RENESANS – rozpoczął się we Włoszech w połowie XIVw., w innych krajach Europ w połowie XVw. Początkowymi datami są daty: 1450 – wynalezienie druku przez Gutenberga, 1453 – upadek Konstantynopola, 1492 – odkrycie Ameryki przez Kolumba. Schyłek epoki to XVIw. W Polsce od XVw. do 30l. XVIIw. XVIw. Nazywany jest „złotym wiekiem”.
Antropocentryzm – pogląd zakładający, że człowiek znajduje się w centrum świata, w nim zawiera się humanizm.
Humanizm – ruch umysłowy zmierzający do nowego odczytania dorobku kultury starożytnej; później to światopogląd zakładający, że człowiek renesansu ma być wszechstronnie uzdolniony i wykształcony.
Irenizm – pokojowe rozstrzyganie sporu.
Neoplatonizm – filozoficzny fundament renesansu czerpiący z filozoficznego dorobku Platona, świat to dwie strefy boska (Bóg i aniołowie) i sferę ludzką (zwierzęta, rośliny, minerały), człowiek łączy te dwie sfery, jest wolny, ma wolną wolę, może wybrać albo zbliży się do Boga, albo zniży się do poziomu zwierząt, ciąży na nim odpowiedzialność.
Petrarkizm – zjawisko, które polegało na odwoływaniu się poetów europejskich do wzorców ustalonych przez Francesco Petrarcę w sonetach.
Horacjanizm – zjawisko naśladowanie w liryce europejskiej modelu poezji stworzonej przez Horacego w starożytności.
Makiawelizm – nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza renesansu – Nicollo Machiavelliego. Rządy muszą być skuteczne, każdą niegodziwość, zbrodnię i działanie sprzeczne z etyką można usprawiedliwić jeśli niesie ze sobą dobry cel, rządy muszą być skuteczne; „cel uświęca środki”.
Klasyczny nurt literatury – nawrót do antyku, tj. zachowanie harmonii, prostoty i przejrzystości kompozycji, jej regularność, symetria i linearność, statyka zamiast dynamizmu, spokój i uporządkowanie;
- porządek – świat jest uporządkowany, panuje w nim ład
- jasność i prostota – zasady funkcjonowania świata są proste, jasne
- harmonia – elementy świata dopełniają się, tworzą zgodną całość
- synteza – światem rządzi prawdziwy porządek, nie ma przypadku i zmienności
- uniwersalizm – prawdy uniwersalne, ważne dla wszystkich
Sylabik – wiersz sylabiczny charakteryzujący się taką samą ilością zgłosek w wersie, w wersach o liczbie zgłosek większej od 8 jest średniówka (przerwa po wyrazie), która dodatkowo rytmizuje, podobnie jak rymy; często pojawiała się przerzutnia.
Nowela – krótki, jednowątkowy utwór epicki, cechuje się ograniczoną ilością opisów, postacie są proste i nieskomplikowane, akcja jest udramatyzowana – decyzje bohaterów wpływają na rozwój akcji, akcja zbudowana w sposób klasyczny, ośrodek kompozycyjny: symboliczny przedmiot, motyw niespodzianki,
Sonet – gatunek liryczny, dwie pierwsze strofy opisowe są czterowersowe, są w nich rymy okalające, dwie kolejne strofy refleksyjno-filozoficzne są trzywersowe (tercyny), wystepują w nich rymy najczęściej krzyżowe.
Mikołaj Rej:
„Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, wójtem i plebanem”,
„Żywot człowieka poczciwego”:
etos ziemianina, pareneza
wizerunek świata, ludzi
cykliczność natury (pory roku)
Jan Kochanowski:
pierwszy dramat (tragedia):
„Odprawa posłów greckich”, „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie” – forma oracji; podkreślenie odpowiedzialności, która ciąży na rządzącej szlachcie, musi się ona troszczyć o innych ludzi, a nie o siebie
pieśni – horacjanizm:
filozoficzno – refleksyjne:
„Serce roście patrząc na te czasy” – cykliczność natury, rady jak powinien żyć człowiek, są dwa rodzaje ludzi z czystym sumieniem i z wyrzutami sumienia, nawiązanie do stoików, epikurejczyków i neoplatończyków
„Nie porzucaj nadzieje” -
religijne:
„Czego chcesz o nas Panie” – człowiek wszystko ma od Boga, może dziękować przez modlitwę i wiarę, widzi piękno, nie boi się Boga, ufa mu, oddaje się pod jego opiekę; Bóg jest hojny, wszechobecny, stworzył świat, artysta, opiekunce, troskliwy; świat jest cykliczny, różnorodny, ogromny, idealny, daje życie
patriotyczne:
„Pieśń o spustoszeniu Podola” – nawołanie do postawy patriotycznej, ciągłej walki, bo jest szansa na wygraną,
„Pieśń o dobrej sławie” – człowiek wyróżniony mową, która ma służyć innym, by panował ład, porządek, szacunek, wolność ciało zniszczeje, człowiek może wybierać jak żyć
fraszki:
refleksyjne:
„Do gór i lasów” – motyw doctus, zmienności, świata teatru, odwołania do stoików, neoplatończyków i epikurejczyków, docenienie natury, autobiografia,
„Na lipę” – zachwyt nad lipą, ma wiele zalet, człowiek współgra z naturą
„Na dom w Czarnolesie” – prośba do Boga o błogosławieństwo, wartości duchowe, umiar, spokój, szczęście, dostatek zdobyty uczciwie
„O żywocie ludzkim” – życie jest błahostką, motyw świata teatru
„Do fraszek” – motyw fortuny, odczytanie sensu fraszek nie jest do końca możliwe nawet przez samego autora, bogactwo treści
satyryczne:
„O doktorze Hiszpanie” – krytyka pijaństwa, dialog
Treny - poświęcone zmarłej Urszulce, cykl XIX trenów, liryka żałobna, funeralna:
„Tren IX” – mądrości nie pomaga przy stracie bliskiej osoby, wobec tego wszyscy są równi
„Tren X” – co stało się z Urszulką po śmierci? Kryzys wiary, prośba by córka pojawiła się, kryzys wiary
„Tren XI” – motyw fortuny, mądrość się nie liczy, czy są stałe wartości?
Piotra Skarga – patriotyzm, oracja:
„Kazania sejmowe”:
patriotyzm, oracja
społeczno-polityczne problemy
motyw matki
motyw tonącego okrętu
Andrzej Frycz Modrzewski:
„O poprawie Rzeczpospolitej”:
oracja, patriotyzm, społeczno-polityczne
kraj smutny, obywatele pod kontrolą państwa
Francesco Petraraca – sonety dla Laury
„Jeśli nie masz miłości…” – kochanek zdezorientowany, zagubiony, wytrwały, rozdarty, sprzeczne uczucia, uzależniony od miłości, nieświadomy; ukochana silna, niezwykła, wyjątkowa, władcza; miłość pełna sprzeczności, kontrastów
„Pokoju mieć nie mogę”
Giovanni Boccaccio – nowela
„Dekameron” – Mona Giovanna, Federico sokół; dżuma we Florencji
Tomasz Morus
„Utopia” – idealne państwo demokratyczne, liczy się praca
Niccolo Machiavelli
„Książę” – lis i lew we władcy, makiawelizm
Giovanni Pico Della Mirandola
„Mowa o godności człowieka” – manifest godności, neoplatonizm, człowiek wyróżniony
- światopogląd – człowiek na pierwszym miejscu, ważny rozwój, nauka,
- klasyczny nurt literatury – uniwersalizm, prostota, harmonia, ład
- literatura – rodzaje, gatunki literackie