WYKŁADY Z SOCJOLOGII RELIGII
E. Bayley
Religia implicite / religia sama w sobie
Teoria niewidzialnej religii – Luckmann
Religia implicite – Bayley
Nowa duchowość
-Masowy katolicyzm – Kalwaria
-Łączenie życia codziennego z religijnym
-Kultura konsumpcji – New Age
- od średniowiecza religia związana z działaniami typowo ludycznymi (?)
- religia vs. Pop kultura
- polska religia ludowa a aspekty np. antysemickie
- Stefan Czarnowski wybitny socjolog; szkoła durkheimowska; zmarł w 1937 roku; „Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego”
- inkulturacja wyższego systemu do względnie prymitywnego
- chrześcijaństwo strefa ludowa
- po II wojnie światowej, rok 45 70% lud polski
- katolicyzm ludowy, masowy, popularny, tudzież wiejski
- ów katolicyzm ma kilka cech zapewniających mu trwałość Kościół stawiał na masowy lud
Cechy polskiego katolicyzmu:
Racjonalizm wyznaniowy
Nacisk na wspólnotowy wymiar kultu (gr. Lokalna, regionalna, narodowa)
Związek religii z życiem codziennym (np. w środę młodzi idą się napić pod klasztor - :P)
Sensualizm i rytualizm
[zmysłowość religijna święci nieomal jako żywe jednostki; sacrum musi posiadać pewien rodzaj materializacji; wykonywanie pewnych czynności – obowiązek artefaktów; ryt. – do kościoła po prostu musi się przyjść]
Powiązanie form kultu ze statusem i miejscem w kulturze społecznej (każdy robi to, co do niego należy) dzisiaj już mało obserwowalne
Tradycjonalizm (niezależnie od wymiaru teologicznego)
Florian Znaniecki (PL)
William Thomas (USA)
“Chłop polski w Europie i Ameryce”
Autobiografia
Epistemologia
- listy chłopów kursujące przez Atlantyk – źródło poznania światopoglądu
- analiza pamiętników (wspomnienia chłopskie)
|SOCJOLOGIA CZYSTO JAKOŚCIOWA|
Jak możemy badać religię i religijność metody jakościowe
Ale po co?
- Zawsze jest jakaś metoda
- Metodę dobieramy do tematyki, pytań
- nie ma zlej metody – socjologia jest kumulatywna
- pytanie badawcze ma mieć jakiś cel
- musimy wiedzieć, po co chcemy pogłębić swoją wiedzę wg P. Bergera: …zainteresowanie teoretyczne
Badanie jakościowe nie zawsze jest adekwatne do teraźniejszości
Socjologia ilościowa (badania statystyczne itp.)
Mimo teoretycznego nastawienia socjologicznego, badania mają charakter praktyczny
Do tej pory istotne jest drugie praktyczne stosowanie badań
Instytucje kościelne cel: polepszenie działalności itp.
Tradycja francuska: socjologia religijna (socjologie religieuse)
Pragmatyczne, praktyczne badania
| książka Leger
Gabriel Le Bras zm. 1970 roku
- lata 30-te badania religijne we Francji, orientacja empiryczno – socjologiczna (badanie jednostek w parafii)
Parafia – katolicka, podstawowa jednostka organizacyjna
Bliższe geografii rel. Niż socjologii – wy. USA (WTF?)
Francja: najstarsza córa Kościoła
Działalność misyjna (okres kontrreformacji) – pamiątki misji
Le Bras badał:
- które mniemanie jest bliższe prawdy
- żywotność religijną, mierniki jak szybko po urodzeniu niemowlę jest chrzczone, czy dzieci uczęszczają na katechizacje, czy nowożeńcy przystępują do komunii w trakcie ślubu, czy chorzy przyjmują ostatnie namaszczenie, czy wierny jest gotów poświęcić życie za religię.
Ilość i sytuacja wiernych – parafia:
Bardziej żywa parafia – brak dominacji kobiet
Tzw. Praktyki podstawowe (chrzest, komunia ..), Najlepszy miernik (autentyczność!)
Badania autentyczności:
Konformiści sezonowi – przyjmują raz dane sakramenty
Praktykujący – praktyki cykliczne, powtarzane, Wielkanoc, Boże Narodzenie
Gorliwi – pobożni, komunia raz w tygodniu..
Powstrzymujący się od praktyk
METODY JAKOŚCIOWE I ILOŚCIOWE POWINNY SIĘ UZUPEŁNIAĆ!
- grupa praktykujących od połowy XIX wieku topnieje szybciej niż od rewolucji; coraz mniej normalnych katolików
- po przeprowadzce do Paryża, ludzie ze wsi stają się konformistami sezonowymi
- w dużych miastach tworzą się enklawy wierzących
Le Bras uważa, że tak jest w każdym społeczeństwie
Uchwycenie tempa dechrystianizacji, odkościelnienia
Charles Glock i L. Stark
“Religia I społeczeństwo”
Przedstawienie własnej koncepcji religii empirycznych – zwyciężyła w badaniach
Religia – zinstytucjonalizowany system jedności i praktyk..
Badania prowadzone w USA
*Obszary wspólne dla tradycji religijnych:
Np. wymiar rytualny
Tzw. Koncepcja wielowymiarowa, multidymensjonalna (5 obszarów, dymensji, wymiarów)
Wymiar doświadczeniowy (emocje lub doświadczenie kontaktu z transcendencją osobową lub bezosobową)
Wymiar ideologiczny
Wymiar rytualny
Wymiar intelektualny
Wymiar konsekwencyjny (świeckie skutki przekonań religijnych, wpływ religii na życie)
W Polsce:
1974 rok „Socjologia religii” ks. Władysława Piwowarskiego pionier badań empirycznych w polskiej religijności; modyfikacja koncepcji Glocka i Starka
Wg Piwowarskiego: w trakcie badań należy uwzględnić kontekst kulturowy!
- w Polsce tak naprawdę sensownie da się badać tylko katolicyzm
- przedmiotem badań może być tylko religia zinstytucjonalizowana – tylko na to pozwalają nam narzędzia (każdy był na początku związany z instytucją)
- odniesienie do rzeczywistości pozaempirycznej (transcendencji)
Operacjonalizacje mierzy się na pomocą parametrów lub wskaźników (tj. dymensji)
Piwowarski dodał:
Globalny stosunek do wiary – deklaracja wiary ( element zaczerpnięty z tradycji francuskiej)
Parametry mierzymy za pomocą wskaźników/indykatorów
Wskaźnikiem w rytualności jest np. częstotliwość chodzenia do kościoła
Ideologiczna walka (20 ciosów Piwowarskiego)
Religijność vs. Ateizacja
Irena Borowik – w/w model przydatny do badania polskiego społeczeństwa, ale krytykuje to, iż w takim modelu nie mierzą się nowe religie
M. Grabowska – krytykuje wielowymiarowe parametry, postuluje badania na kategoriach samej wiary (większe uwzględnienie perspektywy etnicznej?)
G. Babiński – opiera się na koncepcji Pawluczuka: „religia to to, co człowiek uzna za religię”
Religijność to po prostu sposób życia
Na które sfery życia religijność ma największy wpływ
Zależności religii między życiem świeckim
Badania jakościowe mają się nijak do badań ilościowych
Nie da się uogólnić badań
Badania jakościowe religii cechą jednostki
Badania ilościowe religii cechą instytucji
- wynik porównania koncepcji religijności i badań wg Babińskiego
Badania (strategia)
Autoidentyfikacja rel.
Wiedza i uczestnictwo w praktykach
Postawy religijne i doświadczenia
Społeczne aspekty aktywności religijnej
Problemy / słabości
Interpretacja odp. Na pytania
Adekwatność wskaźników do dymensji
Respondenci o różnym poziomie wykształcenia
Autosugestia (koherentność, spójność) – tendencja do zawyżania systematyczności udziału w mszach
7 stopniowa skala (interwałowa) – od wierzących i praktykujących do niewierzących i niepraktykujących
Zdaniem Baumanna: My myślimy, że badamy religijność, a tak naprawdę stoimy przed autoprezentacją albo autooceną
Być może badamy tylko poziom konformizmu
1992 rok, księża Palotyni , badania na potrzeby Kościoła w Polsce
Dominicantes (ci, co w niedzielę idą do kościoła)
Comunicantes (ci, co przyjmują komunię)
Dominicantes: 47% (1992) 45% 40% (2008) 41,5% (2009) | badania na przełomie październik/ listopad,
przeciętna niedziela
ok. 18% Polaków i tak do kościoła nie pójdzie (chorzy, małe dzieci..)
comunicantes – drugi wymiar religii
13% com. To bardzo mało na zachodzie wyższe) * na zachodzie, jeśli ktoś już idzie do kościoła to przyjmuje komunię
1. Polski Katolicyzm tradycjonalizm uwarunkowane to potopem szwedzkim w XVII wieku, stąd konsekwencja – Polak = katolik
Coraz częściej jest to tylko specyficzny trend
Być może jest to tylko anachronizm historyczny
„państwo bez stosów” – duża tolerancja religijna
Katolicyzm stał się składnikiem tożsamości narodowej
Epoka kontrreformacji wpłynęła na „?” rel.
Obrazowość
Teatralizm obrzędów
Różnorodność form kultu
Różnorodność świętych
Po soborze trydenckim: gospodarka opierała się głównie na rolnictwie, katolicyzm masowy ukształtował się w wyniku nałożenia norm religijnych na kompleks mitologiczny
Statyczność
Tradycjonalizm
Swój – obcy
Świat zewnętrzny – wewnętrzny (orbis Interio vs. Orbis exterio) ]
Nieufność, naznaczanie obcego
Po II wojnie światowej Polska monolityczna wyznaniowo
Mocno zacofana struktura – 70% chłopów
Bardzo długo księża nie byli traktowani jako osobowości charyzmatyczne
Kościół nie wchodził w konflikty
Podstawowe cechy polskiego katolicyzmu:
Rytualizm
Sensualizm
Treści doktrynalne formy kult.
Dominacja obrzędów grupowych…
Katolicyzm warstw wyższych – podobny + kwestie patriotyzmu
Szczególne przejawy:
Koncepcja Polski jako przedmurza chrześcijaństwa
Idea Polski jako Chrystusa narodów
Wizja świata jako statycznego porządku danego od Boga
Polski katolicyzm jest pańszczyźniany
Mimo antyklerykalizmu nikt nie żąda wycofania się religii z życia społecznego
Założenie religijności w konsekwencji narodowego socjalizmu
Komunizm zakonserwował tradycyjne formy religijności
Stawianie na katolicyzm ludowy i masowy (Wyszyński)
II Sobór Watykański – małe przyswojenie zasad; postulowanie otwarcia na świat (wtedy w Polsce byłoby to dowartościowaniem socjalizmu)
Podkreślanie idei robotników
Postulaty ekumenizmu – w Polsce nie miało to większego sensu, bo była tam religia monolityczna
Totalny brak poparcia. Przerabianie cerkwii, dewastacja
Po roku 1989 zwracanie majątku kościelnego różnym instytucjom religijnym
Dowartościowanie laikatu – braki w społeczeństwie polskim
„głupiutkie owieczki”
W Polsce praktycznie do tej pory wszystkie funkcje kościelne są zhierarchizowane
Tylko Polsce udało się wyjść z realnego socjalizmu – o tyle jest bardzo oryginalna
Dosyć łatwo po roku ’89 kościół wszedł na scenę polityczną, ale stał się oblężoną twierdzą.
Popierał określone partie polityczne, potępiając adwersarzy
Kościół zaangażował się w walkę z aborcją
Podpisanie konkordatu o nauczanie religii w szkołach
Szacunek dla religii w mediach
Od ’91 roku jest coraz więcej badań
W latach 90-tych ponad 50% społeczeństwa odrzuca możliwość angażowania się kościoła w politykę
„wierzący politycy” też nie mają aprobaty (tylko ok. 17% badanych)
Łączenie polityki z kościołem – tylko 1%
Restrukturyzacja społ!
1991 rok – założenie radia Maryja (redemptoryści)
1994 rok – zasięg ogólnopolski
1999 rok – 4 miejsce pod względem słuchaczy
Atakowanie demokracji?
1997 rok – radio wymknęło się spod kontroli episkopatu
Lokalne organizacje rodzinne: Rodziny Radia Maryja
Wydawanie „Naszego Dziennika”
Odtrutka na zakłamanie wsi i miasteczek
Typowa spiskowa analiza dziejów
*postmodernizm, sekularyzacja, demoralizacja (najczęstsze grzechy kultury Zachodu?)
Zagrożenie tradycyjnej roli rodziny: feminizm, rozwody, promocja homoseksualizmu
W Polsce przetrwała kultura religijna więc „oni” jej bronią
Zadanie Polaków – zachowanie jedności; wrogowie – Żydzi, masoni, Rosja
Nowy podział – ćwiartowanie Polski
ANTYMODERNISTYCZNOŚĆ
Czy Polska jest wyjątkiem na mapie Europy?
Wg Marody: wysoki poziom religii nie jest wyjątkiem w Europie. Kontrakt jest jedynie z wschodnimi państwami bloku.
Polska ma dopiero 5 miejsce na 6 możliwych w odsetku ludzi religijnych (deklaracja religijności/wiary)
Powiązanie religijności z zagrożeniem życia, utratą bytu społecznego na przełomie XVIII i XIX wieku
Teraz polska religia podlega selektywności
Pewne oznaki sekularyzacji
Piwowarski: koncepcja kościoła ludu Volkskirche
Te kościoły, do których należy większa część narodu (nie mylić z kościołem państwowym)
Przeciwieństwem jest kościół mniejszościowy: parafii i wspólnot (mniejszy zasięg)
k. diaspory lub wyspiarski
k. wyboru – świadoma decyzja
k. narodowy z tradycji (zostałem ochrzczony, więc jestem katolikiem)
typowe dla kościoła ludu – koncentracja na organizacjach nie związanych z funkcją religijną (ale np. polityczną, integracyjną..)
kościół polski katolicki jak najbardziej k. narodu
jest to też tzw. Religia obywatelska
R. Bellah – civil religion (autor J.J. Rousseau)
Odrzucenie religii hist. Na rzecz religii rozumu
Miała być ona wyrażana w najrozmaitszych rytuałach
Zdaniem Bellaha typowym przedstawicielem jest USA
Składają się na tę religię liczne elementy nie pokrywające się z konkretnymi wyznaniami
Bellah widział w niej pewne zagrożenie dla liberalizmu
Pierwsi prezydenci – deiści
Rozdział kościoła od państwa
Wolność sumienia
Gł. Prawda wiary: 1. NationunderGood
Naród wybrany
Misja … wolności
Swoisty mesjanizm
2. wiara w transcendentne bóstwo (nie bóg jakiejś konkretnej religii, gwarant ładu społecznego)
3. wolność, prawo człowieka, demokracja
4. Biblia, Deklaracja Niepodległości, Konstytucja
5. Święto Dziękczynienia, Memorial Day
6. symbole, przede wszystkim flaga
Z badań empirycznych: większa część społeczeństwa USA „deklaruje” przynależność do religii narodowej
Filaryzacja: pionowy pluralizm (Robertson), zorientowanie na światopogląd
Np. katolicka rodzina, katolicka szkoła itd. rozpad w trakcie okupacji
NOWE ZJAWISKA RELIGIJNE:
- Radio Maryja – fundamentalizm
Formy fundamentalizmu w środowisku polskim
FUNDAMENTALIZM – nazwa ruchu ponad wyznaniowego, próg XX wieku, tradycje: prezbiteriańska, baptystyczna, gł. Prądy wyznaniowe USA
Reakcja na nowe reformacje
Min. Millenaryzm
Konferencje biblijne – profetyczne
Obrona przed modernistyczną egzegezą biblijną; fundamentalizm Pismo Św. Dziełem Boga – jedyny autor lub podyktowane przez Niego (skrajne poglądy)
Darwinizm – kreacjonizm
Konferencje odbywały się co roku
Od 1990 roku zaczyna być używana nazwa fundamentalizm.
Liczne broszury – prawda o świecie
„the Fundamentals”
„Jesteśmy fundamentalistami, bo bronimy fundamentów wiary.”
Ruch zdecydowanie poza wyznaniowy
Dzisiaj jest stosowany nieadekwatnie
Od 1979 roku (rewolucja islamska) – fundamentalizm stosowany do wieków oddzielających politykę od religii
Ruchy reislamizacji:
Narzucony model państwa narodowego
Antyoksydentalizm – nienawiść do Zachodu
Rozwiązanie islamskie: państwa oparte na religii prawo szariatu
Zagrożenie dla ówczesnego świata , dlatego negatywne naleciałości
Odrodzenie (w tym czasie) prawdziwego fundamentalizmu w USA:
„Electronic chuch” radio, TV
Millenarystyczne wątki odradzają sie za prezydentury Regana
Lata 80’ – termin fundamentalizm wchodzi na dobre do socjologii
Martin Marty i Scott Aplleby – pierwsza socjologiczna definicja fundamentalizmu
Należy unikać definicji substancjalnych czyli „to jest fundamentalizm”
Tzw. Rodzinne podobieństwa
Cechy charakterystyczne dla fundamentalizmu (6 cech a la typ idealny) (nie każdy ruch fundamentalny musi posiadać je wszystkie):
Odpowiedź na kryzys jako zagrożenie dla gr.
Walka z „innymi” np. modernistami, heretykami
Mitologizacja lub demonizacja owych „innych”
Ruchy te nie mają świadomości historycznej (hist.- realizowanie wzorca kosmicznego)
Ustanowienie sztywnych barier socjokulturowych
Ruchy podążają za charyzmatycznymi przywódcami płci męskiej, którzy interpretują św. Teksty
Selektywizm nowoczesny – posługiwanie się zarówno możliwościami współczesnego świata, jak i „archaicznymi” sposobami
FUNDAMENTALIZM CHRZEŚCIJAŃSKI
Ruchy protestu i opozycji dla tzw. Kulturowych postaw nowoczesnych
Protest wobec nowoczesnym prądom
Protest wobec transformacji instytucji religijnych
Obrona lub przywrócenie prawd wiary
Podejmuje próbę reorganizacji pod kątem pewnego rodzaju wartości
Pielęgnuje właściwą religię antyekumenizm
2 typy:
Protestancki
Katolicki (fundamental. Ekwiwalent pojęcia integryzm)
W katolicyzmie jest wiele różnych wariantów fundamentalizmu mniej zformalizowany; prąd umysłowy itp.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Tu jest coś, co jest oddzielone i nie mam pojęcia zbyt, czego dotyczy, ale:
- modernizm łączący nową egzegezę biblii i relatywizację przekazu biblijnego
Kat. XX wiecznej nauki
Tzw. Rewolucja dogmatów
- w końcu potępiony – zagrożenie dla kościoła
W kulturze Francji stosowany w zamian za fundamentalizm
CD:
Różne odmiany fundamentalizmu w odniesieniu do doktryny i światopoglądu
Odwołuje się on głównie do : stosunek do Vaticanum II
Dowartościowanie laikatu
Ekumenizm
Autorytet papieża autorytet przywódców tzw. Panpalizm???
Lefebure– już w trakcie Vaticanum II
Ks. Wesołek – lefebrysta
Vaticanum II – bomba z opóźnionym zapłonem
Sedewakantyści – odłam lefebrystów
Zawsze bronią św. Wiedzy – nastawienie na obronę jedynej prawdy
W. Beinert – cechy fundamentalizmu:
Intensywność praktyk religijnych/ prymat – troska o zachowanie wartości wyznawanej wiary
Nieustępliwość
Militarystyczna retoryka
Defensywna i ofensywna obrona
„inni” demonizowani, stygmatyzowani
Potępiane odmienne poglądy
Izolacjonizm wzmacniany przez poczucie doskonałości
Wzmacnianie granic, wypracowanie rodzinnych więzi
Autorytaryzm – silny przywódca
Kult założycielom – prawo do egzekwowania posłuszeństwa członków
Fundament światopoglądu – DUALIZM (dobro vs. Zło)
Uproszczenie rzeczywistości (redukcja rzeczywistości)
Niezdolność do podejmowania dialogu