Transpozony, geny skaczące, geny wędrujące, w genetyce przemieszczające się elementy, fragmenty DNA (kwasy nukleinowe) mające na końcach jednakowe bądź odwrócone sekwencje.
Transpozony przemieszczają się w obrębie chromosomu, tworząc nowe kombinacje w genomie. Zarówno zmiany położenia, jak i włączanie się w nowe miejsce w DNA są przypuszczalnie sterowane za pomocą enzymu transpozazy. Przenoszenie się genu w różne miejsca może powodować uaktywnienie bądź unieczynnienie sąsiednich genów.
Transpozony zostały odkryte w połowie XX w. przez B. McClintock. Za to odkrycie oraz jego wyjaśnienie badaczka otrzymała w 1983 Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny.
elastaza (n.łc. elasticus ‘sprężysty, elastyczny’ + gr. stásis ‘umiejscowienie, pozycja’) fizjol. enzym proteolityczny, który przez rozkład włókien sprężystych płuc powoduje łączenie pęcherzyków płucnych i ostatecznie rozedmę płuc.
Limfokiny, glikoproteidy (proteidy) syntetyzowane przez aktywowane limfocyty, spełniające rolę mediatorów odpowiedzi immunologicznej. Limfokiny należą do grupy cytokin.
Oksytocyna, ocytocyna, neurohormon syntezowany w podwzgórzu i magazynowany w tylnym płacie przysadki mózgowej (układ podwzgórzowo-przysadkowy).
Cząsteczka oksytocyny jest cyklicznym peptydem składającym się z 9 reszt aminokwasowych. Przyspiesza skurcze macicy, jelit, pęcherza moczowego oraz pobudza gruczoły mleczne, ułatwiając odpływ mleka (laktacja).
Oksytocyna jest powszechnie stosowana w lecznictwie w prowadzeniu porodu (prowokacja czynności porodowej), połogu i laktacji. Oksytocyna była pierwszym hormonem otrzymanym syntetycznie.
LTR ang. Long Terminal Repeats, długie terminalne powtórzenia, genet. typowe dla retrowirusów oraz retrotranspozonów sekwencje nukleotydów zlokalizowane w skrajnych regionach liniowego genomu.
dezaminacja (dez- + amina – łc. ammoniacum) biochem. odłączenie, od niewykorzystanego przez organizm do budowy tkanek aminokwasu, grupy aminowej zachodzące z wydzieleniem energii
Transaminacja, reakcja transaminowania, reakcja przeniesienia grupy aminowej (np. z aminokwasu) na cząsteczkę ketokwasu (np. kwasu pirogronowego), w wyniku której powstaje nowy ketokwas i nowy aminokwas. W układach biologicznych reakcja jest katalizowana przez aminotransferazy. Umożliwia ona w układach biologicznych biosyntezę różnych aminokwasów z np. kwasu glutaminowego.
Glukoneogeneza, zespół przemian biochemicznych zachodzących w wątrobie, prowadzący do wytworzenia glukozy lub glikogenu z substancji niecukrowych: aminokwasów (tzw. glikogennych), kwasu mlekowego, pirogronowego i innych. Glukoneogeneza pobudzana jest i kontrolowana przez glikokortykoidy.
Glikogenoliza, rozkład glikogenu do glukozy - zachodzący w wątrobie, lub do glukozo-6-fosforanu wykorzystywanego bezpośrednio w procesie glikolizy - zachodzący w mięśniach. Regulowany hormonalnie przez adrenalinę i glukagon. Główną rolą tego procesu jest dostarczanie glukozy w stanach zapotrzebowania energetycznego - np. przy intensywnej pracy mięśni.
glikogenogeneza (glikogeneza) - powstawanie glikogenu z cząsteczek glukozy, uaktywnionych przez przyłączenie urydynodifosforanu (UDP).
siRNA (small interfering RNA) – dwuniciowe cząsteczki RNA o długości ok. 20-25 par zasad, które powodują wyciszanie ekspresji genów o homologicznej sekwencji (interferencja RNA - RNAi). Powstają przez pocięcie dwuniciowego RNA (np. wirusowego) w komórce przez enzym Dicer na fragmenty odpowiedniej długości. Krótkie siRNA wiążą sie z kompleksem białkowym o aktywnosci rybonukleazy zwanym RISC. Kompleks ten wiąże się z komplementarną do siRNA cząsteczką mRNA i tnie ją na kawałki, uniemożliwiając w ten sposób powstanie kodowanego przez nią białka. Zazwyczaj - w przeciwieństwie do miRNA - sekwencja siRNA jest w 100% homologiczna z sekwencją docelowego mRNA. Rośliny (i inne organizmy eukariotyczne) wykorzystują mechanizm interferencji RNA powodowany przez siRNA do obrony przed wirusami. Ponadto sztuczne siRNA wykorzystywane są w biologii molekularnej, prowadzone są też badania nad zastosowaniem ich w medycynie.
snRNA, mały jądrowy RNA (ang. small nuclear RNA) - występujący w jądrze komórkowym niekodujący RNA pełniący funkcję rybozymu w procesie wycinania intronów (splicingu).
Małe jądrowe RNA można podzielić na dwie klasy, Sm i Lsm. snRNA klasy Sm są transkrybowane przez polimerazę RNA II i mają 5'-trimetyloguanozynową TMG czapeczkę, sekwencję wiążącą białka Sm oraz strukturę typu łodyżka i pętla (ang. stem-loop) na końcu 3'. Do tej klasy należy większość znanych snRNA. snRNA klasy Lsm są transkrybowane przez polimerazę RNA III i zawierają 5'-monometylofosforanową (MPG) czapeczkę oraz ciąg urydyn na końcu 3', do którego wiążą się białka Lsm. Jak dotąd jedyne poznane snRNA należące do klasy Lsm to U6 i U6atac.
Cząsteczki małego jądrowego RNA (ze względu na wysoką zawartość nukleotydów urydynowych nazywane też UsnRNA) pełnią ważną funkcję w splicingu - procesie wycinania intronów z prekursorów mRNA (pre-mRNA). SnRNA wykazują biologiczną aktywność w kompleksach z białkami. Kompleksy ośmiu białek Sm lub typu Sm (ang. Sm-like, Lsm) i jednej z cząsteczek snRNA tworzą tzw. małe jądrowe rybonukleoproteiny (ang. small nuclear ribonucleoproteins, snRNP). Wszystkie snRNA biorą udział w splicingu, z wyjątkiem U7 snRNA, które jest zaangażowane w obróbkę końca 3' pre-mRNA histonów. SnRNP stanowią ważny składnik spliceosomu - kompleksu białkowo-rybonukleinowego zaangażowanego w wycinanie intronów. Ich rola polega na rozpoznawaniu odpowiednich obszarów intronu poprzez tworzenie komplementarnych połączeń RNA-RNA z dwoma obszarami terminalnymi i miejscem rozgałęzienia intronu. Dodatkowo snRNA nadają przestrzenny kształt dwóm centrom aktywnym spliceosomu i prawdopodobnie katalizują dwie następujące po sobie reakcje transestryfikacji zachodzące w trakcie wycinania intronu.
Funkcjonalnie snRNA dzieli się na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się wchodzące w skład klasycznego spliceosomu cząsteczki U1, U2, U4, U5 oraz U6 snRNA uczestniczące w wycinaniu przeważającej większości intronów pre-mRNA nazywanych GU-AG (ze względu na obecność charakterystycznych par nukleotydów na końcach 3’ i 5’) lub intronami typu U2. Do drugiej grupy należą U11, U12, U4atac, U6atac snRNA, które razem z U5 biorą udział w wycinaniu intronów typu U12 (AU-AC), tworząc tzw. alternatywny spliceosom.
snoRNA, małe jąderkowe RNA (ang. small nucleolar RNA, snoRNA) - zlokalizowane przede wszystkim w jąderku krótkie, niekodujące cząsteczki RNA, które biorą udział w obróbce rRNA polegającej na modyfikacjach chemicznych nukleotydów.
SnoRNA występują u eukariontów i Archaea. Można je podzielić na dwie rodziny - C/D i H/ACA RNA. Te pierwsze zaangażowane są w metylację, a te drugie w pseudourydylację nukleotydów. snoRNA w większości są zlokalizowane w jąderku. Pełnią biologiczną funkcję dopiero po połączeniu w kompleksy z białkami i utworzeniu tzw. małych jąderkowych rybonukleoprotein (ang. small nucleolar ribonucleoproteins, snoRNP).
Większość kompleksów snoRNP bierze udział w modyfikacji chemicznej nukleotydów w rybosomalnym RNA (rRNA) oraz w snRNA, mniej liczne natomiast zaangażowane są w proces dojrzewania (cięcia) prekursorów rRNA (pre-rRNA). Prawdopodobnie pewne snoRNA mogą również uczestniczyć w modyfikacjach mRNA. Rybonukleinowe komponenty snoRNP odpowiadają za specyficzność przyłączania kompleksów do odpowiedniej sekwencji pre-rRNA, białka zaś pełnią rolę katalityczną w procesie modyfikacji lub cięcia obrabianego transkryptu. Nie wyklucza się również roli snoRNA w uzyskiwaniu przez cząstki rRNA właściwej struktury trzeciorzędowej oraz w procesie składania podjednostek rybosomu. Jedno ze snoRNA (H/ACA RNA) wchodzi też w skład telomerazy.
miRNA (mikroRNA) – jednoniciowe cząsteczki RNA o długości ok. 21-23 nukleotydów, regulujące ekspresję innych genów. miRNA kodowane są przez genom komórki, jak normalne geny, i transkrybowane przez RNA polimerazę II, tak samo, jak mRNA. Prekursorem są niewielkie RNA, o strukturze spinki do włosów, które ulegają obróbce podobnie do siRNA. Wchodzą w skład kompleksów rybonukleoproteinowych blokujących specyficznie translację mRNA i nadają im specyficzność. W odróżnieniu od siRNA, miRNA nie posiadają 100%-owej identyczności sekwencji do docelowego mRNA. miRNA są zaangażowane w negatywną regulację ekspresji genów podczas rozwoju; ocenia sie, ze biorą udział w regulacji 30% ludzkich genów. Są mediatorami mechanizmu interferencji z translacją mRNA (RNAi).