i dobór wyrazów, są to np.: neologizmy, makaronizmy, archaizmy, wulgaryzmy, itd.). Styl urzędowy wykorzystuje przede wszystkim wykładniki leksykalne.
W niektórych typach tekstów urzędowych preferowane są więc czasowniki modalne. Najpopularniejszym składnikiem dyrektywy jest wyrażenie dyrektywne, zbudowane z członów: należy, powinien, winien + bezokolicznik czasownika, nazywającego nakazaną czynność. Pozwolenia zawierają zwykle wyrażenia dyrektywne, realizujące schemat:
móc + czasownik w bezokoliczniku.
W obrębie kancelaryjnej odmiany stylu urzędowego, wypowiedzi dyrektywne obejmują jeszcze takie typy jak:
prośba
polecenie
zobowiązanie, itp.
Są one formułowane jako bezpośrednie akty mowy.
Przykłady:
Prośba: W związku z rozpoczynającą się kampanią sprawozdawczo-wyborczą na szczeblu Oddziałów Zarząd Główny prosi o nadsyłanie w terminie jednego miesiąca przed terminem Zjazdu Oddziału materiałów sprawozdawczych ustępujących władz Oddziału […].
Polecenie: Jednocześnie Zarząd Główny poleca wszystkim Oddziałom podjęcie działań mających na celu jak najbardziej szerokie korzystanie z przepisów Ustawy w codziennej działalności naszego stowarzyszenia […].
Zobowiązanie: W związku z trudną sytuacją finansową Związku Zarząd Główny zobowiązuje Oddziały do starań o sponsorowanie Oddziałów […] przez instytucje, zakłady produkcyjne, spółki, itp.
Akty pośrednie wymagające interpretacji pojawiają się wyłącznie w pismach, które obywatel kieruje do urzędu. Na wypowiedź dyrektywną, w obrębie prawnej odmiany stylu urzędowego składają się zaś wyłącznie nakazy, zakazy i pozwania. W pozwoleniach pojawia się z reguły czasownik „móc” w nakazach zaś „powinien” i „ należy”.
W aktach normatywnych (tekst zawierający sformułowane w języku prawnym i zapisane w postaci przepisów normy prawne. Niekiedy pod tym pojęciem rozumie się także wszelkie teksty formułujące normy postępowania) naczelnych organów władzy i administracji stosunkowo często pojawiają się formy nieosobowe czasowników. Są to z reguły złożone struktury zawierające formy 3 osoby liczby pojedynczej czasownika i morfem „się”, np.: odprawę oblicza się…
BEZOSOBOWY CHARAKTER WYPOWIEDZI
W roli nadawcy komunikatów urzędowych (w szczególności prawnych) występuje z reguły pracodawca lub jednostka funkcjonująca jednak w obrębie komunikacji urzędowej w roli obywatela czy reprezentanta instytucji. Dla stylistycznego kształtu ważna jest także niesymetryczność relacji między nadawcą a odbiorcą. O sposobie uobecniania w tekście nadawcy i odbiorcy decyduje też zróżnicowanie samej komunikacji urzędowej na następujące typy:
Porozumiewanie się urzędu z obywatelem, np. nadawca to: Rada Ministrów, Sejm, Zarząd Główny, Minister, Rektor itd. + czynność czasownik w 3os. Liczby pojedynczej, np. Rada Ministrów uchwala, opowiada się, stwierdza…
Porozumiewanie się urzędu z obywatelem za pośrednictwem innego urzędu
Porozumiewanie się urzędu z urzędem
Porozumiewanie się obywatela z urzędem
We wszystkich typach komunikacji urzędowej istotnym sposobem wyrażania w tekście nadawcy i odbiorcy są pieczątki i podpisy, które decydują o urzędowej mocy tekstu.
Bezosobowość jako cecha stylu tekstów urzędowych wiąże się z istnieniem formalnej więzi między uczestnikami aktu komunikacji i znajduje wykładniki przede wszystkim w postaci form nieosobowych czasownika i konstrukcji typy „być” +imiesłów bierny lub „zostać” + imiesłów bierny. Używanie tych form zmienia perspektywę wypowiedzi opisywanej rzeczywistości z podmiotowej na przedmiotową. Styl urzędowy charakteryzuję się właściwym repertuarem elementów językowych służących wyrażaniu formalnej więzi między uczestnikami aktu komunikacji.
DĄŻENIE DO PRECYZJI
Teksty urzędowe powinna cechować dokładność, która nie dopuści odbiorców do różnych, niepożądanych interpretacji. Obserwuję się więc w nich liczne i różnorodne przejawy dążenia do precyzji. Wypowiedź prawna musi tworzyć zarówno nową rzeczywistość prawną jak i informować o niej, konieczne jest zatem umieszczanie w tekście form sygnalizujących charakter wypowiedzi. W aktach prawnych służą temu:
Określenia gatunkowe: Uchwala nr… Rada Ministrów z dnia… w sprawie…
Formuły odsyłające do innych aktów prawnych i nazywające typ wykonywanej za pośrednictwem danego aktu czynności prawnej: Na podstawie art. […] ust. […] ustawy z dnia… o… Rada Ministrów uchwala co następuje…
Formuły określające czas, w którym powstaje nowa rzeczywistość prawna: Zarządzenie wchodzi w życie z dniem…
Repertuar form odsyłających do aktu nadrzędnego jest niewielki: Na podstawie… Zgodnie z…
co wzmacnia konwencjonalność i sprzyja standaryzacji tekstów urzędowych. Specjalna formuła służy też do precyzyjnego odsyłania wewnątrz tekstu: Kwoty z tytułu opłat, o których mowa w ustawie pierwszej podlegają przekazaniu na centralny fundusz oszczędnościowy paliw […].
Z wymogiem precyzyjności wysłowienia wiąże się w dokumentach urzędowych także wyliczenie, które funkcjonuje jako zasada organizacji określonego fragmentu tekstu. Np.:
§ 9.1. Załatwienie przez gwaranta reklamacji uznanej za zasadną może nastąpić przez:
usunięcie wady będącej przedmiotem reklamacji
obniżenie ceny reklamowanego mebla
wymiana wadliwego mebla na towar wolny od wad
zwrot ceny za zwrotem towaru wadliwego
Wymóg precyzji dotyczy w tekstach urzędowych przede wszystkim wyboru i doboru uwzględnianej w nich leksyki (czyli słownictwa danego języka, zbioru wszystkich wyrazów istniejących i używanych przez członków danej społeczności, tworzących system leksykalny języka). Obowiązuje zasada powtarzania tych samych terminów na oznaczenie określonych pojęć i zasada częściowej rezygnacji ze stosowania synonimów. Precyzji wysłowienia sprzyja istnienie jednostek leksykalnych funkcjonujących wyłącznie w tekstach prawnych, np.: osoba prawna, powództwo, stosunek prawny, czynność prawna, itd.
Za najlepszy i często stosowany sposób dookreślania znaczenia konkretnej jednostki leksykalnej uchodzi wprowadzenie definicji. Prawnicy zwą takie bezpośrednie dookreślenia definicjami legalnymi lub prawnymi. Prawodawca określa za ich pośrednictwem, jak należy rozumieć używane w danym akcie prawnym jednostki leksykalne.
STANDARYZACJA TEKSTÓW
Standardowość przejawia się jako rezultat celów przekazu informacji w komunikacji urzędowej i jest ściśle związana z pozostałymi cechami tego stylu. Charakterystyczne jest ograniczenie repertuary czasowników modalnych i powtarzalność wybranych form. Procesom standaryzacji podlegają różnorodne struktury tekstowe i formy językowe. Nagłówki z zawartą nazwą określającą rodzaj tekstu ( uchwała, zarządzenie) są typowym początkiem tekstu w wypowiedziach prawnych. Typowa „rama” tekstowa jest zbudowana
z:
daty
nazwy instytucji
określenia sprawy
Kolejny powtarzalny składnik to formuła wstępna odsyłająca do tekstu nadrzędnego i ponownie wyznaczająca charakter wypowiedzi przy użyciu czasownika wykonawczego.
Zasady budowy tekstu to: wyliczenie związane z podziałem na rozdziały, paragrafy, punkty i podpunkty, w zależności od rangi i długości tekstu. Istotna jest również formuła końcowa oraz zasada posługiwania się w danej sytuacji tekstem w znacznej mierze gotowym, uzupełnionym jedynie o nieliczne elementy indywidualizujące, takie jak: nazwa instytucji lub jej przedstawiciela i nazwy określające odbiorcę.
Schematyczność tekstów i ich fragmentów jest ściśle związana z powtarzalnością sytuacji. Zasada reprodukowania, powtarzania schematów w stylu urzędowym ma związek z obecnością wzorców gatunkowych wypowiedzi. Prawnicy posługują się charakterem normodawcy jako podstawą wyodrębnienia form aktów prawnych- pozwala to wydzielić trzy główne rodzaje wypowiedzi:
akty normatywne naczelnych organów władzy państwowej
akty normatywne terenowych organów
inne akty normatywne (np.: Kowalski, 1984)
Inna prawnicza propozycja obejmuje :
gatunki stanowiące prawo (wyodrębnia się akty powszechnie obowiązujące: konstytucja, ustawa, dekret i akty wewnętrznie obowiązujące: regulaminy, instrukcje, wytyczne, zalecenia, uchwały)
akty stosowania prawa
Styl urzędowy realizuje się także w tekstach ustnych, w obrębie oficjalnych i zrytualizowanych sytuacji.
KULTURA JĘZYKA URZĘDOWEGO
Podstawowym celem nadawcy tekstu urzędowego jest skuteczne wpływanie na zachowanie adresatów. Najważniejsze wymagania to: wymóg zrozumiałości i precyzyjności wysłowienia:
sformułowanie tekstu aktu prawnego powinno być w optymalnym stopniu zrozumiałe dla adresatów
sformułowanie tekstu aktu prawnego powinno być takie, aby adresat mogł w nim odnaleźć wzór tego, jak powinien się zachować
Teoria prawa wypracowała szczegółowe reguły ( dyrektywy) określające poprawność języka tekstów prawnych: tekst aktu prawnego powinien być poprawny gramatycznie; jego terminologia winna uwzględniać terminologię dziedziny prawa, do której dany akt należy; określone terminy powinny być używane zawsze w tym samym znaczeniu; tekst nie powinien zawierać synonimów.
Zagadnienie poprawności tekstów urzędowych jest o tyle istotne, że dla wielu użytkowników języka pełnią one rolę wzorców językowych. Język urzędowy staje się źródłem normy, wynikającej z naśladowania mowy ludzi reprezentujących władzę. W ten sposób upowszechniły się poza komunikacją urzędową takie wyrazy jak: aktualny, dysponować, ilość, kompleksowy, wiodący, zabezpieczyć, wypierając swoje bardziej precyzyjne znaczeniowo synonimy. Teksty urzędowe są też źródłem neologizmów: chorobodzień, osobokilometry, pracogodzinny, wczasozebraniokurs, uczniodni obecności.
Teksty zredagowane w stylu urzędowym ( odmiana prawna) służą kreowaniu modelowych sytuacji prawnych. W tekstach tych przyjmuje się normatywny (zawierający normy, przepisy, reguły) i bezosobowy punkt widzenia, w miarę precyzyjnie, a jednocześnie standardowo wyrażając intencje nadawcy.