1. Pojęcie deficytu budżetowego i długu publicznego

Deficyt budżetowy – ujemne saldo w budżecie – wydatki w budżecie instytucji są wyższe niż dochody w danym okresie rozliczeniowym (roku budżetowym).

Dług publiczny –to całość finansowych zobowiązań władz publicznych z tytułu zaciągniętych pożyczek, zaciągany na pokrycie deficytu budżetowego, obejmuje nominalne zadłużenie sektora fin pub, ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora. Zaciągany z tyt:

papiery wartościowe, pożyczki, kredyty w bankach komercyjnych, przyjęte depozyty, zobowiązania wymagalne.

2. Równowaga budżetowa i odchylenia budżetowe

Równowaga budżetowa to stan budżetu, w którym wydatki znajdują pokrycie w dochodach (wydatki = dochody)

budżety wykazują odchylenia od stanu równowagi, czyli występuje saldo:

Rzadziej nadwyżka budżetowa: dochody > wydatki

Częściej deficyt budżetowy: dochody < wydatki

Za niezrównoważony uznaje się budżet, w którym występuje deficyt.

3. Czynniki makroekonomiczne, które wpływają na równowagę budżetową

1)   ekonomiczne – kształtują rozmiary i strukturę dochodów oraz wydatków budżetowych. Wśród czynników ekonomicznych kształtujących stronę dochodową budżetu należy wymienić:

• czynniki o charakterze realnym - rozmiary działalności gospodarczej i inne zjawiska realne, które powodują powstanie stosunku fiskalnego,

• czynniki o charakterze systemowym, które przesądzają o rodzajach i wielkości dochodów budżetowych (konstrukcja podatków)

• czynniki wynikające z bieżącej polityki gospodarczej państwa, (stosowanie indywidualnych ulg podatkowych)

Do czynników ekonomicznych kształtujących wydatkową stronę budżetu należy zaliczyć poziom wydatków na klasyczną sferę publiczną, na sferę usług publicznych, na gospodarkę narodową oraz na infrastrukturę gospodarczą.

2)   organizacyjne:

• ogólna budowa systemu fin pub uwzględniająca zasady i tytuły przepływu dochodów oraz wydatków między funduszami,

• wewnętrzna struktura organizacyjna systemu budzetowego z zasadami regulującymi źródła i tytuły przepływu pieniądza między elementami tegoż systemu;

• zakres i zasady funkcjonowania pozabudżetowych funduszy publicznych.

3)   techniczne – zaliczamy techniki planowania dochodów i wydatków budżetowych, gromadzenia dochodów i rozdysponowania wydatków budżetowych oraz  możliwości monitorowania dochodów i wydatków budżetowych

4)   polityczne – zespół zachowań państwa, które układają się w określoną strategię

4. Rodzaje deficytów budżetowych

DEF RZECZYWISTY - faktyczna różnica pomiędzy wydatkami a dochodami budż.

DEF CYKLICZNY - różnica między wydatkami i dochodami państwa, realizowanymi gdy gospodarka nie funkcjonuje przy pełnym wykorzystaniu mocy produkcyjnych (okres recesji lub ożywienia).

DEF STRUKTURALNY - hipotetyczne różnice między wydatkami a dochodami, realizowanymi w warunkach pełnego zatrudnienia i naturalnej stopy bezrobocia.

5. Rodzaje sald budżetowych.

Pierwotne (kredytowe) - przy ustalaniu salda, do dochodów nie są zaliczane środki pochodzące z poprzednich okresów oraz pożyczki, wydatki na obsługę długu publicznego nie mogą być ujmowane w wydatkach budżetowych.

Majątkowe - różnica między dochodami budżetowymi, pomniejszonymi o dochody ze sprzedaży majątku publicznego i o pożyczki inwestycyjne a wydatkami bieżącymi budżetu.

Ogólne - uwzględnia całość obciążeń państwa

Krajowe - saldo ogólne po skorygowaniu o budżetowe rozliczenia zagraniczne.

Realne (w cenach stałych) i Nominalne (w cenach bieżących).

Kasowe - różnica pomiędzy uzyskanymi faktycznie dochodami a zrealizowanymi wydatkami.

Memoriałowe - dochody zrealizowane i należne, wydatki dokonane i wymagalne zobowiązania.

6. Jak kształtował się deficyt budżetowy w Polsce

W latach 2010 – 2013 deficyt sektora fin pub kształtował się następująco: 2010 – 7,8%, 2011 – 5,1%, 2012 – 3,9%, 2013 – 4,3% (procentowy wskaźnik w stosunku do PKB). Pomimo systematycznego spadku w Polsce nadal obowiązuje procedura nadmiernego deficytu. Szacuje się że powinna ona zostać zniesiona w 2015 w związku ze spadkiem deficytu poniżej 3% PKB.

7. Strategia Zarządzania Długiem - główne założenia

Minister Fin opracowuje czteroletnią strategię zarządzania długiem SP oraz oddziaływania na PDP, uwzględniając:

1)uwarunkowania zarządzania długiem związane ze stabilnością makroekonom gosp

2) analizę poziomu PDP; 3) prognozy poziomu PDP i długu SP; 4) prognozy kosztów obsługi długu SP; 5) kształtowanie struktury zadłużenia;

6) prognozy i analizę niewymagalnych zobowiązań z tytułu poręczeń i gwarancji Skarbu Państwa.

8. Co to jest dług publiczny wg Ustawy o finansach publicznych, Konstytucji

Ustawa o finansach publicznych art. 11 - PDP obejmuje zobowiązania sektora fin pub z tytułów: wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne; zaciągniętych kredytów i pożyczek; przyjętych depozytów; wymagalnych zobowiązań

Konstytucja RP Art 216 ustęp 5. określa maksymalną wielkość relacji długu publicznego do PKB: „Nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń fin, w następstwie których PDP przekroczy 3/5 wartości rocznego PKB. Sposób obliczania wartości rocznego PKB oraz PDP określa ustawa.”

9. Czemu wprowadzono Pakt Fiskalny, czemu nie został Traktat z Maastricht.

Kryzys z 2008 roku wykazał, że unijny system dyscyplinowania finansów krajów członkowskich jest nieskuteczny. KE zaproponowała pakiet 6 aktów prawnych („sześciopakt”), które mają na celu wzmocnienie kontroli nad fin pub i wskaźnikami makroekonomicznymi gospodarek państw UE. „Sześciopak” przewiduje kary dla krajów naruszających dyscyplinę finansową lub równowagę makroekonomiczną w UE. Dzięki „sześciopakowi”, UE będzie mogła podjąć działania wobec państw w których nastąpił wzrost zadłużenia powyżej 60%PKB, pomimo utrzymującego się deficytu budżetowego poniżej 3% PKB. Państwa te będą zobowiązane do zmniejszania swojego zadłużenia o 1/20 rocznie w przeciągu 3 lat. W przypadku nie zredukowania zadłużenia, kraj zostanie objęty procedurą nadmiernego deficytu, co oznacza wydanie nowych zaleceń przez Radę oraz wyznaczenie nowego terminu na podjęcie działań korygujących. Niezastosowanie się do wspomnianych zaleceń może skutkować sankcjami finansowymi. Ponadto państwa należące do strefy euro zostaną dodatkowo zobowiązane do wpłacenia depozytu wynoszącego 0,2% PKB. W sytuacji gdy dany kraj nie zdoła odzyskać stabilności finansowej, depozyt zostanie bezpowrotnie przejęty. KE będzie dokonywać szczegółowej kontroli wydatków budżetowych państw członkowskich. Możliwość ich zwiększenia będzie przysługiwała tylko tym krajom, w których wzrost wydatków będzie zrównoważony przez wzrost PKB. Tak więc „sześciopak” wprowadza możliwość nadzoru przez KE równowagi makroekonomicznej poszczególnych członków UE.

10. Program ostrożnościowy, procedury ostrożnościowe w Ustawie o fin pub

Procedury ostrożnościowe i sanacyjne stosuje się w przypadku gdy wartość relacji kwoty PDP do PKB:

• jest większa od 50%, a nie większa od 55%,

• jest większa od 55%, a mniejsza od 60 %,:

a) na kolejny rok uchwala się projekt ustawy budżetowej, w którym:

nie przewiduje się istnienia deficytu lub uchwala się budżet zapewniający spadek relacji długu publicznego do PKB w stosunku do roku bieżącego; nie przewiduje się wzrostu wynagrodzeń pracowników sfery budżetowej; waloryzacja rent i emerytur nie może przekroczyć poziomu wzrostu CPI w poprzednim roku; wyklucza się możliwość udzielania z budżetu państwa pożyczek i kredytów; ogranicza się wzrost wydatków wielu instytucji państwowych;

b) następuje przegląd wydatków budżetu państwa, programów wieloletnich;

c) przedstawia się program obniżający relację PDP do PKB;

d) wprowadza się ograniczenia w wydatkach jst;

• jest równa lub większa od 60 %,:

a) stosuje się sankcje określone dla drugiego progu;

b) Rada Ministrów, przedstawia Sejmowi program mający na celu ograniczenie tej relacji do poziomu poniżej 60%;

c) budżet sektora jst ma być zrównoważony, zakaz udzielania poręczeń i gwarancja przez jednostki sektora fin pub

11. Strategia zarządzania długiem publicznym

Ust o fin pub nakłada na Min Fin obowiązek opracowania co roku czteroletniej Strategii Zarządzania Długiem SP oraz oddziaływania na PDP.

Strategia zarządzania długiem sektora fin pub w 2015-2018

Wielkości zawarte w obecnym dokumencie uwzględniają wartości przedstawione w projekcie budżetu państwa na 2015 rok.

Głównym celem Strategii jest minimalizacja kosztów obsługi długu państwa w długim horyzoncie czasu przy przyjętych ograniczeniach odnośnie do poziomu:

ryzyka refinansowania, ryzyka kursowego i stopy procentowej, ryzyka płynności budżetu państwa, pozostałych ryzyk, w tym szczególnie kredytowego i operacyjnego, rozkładu kosztów obsługi w czasie. 

Wprowadzona stabilizująca reguła wydatkowa, ma ograniczać wzrost wydatków sektora instytucji pub. Obowiązuje system ustalania indywidualnych limitów zadłużenia jst. W Strategii przyjęto, że zadłużenie jst będzie rosło do 2016r., a od 2017r. zakłada się powolny spadek długu. W roku 2015 relacja długu do PKB ustabilizuje się na poziomie zbliżonym do roku 2014 lub nieznacznie go przekroczy. Zakłada się, że na koniec 2014r. relacja ta spadnie do 47,7%. W kolejnych latach będzie ulegać zmniejszeniu, by w 2018r osiągnąć poziom 44,5%. W 2015r. przewidziano spadek relacji kosztów obsługi długu SP do PKB do poziomu 1,8 proc. Zagrożenia Strategii mogą wynikać m.in. z: spowolnienia gospodarczego Polski (np. wolniejszy wzrost PKB) oraz uwarunkowań międzynarodowych, np.: słabszego tempa wzrostu gospodarczego w Europie i w USA,. Zagrożenie może także wynikać ze wzrostu relacji długu pub oraz sektora instytucji rządowych i samorządowych do PKB.

12. Budowa systemu finansów publicznych

Ze względu na przekrój podmiotowy do najważniejszych elementów systemu fin pub zalicza się:

• władze ustawodawcze szczebla centralnego (parlament), władze szczebla pośredniego (rady regionalne), władze szczebla samorządowego (rady gminne);

• władze wykonawcze, a więc rządy i zarządy wyżej wymienionych szczebli;

• władze kontrolne działające w imieniu władz stanowiących: (NIK, RIO);

• aparat skarbowy (finansowy), który na bieżąco zajmuje się realizacją dochodów i wydatków publicznych;

• podmioty (jednostki) finansowane z funduszy pub, a zwłaszcza jednostki budżetowe (jednostki admin pub, szkoły, jednostki policji itd.).

13. Procedura uchwalania budżetu

1) Przygotowywanie projektu budżetu:

Minister Centralnego Urzędu Planowania wspólnie z MF oraz innymi ministrami przygotowuje projekt. Ten projekt uchwalany jest przez Radę Ministrów, a następnie przez Sejm i Senat. Do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy RM przedkłada projekt Sejmowi. Jeśli Sejm nie zatwierdzi projektu - obowiązuje Prowizorium Budżetowe.

2) Uchwalanie budżetu:

Uchwalenie budżetu leży w kompetencjach Sejmu i Senatu i odbywa się w 3 czytaniach projektu budżetu. Ustawa budżetowa uchwalona jest zwykłą większością głosów, jeżeli frekwencja jest większa niż 50%. Jeśli ustawa nie zostanie uchwalona w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia w Sejmie projektu, to Prezydent może rozwiązać Sejm.

3) Wykonywanie budżetu:

Wykonywanie budżetu polega na pobieraniu dochodów i dokonywaniu wydatków. Wśród podmiotów wykonujących budżet można wyróżnić:

- podmioty bezpośrednie (organy państwowe i podlegające im jednostki budżetowe),

- podmioty pośrednie (sprawujące nadzór i kontrolę nad wykonywaniem budżetu),

- banki (sprawują kontrolę kasową, obsługują budżet)

4) Kontrola wykonywania budżetu: funkcję tą sprawuje Sejm.

14. Konsekwencje makroekonomiczne deficytu i długu publicznego

efekt wypierania (wypychania) - polega na tym, że w wyniku zwiększania wydatków budżetowych następuje zmniejszenie wydatków inwestycyjnych w sektorze prywatnym; presja inflacyjna; redystrybucja dochodów w ramach społeczeństwa- redystrybucja dochodów od ludzi biednych do bogatych; efekt bliźniaczych deficytów; negatywny wpływ na saldo obrotów bieżących w bilansie płatniczym; wzrost inflacji poprzez monetyzację; pułapka zadłużeniowa w wyniku szybkiego narastania długu publicznego i kosztów jego obsługi; podważenie wiarygodności państwa; osłabienie zdolności kredytowej; wzrost podatków;

Najczęściej wymienia się cztery podstawowe negatywne skutki deficytów:

• Przyspieszenie procesów inflacyjnych,

• Występowanie efektu wypychania,

• Negatywny wpływ na saldo obrotów bieżących w bilansie płatniczym w wyniku działania mechanizmu tzw. bliźniaczych deficytów (tzn. deficytu budżetowego i deficytu w obrotach bieżących),

• Niebezpieczeństwo tzw. pułapki zadłużeniowej w wyniku szybkiego narastania długu publicznego i kosztów jego obsługi.

15. Finansowanie deficytu budżetowego

Wśród sposobów finansowania deficytu budżetowego wyróżnia się najczęściej:

• Emitowanie skarbowych papierów wartościowych nabywanych przez podmioty nie bankowe lub banki komercyjne,

• Korzystanie z kredytów banków komercyjnych lub międzynarodowych instytucji fin,

• Wpływy z prywatyzacji majątku państwowego,

• Zaciąganie kredytu w banku centralnym bądź emitowanie papierów wartościowych nabywanych przez ten bank – najbardziej inflacjogenny

16. Rodzaje długu publicznego

Ze względu na dobrowolność udzielania pożyczek wyróżnia się dług:

• dobrowolny – występuje, gdy istnieje dobrowolność decyzji podmiotów, które pożyczają władzom publicznym pieniądze,

• przymusowy – zaciągane przez władze pub pożyczki maja charakter przymusowy - charakter zbliżony do podatków.

Dla rozpoznania przyczyn i skutków zadłużenia publicznego istotny jest podział długu na:

• Globalny (dług państwa, samorządów i innych związków publicznych),

• Krajowy dług publiczny,

• Zagraniczny dług publiczny.

Z uwagi na kryterium czasu rozróżnia się:

• Dług krótkoterminowy (płynny) – zaciągany w sytuacji przejściowych trudności płatniczych (1-3 lat),

• Dług długoterminowy (fundowany) – powstaje z zaciągania pożyczek długoterminowych, z których finansuje się wydatki majątkowe.

Z punktu widzenia zasad ewidencji, rzeczywistego obciążenia społeczeństwa i gospodarki długiem publicznym rozróżnia się:

• Dług publiczny brutto – zobowiązania władz pub względem podmiotów krajowych i zagranicznych znajdujących się poza sektorem pub

• Dług publiczny netto – dług publiczny brutto pomniejszony o należności władz publicznych od innych podmiotów

Inne podziały długu publicznego:

• Dług nominalny – wartość bieżących zobowiązań równych wartości początkowej kapitału powiększonej o przyrost wartości kapitału

• Dług realny – dług nominalny pomniejszony o wskaźnik inflacji

Dług publiczny:

• Rzeczywisty – nominalne, wymagalne zobowiązanie bilansowe władz pub,

• Potencjalny – warunkowe, pozabilansowe zobowiązanie związane najczęściej z udzielanymi przez władze pub poręczeniami i gwarancjami.

Ze względu na strukturę władz publicznych wyróżnia się:

• Dług centralny (państwowy) – zaciągany przez władze państwowe,

• Dług lokalny (samorządowy) – zaciągany przez władze samorządowe.

17. Wypełnianie kryteriów konwergencji przez Polskę

Na październik 2014r. Polska wypełniała:

- kryterium stabilności cen (inflacja wynosiła 0,3% przy wart referencyjnej 1,4%)

- kryterium stóp procentowych (śr. dł. st. pr. wyniosła 3,8% przy wart. refren. 5,3%)

Na październik 2014r. Polska nie wypełniała:

- kryterium fiskalne (ze względu na objęcie Polski procedurą nadmiernego deficytu – deficyt Polski stanowił 4,0 % PKB przy docelowej wielkości 3% PKB, chociaż kryterium długu GG zostało spełnione – zadłużenie Polski wyniosło 55,7% przy max. wielkości 60% )

- kryterium kursy walutowego (ze względu na fakt, że Polska nie uczestniczy w mechanizmie ERM II)

18. Strona dochodowa i wydatkowa budżetu

Główne źródła strony dochodowej to podatki bezpośrednie. W Polsce to m.in.: podatek dochodowy, rolny, leśny, podatek od spadków i darowizn. Wpływy z podatków pośrednich również są ważną pozycją w budżecie państwa: VAT, akcyzę i podatek od gier losowych. Niepodatkowe dochody państwa pochodzą na przykład z wypłat z zysków NBP, wpływów z cła, prywatyzacji i dochodu zagranicznego.

Strona wydatkowa budżetu państwa to zaplanowane rozchody państwa. Dużą ich część stanowią wydatki pokrywające bieżące potrzeby i utrzymanie JST, finansowanie zadań państwa oraz organów władzy publicznej.

W części dochodowej, jak i wydatkowej budżetu państwa zawarte zostały opłaty i dotacje związane z członkostwem w UE.