Słownik terminów biologiczno - medycznych
a-Fetoproteina - AFP - białko pochodzenia płodowego przechodzące do krwi matki i płynu owodniowego. Podwyższony poziom AFP może świadczyć o przewlekłym niedotlenieniu lub śmierci płodu wewnątrz macicy. Obniżone stężenie AFP może świadczyć o istnieniu u płodu ludzkiego wad genetycznych, m.in. trisomia.
Allel - jedna z dwóch lub większej liczby alternatywnych form genu.
Aneuploid - komórka lub osobnik pozbawione jednego lub kilku chromosomów lub zawierające pojedyncze chromosomy nadliczbowe. Osobniki zawierające o jeden chromosom mniej w podwójnym, diploidalnym zespole (2n-1) nazywane są monosomnikami; zawierające dodatkowy chromosom - trisomnikami (2n+1); zawierające dwa dodatkowe chromosomy - tetrasomnikami (2n+2). Aneuploidy powstają zazwyczaj wskutek zaburzeń w koniugacji i segregacji chromosomów w mejozie.
Apoptoza - "samobójcza" śmierć komórki następująca w wyniku uruchomienia wewnątrzkomórkowego programu śmierci, zależna od czynności enzymów komórkowych, jak również od ekspresji określonych genów umierającej komórki. Do apoptozy doprowadzają zawarte w genomie informacje o programie rozwojowym, brak czynników wzrostowych lub działanie czynników uszkadzających, np.: promieniowanie jonizujące, wirusy, leki przeciwnowotworowe.
Arachidynowy kwas - C19 H31 COOH - kwas tłuszczowy z 4 podwójnymi wiązaniami w cząsteczce; powstaje w tkankach zwierząt z kwasu linolowego; prekursor ważnych związków biologicznych (prostaglandyn, prostacykliny i tromboksanów).
Asocjacja - skojarzenie - powiązanie kilku elementów psychicznych (wrażeń, wyobrażeń, myśli przeżyć) powodujące, że pojawienie się jednego z nich wywołuje wystąpienie drugiego, z nim skojarzonego. Asocjacja zachodzi wskutek następstwa lub współwystępowania elementów w czasie i przestrzeni, na zasadzie podobieństwa lub kontrastu.
Aspermia - brak plemników w nasieniu powodujący niezdolność zapłodnienia.
Azoospermia - brak dojrzałych zdolnych do zapłodnienia plemników w nasieniu, równoznaczna z bezpłodnością (niezdolnością do zapłodnienia). Występuje jako wada wrodzona, powstaje w następstwie chorób jąder lub dróg wyprowadzających i ich uszkodzeń.
Badania cytogenetyczne - badania chromosomów.
Badania diagnostyczne prenatalne - badania jednego lub obojga przyszłych rodziców, a także płodu we wczesnym okresie rozwojowym. Badaniom prenatalnym powinny podlegać potencjalne matki w wieku powyżej 35 roku życia
Biopsja - pobranie próbki tkanki komórkowej w celu przeprowadzenia określonych badań.
Blastocysta - wczesne przedimplantacyjne stadium zarodka, w którym komórki rozwijającego się płodu i łożyska tworzą formę pustej wewnątrz kuli wypełnionej płynem pęcherzykowym, powstała w wyniku tworzenia się nowych blastomerów po stadium moruli.
Blastomery - komórki zarodka w stadium blastuli.
Blastula - wczesne stadium rozwojowe zarodka zwierząt i człowieka, powstałe w wyniku podziałów zapłodnionego lub rozwijającego się partenogenetycznie jaja (bruzdkowanie).
Błona śluzowa macicy - endometrium - struktura składająca się z łącznotkankowego zrębu pokrytego nabłonkiem walcowatym, zawierająca gruczoły maciczne.
Błony płodowe - błony występujące u ciężarnych kobiet, wytworzone przez zarodek. Otaczając zarodek pełnią rolę ochronną. W skład błony płodowej wchodzą: owodnia - otaczająca szczelinowatą przestrzeń, oraz omocznia.
Bruzdkowanie - segmentacja - pierwszy etap rozwoju zarodkowego organizmu zwierzęcego, kolejne podziały zapłodnionego jaja zwierząt i człowieka na coraz mniejsze komórki (blastomery). W wyniku bruzdkowania powstaje blastula.
Chromatyna - składnik jądra komórek eurokariotycznych oraz chromosomów zbudowany z DNA oraz białek zasadowych (histony) i kwaśnych (niehistony). Podstawowymi jednostkami chromatyny są nukleosomy zbudowane z rdzenia złożonego z histonów i owinięte wokół niego dwuniciowego DNA.
Chromosomy - składniki jądra komórkowego u eurokariotycznych organizmów zbudowane z kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA) i białek. Zawierają informację genetyczną o dziedzicznych właściwościach organizmów. Podczas podziału komórki ulegają cyklicznym przemianom. U człowieka w somatycznych komórkach ciała występuje 46 chromosomów, czyli 23 pary; 22 pary są identyczne u obu płci (autosomy). U kobiet występuje dodatkowo para chromosomów płciowych (heterochromosomy) XX, u mężczyzn para XY.
Ciałko kierunkowe - ciałko zawierające odrzucony w trakcie podziału mejotycznego wytwarzającego jajo, zestaw chromosomów. Te chromosomy nie będą obecne w komórce jajowej
Ciałko żółte - ciałko przekształcone z dojrzałego pęcherzyka, z którego została wydalona komórka jajowa.
Ciąża mnoga - ciąża, podczas której w macicy rozwija się więcej niż jedno dziecko. W zależności od liczby płodów ciąża mnoga określa się jako bliźniaczą, trojaczą, czworaczą. W zależności od liczby zapłodnionych jaj rozróżnia się bliźnięta 1 i 2 i 3 jajowe.
Cytoplazma - zawartość komórki wypełniająca przestrzeń wokół jądra komórkowego złożona z cytosolu i zawieszonych w nim organelli komórkowych, otoczona błoną komórkową.
Cytrynian klomifenu - najczęściej stosowany lek do indukcji owulacji. Klomifen działa jako antyestrogen, może zaburzać proliferację komórek ziarnistych, endometrialnych oraz rozwój endometrium.
Diploid - komórka lub organizm zawierające dwa jednakowe (homologiczne) zespoły chromosomów, czyli diploidalną (podwójną) liczbę chromosomów.
DNA - kwas deoksyrybonukleinowy - polinukletyd utworzony przez nukleotydy zawierające cząsteczkę deoksybozy, połączone kowalencyjnie wiązaniami fosfodiestrowymi. Nukleotydy wchodzące w skład DNA zawierają jedną z 4 zasad organicznych: adeninę (A), guaninę (G), cytozynę (C), tyminę (T). Kolejność występowania tych zasad w cząsteczce DNA określa jej sekwencję nukleotydową, będącą nośnikiem informacji genetycznej. Dwa łańcuchy DNA o komplementarnej sekwencji nukleotydów łączą się za pomocą wiązań wodorowych przyjmując postać podwójnej prawoskrętnej helisy. Dwa nukleotydy położone na komplementarnych łańcuchach DNA połączone wiązaniami wodorowymi tworzą pary zasad. Liczba par wyraża długość cząsteczek DNA. Budulcowy materiał genów.
Ejakulacja - wytrysk nasienia, dwufazowy proces wydalenia nasienia w końcowej fazie pobudzenia seksualnego. Pobudzenie receptorów żołędzi prowadzi do odruchowego pobudzenia jąder, nasieniowodów i najądrzy, które reagując skurczami wyrzucają nasienie na zewnątrz organizmu.
Ektoderma - wewnętrzny listek zarodkowy, który zaczyna się różnicować począwszy od 8 dnia życia zarodka. Z ektodermy rozwijają się później: układ nerwowy, nabłonek czuciowy narządów zmysłów, naskórek, włosy, paznokcie, gruczoły skórne, przysadka mózgowa i szkliwo zębowe.
Endometrioza - gruczolistość śródmaciczna, obecność czynnej błony śluzowej trzonu macicy poza jamą macicy, np. w jajnikach, jajowodach, pęcherzyku moczowym, jelitach, otrzewnej, mięśniu macicy, pępku.
Endoderma - wewnętrzny listek zarodkowy, który przekształca się początkowo w jelito pierwotne przednie i tylne. Z endodermy rozwijają się później nabłonek układu oddechowego, jamy bębenkowej, pęcherzyka moczowego, cewki moczowej oraz miąż migdałków, tarczycy, wątroby, trzustki, grasicy.
Endometrium - błona śluzowa macicy.
Estradiol - steroidowy hormon płciowy żeński wytwarzany w jajnikach i łożysku; podstawowy estrogen przetwarzany częściowo w mniej aktywny estron. Estradiol wywołuje cykliczne zmiany czynności narządów rozrodczych, powodujące powstawanie drugorzędnych cech płciowych i popędu płciowego.
Estrogeny - hormony pęcherzykowe, żeńskie hormony płciowe o budowie steroidów (C18-steroidy), które powstają pod kontrolą przysadkowych hormonów w komórkach osłonki wewnętrznej i warstwy ziarnistej pęcherzyków jajnikowych Graafa, w komórkach ciałka żółtego i w łożysku. Podstawowym estrogenem jest estradiol.
Etanol - alkohol etylowy - względnie lotna palna ciecz powstająca podczas fermentacji cukrów. Etanol jest używany w przemyśle i technice jako rozpuszczalnik oraz stanowi bardzo rozpowszechnioną używkę.
FIVET - In vitro.
Gamety - dojrzałe męskie i żeńskie komórki rozrodcze człowieka (plemniki i jaja) u organizmów rozmnażających się płciowo. Gamety zawierają (n) chromosomów o haploidalnej liczbie chromosomów. Powstają w wyniku mejozy (podział komórki), podczas której następuje redukcja liczby chromosomów. Połączenie haploidalnej gamety męskiej (plemnika) z haploidalną gametą żeńską (jajem) podczas zapłodnienia daje zygotę, z której rozwija się nowy organizm.
Gastrula - wczesne stadium rozwojowe organizmu złożonego z kilku warstw komórek, które noszą również nazwę węzła zarodkowego. W tym stadium stwierdza się różnicowanie się jednolitego dotychczas węzła zarodkowego. Z komórek tych wytwarzają się 3 warstwy komórkowe zwane listkami zarodkowymi.
Gen - odcinek DNA determinujący określoną dziedziną cechę organizmu zawierający: część sekwencji DNA, która koduje sekwencję nukleotydową RNA lub białka. Gen jako jednostka materiału genetycznego zlokalizowana jest w chromosomie i definiowana jako podstawowa jednostka funkcji, rekombinacji oraz mutacji.
Genom - informacja genetyczna zawarta w komórce lub organizmie w chromosomach DNA mitochondrialnym oraz DNA episomalnym.
Genotyp - dziedziczna konstrukcja (garnitur) organizmu oraz suma jego informacji genetycznej. Genotyp to również wszystkie elementy, tj. geny, mogące być poprzez komórki rozrodcze (gamety) przekazywane potomstwu danego osobnika.
Glicerol - gliceryna, alkohol trójwodorotlenowy, związek dobrze rozpuszczalny w wodzie. Jest składnikiem tłuszczów prostych, z których uwalnia się przy hydrolizie.
GnRh - podwzgórzowe hormony uwalniające i hamujące, polipeptydowe neurohormony wytwarzane w podwzgórzu, regulujące wytwarzanie hormonów części przedniej przysadki mózgowej, a transportowane do przysadki z krwią przez układ wrotny przysadki.
Gonadotropiny - hormony kontrolujące budowę i czynność gonad (jajników i jąder) oraz zmiany narządów rodnych i gruczołów sutkowych w czasie ciąży. Do gonadotropin należą hormony przysadki mózgowej: folikulotropowy (FSH), leteinizujący (LH lub ICSH), prolaktyna (PRL) oraz gonadotropina kosmówkowa (hCG) wydzielana przez łożysko.
Heterozygotyczność - występowanie odmiennych alleli, w takich samych miejscach homologicznych chromosomów.
Hipoplazja - niedorozwój.
Homozygotyczność - występowanie identycznych alleli, w takich samych miejscach homologicznych chromosomów.
Immunoglobuliny - Ig, przeciwciała, podstawowy element odporności organizmu, białka łączące się z antygenem. Immunoglobuliny wytwarzane są przez limfocyty B i różnicujące się z nich plazmocyty. Rozróżnia się pięć klas immunoglobulin: IgA, IgD, IgE, IgG, IgM.
Implantacja zarodka - wszczepianie, wprowadzenie do organizmu kobiety zapłodnionego jaja, które wcześniej przed zapłodnieniem od niej było pobrane.
In vitro - zapłodnienie pozaustrojowe wykonywane u kobiet, których niepłodność spowodowana jest niedrożnością jajowodów lub ich brakiem.
Iniekcja plemnika - wprowadzenie mikropipetą do komórki jajowej wcześniej wyselekcjowanego plemnika.
IVF-ET - in vitro.
Jajeczkowanie - owulacja.
Jajo - komórka jajowa, żeńska komórka płciowa, gameta wytwarzana w jajniku uwalniająca się z dojrzałego pęcherzyka Graafa.
Jajowód - parzysty przewód długości 14-20 cm, położony między jajnikiem a macicą w górnym brzegu więzadła szerokiego macicy i w ścianie macicy. Przewód składa się z lejka jajowodu, z którego zwisają tzw. strzępki jajowodu; bańki stanowiącej 2/3 jajowodu; cieśni o grubej ścianie i wąskim świetle oraz części macicznej.
Kapacypacja - przemiany w drogach rodnych kobiety przygotowujące dojrzałe plemniki do zapłodnienia.
Kariotyp - zestaw chromosomów typowych dla danego osobnika, grupy osobników lub gatunku, uszeregowanych według umownej zasady, np. zależnie od długości chromosomów, położenia centromeru, itp.
Kod genetyczny - zasada zapisu sekwencji aminokwasowych w polipeptydach przez sekwencje nukleotydów w DNA i w RNA.
Komórka - podstawowy, żywy element organizmów zwierzęcych i roślinnych.
Komórka jajowa - jajo
Kriokonserwacja - zamrażanie żywych organizmów bez eliminacji funkcji życiowych, które zostają zredukowane do minimum.
Macica - żeński narząd rozrodczy, silnie umięśniony, w którym podczas ciąży rozwija się płód. Macica ma kształt gruszki odwróconą szerszą stroną do góry, spłaszczonej w wymiarze przednio - tylnym. Macica położona jest w środkowej części jamy miednicy, między pęcherzem moczowym i odbytnicą, umocowana jest za pomocą licznych wiązadeł.
Mejoza - dwa sprzężone ze sobą podziały komórek płciowych, w wyniku których powstają komórki płciowe o haploidalnej (pojedynczej) liczbie chromosomów, tzw. gamety.
Menopauza - klimakterium - przekwitanie, okres przejściowy u kobiet rozpoczynający się między 45 a 50 rokiem życia, związany z zanikaniem czynności jajników
Metabolizm - przemiana materii, wszystkie procesy syntezy (anabolizmu) i rozpadu (katabolizmu) odbywające się w żywym organizmie, zapewniające jego wzrost (budowę i odbudowę tkanek), wytwarzanie niezbędnego ciepła do utrzymania temperatury ciała oraz dostarczenie energii wszystkim procesom życiowym.
Metafaza - taki etap podziału komórki, który można śledzić i badać pod mikroskopem. Inaczej - stadium mitozy lub mejozy, w którym centromery wszystkich chromosomów znajdują się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego.
Mezoderma - środkowy listek zarodkowy; leżąca między ektodermą i endodermą warstwa komórek zarodka w stadium gastruli.
Mitochondrium - organelle komórkowe występujące w komórkach roślinnych i zwierzęcych o wyodrębnionym jądrze komórkowym (eukarionty). W mitochondriach zachodzą złożone procesy biochemiczne prowadzące do syntezy wysokoenergetycznych związków chemicznych zużywanych w metabolizmie komórki.
Mitoza - podział komórek somatycznych, w wyniku którego powstają dwie komórki potomne, mające taką samą liczbę chromosomów i identyczną informację genetyczną jak komórka macierzysta.
Monoploid - komórka lub organizm z pojedynczym haploidalnym zestawem chromosomów.
Monozygotyzm - identyczność genotypów oraz daleko posunięte podobieństwo fizyczne i behawioralne u bliźniąt powstałych z jednej komórki jajowej zapłodnionej jednym plemnikiem.
Morfologia - zespół nauk traktujących o kształtach i budowie ciała ludzkiego. Morfologia obejmuje: anatomię, histologię, cytologię, embriologię.
Morula - wczesne stadium rozwojowe zarodka człowieka i wielu zwierząt. Kulista bryłka złożona z kilkunastu komórek.
mRNA - kwas rybonukleinowy przenoszący informacje, stanowiący bezpośrednią matrycę dla syntezy polipeptydu.
Nasienie - sperma, płyn wydalany przez mężczyznę podczas wytrysku w objętości 2-6 ml. Składa się głównie z plemników (ok. 100 mln) i wydzielin pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego i gruczołów opuszkowo - cewkowych (Cowpera). Jest płynem szarobiałym, gęstym o odczynie lekko alkalicznym i gęstości 1,028 g/ml., bogaty we fruktozę i prostaglandyny. Bezpośrednio po wytrysku nasienie ma konsystencję półstałą, po 30 min. dochodzi do jego upłynnienia i plemniki uzyskują pełną ruchliwość.
Oligoastenozoospermia - oligoasthenospermia - zaburzenia w składzie nasienia, cechujące się zmniejszeniem liczby plemników oraz zwiększonym odsetkiem plemników nieruchomych.
Ontogeneza - rozwój osobniczy, przebieg powiązanych ze sobą procesów kształtujących organizm od momentu wytworzenia się zygoty do końca życia człowieka - śmierci.
Oocyt - żeńska komórka płciowa przechodząca proces mejotyczny.
Oogeneza - owogeneza, powstawanie i dojrzewanie żeńskich komórek rozrodczych w jajnikach.
Oolema - otoczka jajowa.
Owodnia - błony płodowe.
Owulacja - jajeczkowanie, występujący ok. 14 dnia cyklu miesiączkowego proces wydalenia dojrzałej komórki jajowej (jajo) z dojrzałego pęcherzyka jajnikowego (Graafa). Zawarty w jajniku pęcherzyk pierwotny w miarę swego dojrzewania wypełnia się płynem i wytwarza się tzw. jama pęcherzykowa otaczająca jajo. Bezpośrednio przed owulacją dochodzi do wzrostu wydzielania estradiolu oraz lutenizującego hormonu. Pęcherzyk pęka i dojrzała komórka jajowa, wychwycona przez strzępki jajowodu rozpoczyna swą drogę ku macicy.
Partogeneza - parthenogenesis - dzieworództwo.
Patogeneza - nauka o mechanizmach, sposobach i warunkach powstawania choroby i jej rozwoju.
Pentoksyfilina - pentoxyfilina, syntetyczna pochodna ksantyny o silnym działaniu rozkurczowym na naczynia krwionośne. Poprawia przepływy tkankowe, zmniejszając lepkość krwi i zwiększając elastyczność krwinek czerwonych.
Pęcherzyki Graafa - pęcherzyki III okresu dojrzewania o średnicy 10 mm zawierające komórkę jajową i płyn pęcherzykowy.
Plemniki - obdarzone ruchem męskie komórki rozrodcze, wchodzące w skład płynu nasiennego (nasienie). Plemniki powstają w kanalikach nasiennych jądra w procesie spermatogenezy. Dojrzałe plemniki mają kształt nitki długości ok. 60 mm i składają się z jajowatej główki, szyjki, wstawki i witki z kurczliwym włókienkiem osiowym, dzięki którym poruszają się z szybkością ok. 3 mm/min. Główka plemnika zawiera jądro komórkowe wypełnione chromatyną oraz akrosom, rodzaj organelli uwalniający w momencie zapłodnienia enzym proteolityczny rozpuszczający osłonkę komórki jajowej. Energię do wykonywania ruchów plemniki uzyskują z utleniania obecnego w nasieniu cukru fruktozy.
Poloploidia - obecność więcej niż dwu kompletnych haploidalnych zestawów chromosomów, np. triploidia - 3n chromosomów, tetraploidia - 4n chromosomów, oktaploidia - 8n chromosomów.
Progesteron - steroidowy żeński hormon płciowy (gestagen), wydzielany przez ciałko żółte jajnika, łożysko i w niewielkich ilościach pęcherzyki jajnikowe (Graafa). Progesteron zwiększa wydzielanie gruczołów błony śluzowej macicy i przygotowuje ją do przyjęcia zapłodnionego jaja powodując rozrost nabłonka pochwy i wydzielanie przez niego śluzu oraz wzrost płacików i pęcherzyków w gruczołach sutkowych.
Prolaktyna - kaktotropina LTH, hormon przedniego płata przysadki mózgowej wydzielony przez komórki zasadochłonne. Prolaktyna jest białkiem prostym i podtrzymuje czynności ciałka żółtego.
Replikacja DNA - proces syntezy nowych łańcuchów DNA na matrycy, którą stanowią stare łańcuchy DNA.
RNA - kwas rybonukleinowy - polimer złożony z rybonukleotydów. Od DNA różni się występowaniem rybozy (zamiast dezoksyrybozy) i uracylu (zamiast tyminy), oraz jednołańcuchowością ze zdolnością tworzenia nici komplementarnej do DNA.
Sacharoza - cukier trzcinowy, cukier buraczany, dwucukier, w skład którego wchodzą glukoza i fruktoza.
Sperma - nasienie.
Spermatocyt - męska komórka płciowa przechodząca proces mejotyczny.
Surowica - serum, część osocza krwi nie zawierająca fibrynogenu oraz czynników biorących udział w krzepnięciu krwi.
Śluz szyjkowy - bezbarwna, lepka i ciągliwa substancja wydzielana przez komórki błon śluzowych dróg rodnych. Głównym składnikiem śluzu jest mucyna oraz mukopolisacharydy. Śluz chroni błony śluzowe przed mechanicznymi, chemicznymi lub termicznymi uszkodzeniami. Zmniejsza tarcie i zatrzymuje szkodliwe związki.
Test diagnostyczny - test, który ma na celu określenie z bardzo wysoką dokładnością, czy poddany mu osobnik cierpi, czy też nie na określone schorzenie. W programach badań skiningowych test taki określany jest mianem "złotej próby".
Transfer zarodka - przeniesienie ludzkiego zarodka z warunków in vitro do jamy macicy.
Triploidia - obecność trzech haploidalnych zestawów chromosomów.
Trisomia - abberacje chromosomowe, nieprawidłowości liczbowe i strukturalne chromosomów. Trisomia mówi, że są obecne trzy homologiczne chromosomy.
tRNA - transportujący kwas rybonukleinowy, przenoszący aminokwasy w procesie translacji.
Trofoblast - wierzchnia warstwa komórek zewnętrznej błony płodowej (kosmówki).
Wolne rodniki - produkty niepełnej redukcji cząsteczek zawierające na orbicie niesprawne elektrony. Spełniają w organizmie pożyteczną rolę niszcząc bakterie w komórkach fagocytarnych.
Zaplemnienie - moment wniknięcia plemnika do jaja.
Zapłodnienie - proces połączenia się komórki rozrodczej żeńskiej (jaja) z komórką rozrodczą męską (plemnikiem), w wyniku czego powstaje zapłodniona komórka jajowa (zygota), która jest macierzystą komórką zarodkową.
Zapłodnienie pozaustrojowe - in vitro.
Zygota - komórka diploidalna powstała w wyniku połączenia się dwóch gamet; zapłodniona komórka jajowa.