Okres dojrzewania płciowego jest zwykle definiowany jako "biologiczne zmiany u nastolatków" (Steinberg, 1996) i "okres rozwoju biologicznego, który zmienia niedojrzałych fizycznie chłopców i niedojrzałe fizycznie dziewczynki w osoby biologicznie dojrzałe" (Cole & Cole, 1993). 

Okołopokwitaniowy skok rozwojowy (prepubertalna) – około 7 a 9 roku życia ma miejsce początek fazy utajonego rozwoju płciowego. (Rozpoczyna się około 2 lata przed widocznymi zmianami związanymi z dojrzewaniem). Obserwuje się wówczas uaktywnienie rozwoju gruczołów płciowych, co dzieje się pod wpływem hormonu gonadotropinowego przysadki.

Faza dojrzewania właściwego (pubertalna) – trwa około 4 lat, pomiędzy 10. a 16. rokiem życia. Dokonują się znaczne zmiany w wyglądzie dziecka, w jego potrzebach, zainteresowaniach, konfliktach, zmienia się jego sposób widzenia świata. Pojawiają się trzeciorzędowe cechy płciowe, zmienia się barwa głosu, cera, sposób poruszania się i gestykulacji.

faza Popokwitaniowa (postpubertalna) - w większości przypadków ma miejsce między 18. a 25. rokiem życia. Proporcje ciała ulegają zmianie - głowa wydłuża się, głównie dzięki wzrostowi szczęki górnej i żuchwy. Także rosną łuki brwiowe, małżowiny uszne, nos wydłuża się, zmienia się rysunek ust, gałki oczne są głębiej osadzone. W tym czasie następuje zakończenie wzrastania uzębienia stałego.

Slajd 3
Jakie zmiany pojawiają się podczas okresu dojrzewania płciowego?
Podczas okresu dojrzewania płciowego nastolatków ma miejsce pięć głównym zjawisk: 
1. Pojawia się zarost. 
2. Zmieniają się proporcje ciała. 
3. Następują zmiany w układzie krążenia i układzie oddechowym. 
4. Rozwijają się pierwszorzędowe cechy płciowe. 
5. Rozwijają się drugorzędowe cechy płciowe. 


Tempo zmian może być znacząco różne u różnych osób. Niektórzy z nastolatków mogą dojrzewać wcześniej a inni później niż pozostali. Należy pamiętać, że te zmiany mogą pojawiać się u różnych osób w różnym czasie. To że ktoś jest większy lub jest mniejszy niż inni jest zjawiskiem normalnym, gdyż każde dziecko dojrzewa w swoim czasie. Poniżej podano średni wiek, w którym może się zacząć dojrzewanie: 

Slajd 4

Fizyczne skutki dojrzewania płciowego

Wyróżnia się charakterystyczne okresy rozwoju drugorzędowych cech płciowych, dotyczące chłopców i dotyczące dziewcząt. Poniżej przedstawiamy krótki przegląd zmian, które się pojawiają: 

U dziewczynek:

• początkiem dojrzewania płciowego jest tworzenie się zalążków piersi. Formuje się mały wzgórek, który podnosi piersi i brodawki (sutki). Otoczki brodawek piersiowych (okrąg o innym kolorze skóry wokół brodawki) zwiększa w tym czasie swój rozmiar. 
• Następuje dalszy wzrost piersi. 
• Następuje rozwój owłosienia łonowego. W początkowej fazie pojawiają się długie, miękkie włosy, które znajdują się tylko w małym obszarze wokół genitaliów. Następnie, w miarę jak zaczynają się rozprzestrzeniać, włosy stają się ciemniejsze i bardziej szorstkie. 
• Włosy łonowe wyglądają, jak włosy dorosłych, lecz występują na mniejszej powierzchni. Mogą się rozprzestrzeniać na uda i czasami do góry, w kierunku brzucha. 

• Może wystąpić wzrost włosów nie tylko w obszarze łonowym, ale także pod pachami i na nogach.

• Kształt kobiecego ciała również zaczyna się zmieniać. Zmienia się nie tylko wzrost i waga - biodra robią się szersze, a talia węższa. Może również nastąpić przyrost warstwy tłuszczu na pośladkach, nogach i brzuchu.

• Ciało nastolatków rośnie. Czasami stopy, ramiona, nogi i dłonie rosną szybciej, niż reszta ciała

• Ilość hormonów w czasie dorastania zwiększa się, dorastające dziewczyny mogą mieć zwiększone natłuszczenie skóry i bardziej się pocić. Może pojawić się trądzik.
• Dorastające dziewczęta doświadczają pierwszej menstruacji. Okres pojawia się, kiedy organizm uwalnia jajo z jajników.

U chłopców:

Chłopcy wchodzą w okres dojrzewania najczęściej rok później niż dziewczęta, zwykle w wieku 10-14 lat. Pierwszymi fizycznymi znakami dojrzewania są:

• powiększające się jądra i penis, z którymi powiązany jest jednoczesny lub następujący niedługo później wzrost włosów łonowych i innych włosów na ciele.

• Około dwóch lat później rozpoczyna się okres gwałtownego wzrostu ciała, a ponieważ dorośli mężczyźni przeważnie są wyżsi niż kobiety, wzrost w tym okresie może być wyraźniejszy niż u dziewcząt.

• Zmiany w krtani powodują pogłębienie głosu i wzrost "jabłka Adama".

• Następuje też wzrost zarostu na twarzy, który zaczyna się od wąsów i w kilka lat później rozszerza się na całą dolną części twarzy. 
• Wzrost poziomu testosteronu stymuluje przyrost masy mięśniowej. Bicepsy, mięśnie ramion i ud rosną większe niż u dziewcząt. Podczas tego okresu może się utworzyć tkanka piersiowa (podobna jak u dziewcząt) u nawet 2/3 dojrzewających chłopców, lecz zwykle znika po upływie około 6 miesięcy (jednakże u niektórych może utrzymywać się przez rok lub dłużej).
• Wytrysk nasienia zazwyczaj następuje u chłopców w wieku 11-15 lat, jednakże pojawienie się go w jakimkolwiek momencie pomiędzy 8 a 21 rokiem życia uważane jest za normalne.

• Pomimo że najważniejsze wydarzenia okresu dojrzewania zwykle kończą się w wieku 17 lub 18 lat, przyrost wzrostu ciała może trwać nadal (aczkolwiek już w wolniejszym tempie) aż do osiągnięcia wieku 20 lub 21 lat. 

Slajd 5
Tabela pokazuje rodzaje zmian fizycznych w okresie dojrzewania, oraz średni wiek, wraz z którym te zmiany mogą się pojawić: 

Slajd 6
Różnice w tempie dojrzewania dziewcząt i chłopców:
Podczas dorastania, ciało przechodzi poważne zmiany:
• Dziewczętom rosną piersi, zaokrąglają się biodra. Dziewczęta mają większy współczynnik tkanki tłuszczowej do mięśni. Kobiety są zdrowsze, żyją dłużej i są w stanie wytrzymywać dużo dłużej trwający stres niż mężczyźni. 
• Chłopcom tworzą się szersze ramiona, bardziej masywna szyja i tracą tkankę tłuszczową podczas dojrzewania. Mężczyznom tworzą się większe serca i płuca, mają wyższe ciśnienie krwi i niższy rytm serca w stanie spoczynku niż kobiety. W sumie mężczyźni mogą dysponować większą siłą fizyczną – i przez dłuższe okresy - niż kobiety. 

Slajd 7

Rozwój Emocjonalny

Droga dojrzewania jest odmienna u dziewcząt i chłopców, co wynika z oddziaływania odmiennych hormonów płciowych na ich organizmy.

Dojrzewaniu fizycznemu dziewczyny w zasadzie nie towarzyszą napięcia seksualne. Jest ona głównie zainteresowana uczuciową stroną miłości, ma potrzebę pełnego porozumienia psychicznego i czułości.

U mężczyzn na pierwszy plan wysuwa się z kolei potrzeba odreagowania napięć w sferze płci. Zapotrzebowanie na czułość pojawia się znacznie później. Chłopak przejawia ogromną ciekawość kobiecego ciała. Nie jest przy tym świadomy mechanizmów psychicznych, zachodzących u dziewczyny, stąd każdą chęć bliskości fizycznej z jej strony (np. trzymanie się za ręce) odbiera jako dążenie do zbliżenia seksualnego. Z kolei dziewczyna- myśląc kategoriami psychiki „ kobiecej” każdą chęć zbliżenia fizycznego ze strony chłopca uważa za miłość.
Mężczyzna jest zatem postrzegany jako aktywny, odważny, rozsądny, pewny siebie, opanowany i powściągliwy, natomiast kobieta – jako empatyczna, delikatna, uczuciowa, gadatliwa, ciepła, emocjonalna, ostrożna.

Powszechne przekonanie jest takie, że zdolności matematyczne to domena mężczyzn. Badania dowodzą, że do 15 roku życia w prostych zadaniach matematycznych lepiej wypadają dziewczynki, natomiast różnice na korzyść mężczyzn pojawiają się wraz z wiekiem. Nie ma natomiast żadnych istotnych różnic między kobietami a mężczyznami w zakresie rozwiązywania problemów złożonych. Zdolności przestrzenne to jednak już typowo męska domena. Mężczyźni lepiej wypadają niż kobiety w rotacjach umysłowych, spostrzeganiu przestrzennym i wizualizacji przestrzennej. Lepiej radzą sobie z takimi pojęciami, jak: kierunek, odległość, perspektywa czy proporcje. Powszechnie uważa się, że pod względem językowym kobiety wyprzedzają mężczyzn. Przewaga werbalna kobiet jest jednak statystycznie bardzo niewielka, a w niektórych rodzajach zadań nawet zanika, jak np. w zakresie bogactwa słownika. Mówi się jednak, że zazwyczaj dziewczynki szybciej mówią, uczą się czytać oraz lepiej rozumieją zasady ortograficzne czy interpunkcyjne. Funkcjonowanie motoryczne to kolejny aspekt różnicujący mężczyzn i kobiety. Dymorfizm płciowy powoduje, że mężczyzna jest przeciętnie o około 20% większy niż kobieta. Chłopcy są zazwyczaj aktywniejsi pod względem ruchowym od dziewczynek już nawet w życiu płodowym, a różnica ta rośnie wraz z dojrzewaniem. Mężczyźni są też sprawniejsi, szczególnie w rzucaniu obiektów (siła uchwytu dłoni, dokładność rzutu, długość rzutu). Wyjaśnienia tych różnic poszukuje się w teoriach ewolucjonistycznych. Kobiety są jednak lepsze, jeśli chodzi o precyzję, plastyczność motoryczną i koordynację wzrokowo-ruchową w zakresie małych ruchów wykonywanych podczas czynności manualnych, jak szycie igłą. W zakresie osobowości kobiety i mężczyźni nie wykazują jakichś specjalnie radykalnych dysproporcji. Kobiety są także nieco bardziej ufne, empatyczne, towarzyskie i lękliwe, ale nie obserwuje się różnic między kobietami a mężczyznami pod względem lęku społecznego. Mężczyźni odznaczają się też wyższą samooceną i zadowoleniem z własnego ciała. Kobiety przejawiają silniejszą orientację na relacje społeczne, mają skłonność do zwierzania się, szczególnie rodzinie i osobom najbliższym oraz są sprawniejsze od mężczyzn w zakresie odczytywania mowy ciała (mimiki, pantomimiki i tonu głosu). Wyraźnie częściej patrzą na partnerów interakcji i częściej się do nich uśmiechają. Lepiej nadają komunikaty niewerbalne oraz mają większą umiejętność dekodowania takich zachowań. Są ekspertami w zakresie sterowania przebiegiem interakcji społecznych i potrafią sprawnie integrować „wielokanałowe” subtelne sygnały niewerbalne.

Slajd 8 i 9

Różnice dojrzewaniu dziewcząt i chłopców z różnych środowisk:

Uwidaczniają się one najwyraźniej przy podziale na środowisko wiejskie i miejskie. Celem opracowania jest ocena różnic w rozwoju somatycznym dziewcząt i chłopców w okresie dojrzewania, z odmiennych środowisk społeczno-demograficznych (miasto - wieś) w regionie świętokrzyskim. Badania przeprowadzono w grupie 84 uczniów dobranych losowo ze szkół gimnazjalnych w obu środowiskach. Ocenę rozwoju fizycznego dokonano na podstawie wysokości i masy ciała oraz obwodu klatki piersiowej. Otrzymane wyniki pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków: w regionie świętokrzyskim nadal utrzymują się różnice środowiskowe w rozwoju cech somatycznych u młodzieży w okresie dojrzewania. W badanych grupach silniej zróżnicowana jest wysokość ciała niż masa i obwód klatki piersiowej, a spośród czynników społecznych najwyraźniej różnicuje wykształcenie rodziców. Stale zmieniająca się sytuacja społeczno-ekonomiczna w kraju potwierdza konieczność prowadzenia ciągłych badań, pozwalających monitorować rozwój uczniów żyjących w odmiennych środowiskach. 

Slajd 10

Zaburzenia rozwoju płciowego:

Przedwczesne dojrzewanie płciowe.

O przedwczesnym dojrzewaniu płciowym mówimy jeśli cechy dojrzewania rozpoczną się u dziewczynki przed 8 rokiem życia(kiedy to dochodzi do powiększenia gruczołów piersiowych) iprzed 9 rokiem życia chłopców (gdy przedwcześnie powiększają się jądra lub prącie). Rozpoczęcie procesu dojrzewania jest uwarunkowane z jednej strony dojrzałością układu podwzgórzowo-przysadkowego a z drugiej strony prawidłową odpowiedzią narządów wydzielających hormony płciowe. Zatem do zainicjowania procesu dojrzewania mogą przyczynić się zarówno mechanizmy centralne – pochodzące z samego centrum dowodzenia (zaburzenia czynności podwzgórza, przysadki mózgowej – przysadce mózgowej poświęciłem odrębną zakładkę) jak również zaburzenia czynności jajników, jąder lub nadnerczy. Nie będę wymieniał całej listy przyczyn prowadzących do przedwczesnego dojrzewania płciowego, gdyż doprowadziłoby to jedynie do zagmatwania i tak wystarczającą skomplikowanych aspektów endokrynologii dojrzewania. Niemniej jednak pragnę podkreślić iż każdy przypadek przedwczesnego dojrzewania płciowego dziecka wymaga szczegółowej diagnostyki i odpowiedniego leczenia przyczynowego. Przedwczesne osiągnięcie dojrzałości płciowej prowadzi bowiem początkowo do przyspieszenia wzrostu, ale także szybszego zrastanie się stref wzrostu kości i przez co do wcześniejszego zakończenia wzrostu – docelowy wzrost dziecka będzie zatem niższy niż jego rówieśników. Ponad to, jeżeli do przedwczesnego dojrzewania prowadzą hormony płciowe wydzielane w nadmiarze (na przykład przez torbiele, gruczolaki), stan ten wymaga odrębnego leczenia endokrynologicznego a czasem nawet chirurgicznego.

Opóźnione dojrzewanie płciowe.

O opóźnionym dojrzewaniu płciowym mówimy wówczas gdy mamy do czynienia z brakiem cech dojrzewania płciowego po ukończeniu 13 lat u dziewcząt i 14 lat u chłopców. Gdy dojrzewanie rozpoczyna się zbyt późno podobnie jak w przedwczesnym dojrzewaniu należy wziąć pod uwagę zarówno uszkodzenie układu przysadkowo-podwzgórzowego jak również uszkodzenie jajników czy jąder. Do zaburzeń tych mogą prowadzić zarówno czynniki genetyczne - a więc wrodzone (np. zespoły Turnera czy Klinefeltera – prowadzące pierwotnie do uszkodzenia jajników czy jąder) albo też stany nabyte jak rozwój gruczolaków przysadki, upośledzających czynność komórek wydzielających hormony płciowe (gonadotropiny). Najczęstszą przyczyną opóźnionego dojrzewania płciowego u chłopców jest tak zwane konstytucjonalne opóźnienie wzrostu i dojrzewania. Jest to wariant normy, występujący rodzinnie – jego rozpoznanie jest możliwepo wykluczeniu innych przyczyn na podstawie wywiadu opóźnionego dojrzewania wśród członków rodziny. Ten rodzaj opóźnionego dojrzewania nie wymaga osobnego leczenia. Chłopcy ci zaczynają dojrzewać między 14-17 rokiem życia a ich wzrost ostateczny jest prawidłowy. W pozostałych przypadkach poza leczeniem przyczynowym, stosuje się leki hormonalne wpływające na układ rozrodczy, które wpływają na rozwój drugo i trzeciorzędowych cech płciowych.

 

Leczenie zarówno przedwczesnego dojrzewania płciowego jak również opóźnienia tego procesu powinno być leczeniem przyczyny prowadzącej do zaburzeń tego procesu. Gdy jest ono niemożliwe (w przypadku chorób uwarunkowanych genetycznie) leczenie hormonalne ma na celu umożliwić prawidłowy rozwój cech płciowych. Płodność w przypadkach chorób wrodzonych najczęściej bywa upośledzona.

Slajd 11 i 12

Dymorfizm płciowy człowieka:

Dymorfizm – termin pochodzi od słów greckich di – podwójnie, morphe – kształt. Określa się tym terminem dwupostaciowość organizmów przejawiającą się zróżnicowaniem zarówno morfologicznym i fizjologicznym, jak i psychicznym kobiet i mężczyzn.

Prościej mówiąc dymorfizm to Różnice w wyglądzie, wielkości, barwie itp. u samicy i samca tego samego gatunku. Jest on bardzo dobrze widoczny u ssaków. Np.: lew i lwica-lew ma grzywę-lwica nie. Dymorfizm płciowy określa wiec dwukierunkowe przeobrażenia cech człowieka, w zależności od płci. Różnice dymorficzne najsilniej zaznaczają się po okresie dojrzewania płciowego i ich wartość ostateczna szacowana jest dla cech ilościowych na około 8-10%. U mężczyzn dojrzewanie i stopień zaawansowania rozwoju wykazuje opóźnienie w stosunku do kobiet. Różnice w dojrzewaniu wynoszą przeciętnie około 2 lata. Z punktu widzenia budowy somatycznej, widoczna jest 6-8% różnica ogólnej wielkości ciała na korzyść mężczyzn. W wysokości ciała przeciętne różnice na korzyść mężczyzn wynoszą około 8-10 cm. Przeciętnie kobiety są także o około 8 kg lżejsze od mężczyzn. Bardzo wyraźne są różnice płciowe szkieletu, gdyż szkielet kobiet jest mniejszy, delikatniejszy i lżejszy. Warstwa korowa kości długich jest cieńsza, a nasady są mniejsze. Czaszki kobiet są bardziej podobne do dziecięcych. Miednica kobiet jest krótsza, szersza, z bardziej na boki rozstawionymi talerzami, wschód miednicy jest wydłużony w kierunku poprzecznym, podczas gdy u mężczyzn jest on owalem wydłużonym w osi strzałkowej. Przeciętnie większy jest zakres ruchów w stawach u kobiet niż u mężczyzn. Zewnętrznie widoczne są też odmienności typu owłosienia ciała, a więc brak zarostu twarzy kobiet, forma trójkątna owłosienia wzgórka łonowego, wyższy zarost karku. U kobiet punkt ciężkości ciała jest położony niżej, kończyny są krótsze w stosunku do tułowia. Tkanka tłuszczowa u mężczyzn gromadzi się głównie wokół obręczy barkowej, natomiast u kobiet – biodrowej. Skóra kobiet jest cieńsza i bledsza, włosy i oczy są nieco bardziej pigmentowane. Funkcje rozrodcze kobiety powodują zapewne bardziej beczkowaty kształt klatki piersiowej i wyżej położona przeponę – przewagę piersiowego toru oddychania nad przeponowym, który cechuje mężczyzn. Organy wewnętrzne – tarczyca i śledziona – większe są u kobiet, natomiast mniejsza jest u nich niż u mężczyzn krtań. Mniejsza o około 1000 cm3 pojemność życiowa płuc, mniejsze o około 10-15% serce, które jest położone u kobiet bardziej poprzecznie niż u mężczyzn. Kobiety cechuje nieco większa odporność biologiczna niż mężczyzn, stąd dłuższe są u nich przeciętne dożywania, mniejsza jest zapadłość na choroby, mniejsza śmiertelność noworodków.

Bibliografia:

1. transfuzja.org/pl/artykuly/kompendium_wiedzy_ts_mk/dojrzewanie.htm

2. www.grabieniec.pl/pokaz_artykul.php?id_artykulu=500

3. portal.abczdrowie.pl/roznice-miedzy-mezczyzna-a-kobieta

4. Halina Król – RÓŻNICE RODOWISKOWE W ROZWOJU CECH SOMATYCZNYCH U CHŁOPCÓW I DZIEWCZĄT W OKRESIE DOJRZEWANIA