Zasada podziału władz nakazuje nadanie władzy sądowniczej pozycji odrębnej, podstawowe znaczenie ma niezależność władzy sądowniczej od legislatywy i egzekutywy. W Polsce do władzy sądowniczej zaliczamy sądy i trybunały. Obejmuje ona dwa niezależne od siebie segmenty: sądy, które tworzą system wzajemnie powiązanych organów oraz dwa trybunały, które są wydzielone poza systemem sądów i pozostają niezależne względem siebie. Cechami wspólnymi tych organów są: zasada niezawisłości sędziowskiej, oparcie działalności władzy sądowniczej wyłącznie na prawie, powierzenie władzy sądowniczej rozstrzyganie prawnych spraw i sporów, powstających podczas stanowienia i stosowania prawa, a także oparcie funkcjonowania władzy sądowniczej na sformalizowanych procedurach.

Funkcją sądów jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja RP stanowi, że „(…) wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe”.

Sądy powszechne to sądy o właściwości generalnej – sprawują one wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne. Tworzenie okręgów sądowych oraz tworzenie i znoszenie poszczególnych sądów należy do ministra sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa.

Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin lub dla części gminy. Dąs rejonowy jest przede wszystkim sądem I instancji, a jego właściwość obejmuje sprawy karne i cywilne; większe sądy są podzielone na wydział karny, wydział cywilny, a także wydział ksiąg wieczystych. W ramach sądy rejonowego może być utworzona odrębna jednostka organizacyjna zajmująca się sprawami rodzinnymi i sprawami nieletnich (tzw. Sąd rodzinny), jednostka zajmująca się sprawami z zakresu prawa pracy (tzw. Sąd pracy) oraz jednostka zajmująca się sprawami gospodarczymi (tzw. Sąd gospodarczy). Sąd okręgowy jest sądem wyższego stopnia. Właściwość sądu okręgowego ma charakter mieszany: z jednej strony jest sądem odwoławczym w sprawach rozstrzyganych w I instancji przez sądy rejonowe, a z drugiej strony, rozpoznaje w I instancji sprawy poważniejsze lub o charakterze bardziej skomplikowanym, określone przez ustawę. Sąd okręgowy jest podzielony na wydziały: cywilny, karny i penitencjarny; w ramach tych sądów tworzy się też odrębne jednostki zajmujące się sprawami z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz jednostkę zajmującą się sprawami gospodarczymi. W Sądzie Okręgowym w Warszawie tworzy się jednostkę do spraw antymonopolowych oraz odrębną jednostkę organizacyjną do spraw rejestrowych. Sądy apelacyjne tworzone są dla obszaru obejmującego kilka okręgów sądowych. Pełnią one zadania sądu II instancji, bo rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów okręgowych działających jako I instancja. W sądach apelacyjnych tworzy się wydziały cywilne, karne oraz pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy powszechne tworzą złożoną strukturę przyporządkowaną zasadzie instancyjności. Na szczycie tej struktury znajduje się Sąd Najwyższy, który nie jest sądem powszechnym, sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania.

Organami sądów powszechnych są: prezes, organy samorządu sędziowskiego (w sądach okręgowych i apelacyjnych) to jest zgromadzenia ogólne i kolegia. Istnienie organów samorządu traktowane jest jako ważna gwarancja niezawisłości sędziowskiej. Prezes kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, pełni funkcje administracji sądowej i sprawuje nadzór administracyjny nad sądami niższymi. Prezesów powołuje i odwołuje minister sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego danego sądu, a jeśli chodzi o prezesów sądów rejonowych to po zasięgnięciu opinii kolegium oraz prezesa sądu okręgowego. Prezesi są powoływani na kadencję sześcioletnią lub - w sądach rejonowych – czteroletnią, a wyjątkowych okolicznościach może ich odwołać wcześniej minister sprawiedliwości.

Zgromadzenie ogólne składa się ze wszystkich sędziów danego sądu, w sądach okręgowych obejmuje ono też przedstawicieli sądów rejonowych. Do jego zadań należy między innymi przedstawianie Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na sędziów danego sądu, opiniowanie kandydatury prezesa sądu, wybór kolegium, wysłuchiwanie informacji prezesa i kolegium. Kolegium składa się z sędziów wybieranych przez zgromadzenie ogólne. Ustala ono między innymi podział czynności i zasady przy­dzielania spraw oraz wyraża opinie w różnych sprawach personalnych. Zwierzchni nadzór nad administracyjną działalnością sądów powszechnych sprawuje minister sprawiedliwości. Obecnie prokuratura stanowi wy­dzielony i autonomiczny pion organów państwowych, na czele, którego stoi Prokurator Generalny. Powołuje go Prezydent RP, na sześcioletnią kadencję (powołuje ponowne jest niedopuszczalne), spośród kandydatów zgłoszonych oddzielnie przez Krajową Radę Sądownictwa oraz Krajową Radę Prokuratury.

Sądy szczególne to sądy o właściwości obejmującej określoną grupę spraw i usytuowane poza systemem sądów powszechnych. Istnieją one sposób stały i tym się różnią od sądów wyjątkowych, a do postępowania przed nimi stosują się te same, co w sądach powszechnych zasa­dy konstytucyjne. Do sądów szczególnych zaliczamy sądy wojskowe i sądy administracyjne, co oznacza zakaz tworzenia jakichkolwiek innych sądów.

Sądy wojskowe to wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe. Są to sądy karne, właściwe w sprawach o przestępstwa popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, a także w sprawach o niektóre przestępstwa popełnione przez cywil­nych pracowników wojska oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych. Sądy garnizonowe orzekają w I instancji, środki odwoławcze od ich orzeczeń i zarzą­dzeń rozpoznają sądy okręgowe, którym przysługuje też pierwszoinstancyjna właści­wość w najpoważniejszych. Jako II instancja następuje wówczas Izba Woj­skowa Sądu Najwyższego; w Izbie Wojskowej rozpoznaje się kasacje od orzeczeń wydanych w II instancji. Sądy wojskowe podlegają orzeczniczemu nadzorowi Sądu Najwyższego, a zwierzchni nadzór organizacyjno-administracyjny należy do ministra sprawiedliwości.

Organem samorządu sędziowskiego jest Zgromadzenie Sędziów Sądów Woj­skowych obejmujące wszystkich sędziów tych sądów. Zgromadzenie to jest organem właściwym do przedstawiania Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na sędziów sadów wojskowych.

Sądami administracyjnymi są: Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy administracyjne, które mogą być tworzone dla obszaru jednego lub kilku woje­wództw (obecnie działa 16 wojewódzkich sądów administracyjnych). Sędziowie sądów administracyjnych powoływani są na czas nieoznaczony przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wnio­sek Krajowej Rady Sądownictwa, a kandydatów na sędziów przedstawiają Krajowej Radzie Sądownictwa zgromadzenia ogólne zainteresowanych wojewódzkich administracyjnych bądź Zgromadzenie Ogólne Naczelnego Sądu Administracyjnego. Podstawowym zadaniem sądów administracyjnych jest kontrola dzia­łalności administracji publicznej, wiec zarówno rządowej, jak samorządowej. Oznacza to orzekanie w trzech podstawowych typach spraw. Po pierwsze, w sprawach skarg na decyzje administracyjne, inne postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, egzekucyjnym i zabezpieczającym, inne akty i czynności z zakresu administracji publicznej, a także na bezczynność organów we wskazanych sprawach. Właściwość sądów admini­stracyjnych obejmuje wszystkie sytuacje, w których organ administracji publicznej po­dejmuje określone rozstrzygniecie władcze dotyczące sytuacji prawnej jednostki. Skargi takie można wnieść dopiero po wyczerpaniu drogi postępowania przed organami administracji i samorządowymi kolegiami odwoławczymi, sąd administracyjny bada tylko legalność. Skargę rozpoznaje właściwy terytorialnie wojewódzki sąd administra­cyjny, a od jego wyroku przysługuje stronom (a także prokuratorowi oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich) kasacja do Naczelnego Sądu Administracyjnego (którą można oprzeć tylko na zarzucie naruszenia prawa przez sąd I instancji). Kompetencje sądów administracyjnych mają charakter kasacyjny, co oznacza, że orzeczenie uwzględniające skargę uchy­la zaskarżoną decyzję administracyjną bądź stwierdza jej nieważność, natomiast meryto­ryczne rozstrzygniecie sprawy musi zostać dokonane przez odpowiedni organ admini­stracji publicznej, stosownie do ustaleń prawnych zawartych w wyroku sądu administra­cyjnego. Sąd administracyjny występuje jako organ ochrony praw jednostki w jej stosunkach z administracją publiczną i należy go traktować jako jedną z gwarancji przestrzegania konstytucji.

Po drugie, sądy administracyjne orzekają w sprawach skarg na akty prawa miejscowego, stanowionego przez organy samorządu terytorialnego oraz przez terenowe organy administracji rządowej, a także skarg na inne akty organów samorządu terytorialnego, podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej.

Po trzecie, sądy administracyjne rozstrzygają spory o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego i między samorządowymi kolegiami odwoławczymi a także spory kompetencyjne między organami jednostek samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej. W tych sprawach orzeka w pierwszej i ostatniej instancji Naczel­ny Sąd Administracyjny.

Naczelny Sąd Administracyjny sprawuje nadzór nad działalnością sądów administracyjnych w zakresie orzekania, a poprzez swojego prezesa zapewnia też organizacyjne warunki działania tych sądów. Na czele Naczelnego Sądu Administracyjnego stoi jego prezes, a organami samorządu sędziowskiego są: Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego jest powoływany na sześcioletnią kadencję przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Naczelnego Sądu Administracyjnego. Naczelny Sąd Administracyjny dzieli się na trzy izby: Finansową, Gospodarczą oraz Ogólnoadministracyjną. Na czele każdej izby stoi wiceprezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, powoływany i odwoływany przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, złożony za zgodą Zgromadzenia Ogólnego Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Nadzór orzeczniczy Naczelnego Sądu Administracyjnego nad działalnością są­dów administracyjnych jest sprawowany przede wszystkim poprzez rozpoznawanie skarg kasacyjnych od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych oraz zażaleń na (wskazane w ustawie) postanowienia wojewódzkich sądów admini­stracyjnych. Ponadto Naczelny Sąd Administracyjny podejmuje uchwały mające na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych: na tle odpowiedniego przedłożenia przez skład Naczelnego Sądu Administracyj­nego w związku z rozpoznawaniem konkretnej sprawy bądź na wniosek prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich dla wyjaśnienia przepisów prawnych, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administra­cyjnych. Uchwały podejmowane są przez skład siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, skład ten może jednak przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia pełnemu składowi danej Izby, a Izba Zgromadzeniu Ogólnemu Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Podstawowym zadaniem Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru orzecz­niczego nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych. Wykonuje on swoje funkcje w dwóch podstawowych formach. Pierwszą jest rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych, jeżeli chodzi o sądy powszechne jest to tylko rozpoznawanie kasacji natomiast w sprawach wojskowych Sąd Najwyższy orzeka także w charakterze sądu II instancji. Drugą formą działalności Sądu Najwyższego jest podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne budzące wątpliwości bądź rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego, sadów powszechnych lub sadów wojskowych. Może to następować na podstawie przedłożenia sądu apelacyjnego, orzekającego w konkretnej sprawie, ale także w procedurze abstrakcyjnej na wniosek pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Prokuratora Generalnego. Te uchwały abstrakcyjne są podejmowane przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, ale mogą też zostać podjęte przez całą Izbę, połączone izby lub nawet przez pełny skład Sądu Najwyższego. Uchwały są wiążące dla składów orzekających Sądu Najwyższego. Dla sadów pozostałych mają one znacznie precedensu wspieranego autorytetem Sądu Najwyższego. Sad Najwyższy nie może natomiast samodzielnie orzekać, że ustawa jest niekonstytucyjna, jeżeli więc wątpliwości co do zgodności ustawy z konstytucją, musi przedstawić odpowiednie pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu. Sad Najwyższy wykonuje też inne czynności określone w konstytucji i ustawach. Są to orzekanie o ważności wyborów, referendów, a także opiniowanie projektów ustaw i innych aktów normatywnych.

Sad Najwyższy dzieli się na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Na czele każdej Izby stoi prezes Sądu Najwyższego powoływany (na wniosek pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, zaopi­niowany przez zainteresowaną izbę) przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. W Izbie działa zgromadzenie sędziów Izby jako organ samorządu sędziow­skiego. Na czele Sądu Najwyższego stoi pierwszy prezes, a organami samorządu sę­dziowskiego są Zgromadzenie Ogólnie oraz Kolegium Sadu Najwyższego. Pierwszy prezes Sadu Najwyższego jest powoływany na sześcioletnią kadencję przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej spośród dwóch kandydatów przedstawio­nych przez Zgromadzenie Ogólne Sądu Najwyższego. Pierwszy prezes sprawuje całokształt administracyjnego kierownictwa pracą Sądu. Pierwszy prezes Sądu Najwyższego jest z urzędu przewodniczącym Trybunału Stanu oraz członkiem Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

Krajowa Rada Sądownictwa jest organem kolegialnym o szczególnym charakterze. W jej skład wchodzą przedstawiciele wszystkich trzech władz, a jej zadaniem jest pośredniczenie w podejmowaniu przez egzekutywę i legislatywę najważniejszych decyzji dotyczących sądownictwa, reprezentowanie interesów władzy sądowniczej, a przede wszystkim ochrona niezawisłości sędziów i niezależności sądów.

Krajowa Rada Sądownictwa składa się z:

- czterech posłów i dwóch senatorów wybieranych przez izby na okres 4 lat;

- pierwszego prezesa Sądu Najwyższego i prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego;

- piętnastu członków wybranych spośród sędziów: Sądu Najwyższego (dwaj), sądów administracyjnych (dwaj), sądów apelacyjnych (dwaj), sądów okręgowych (ośmiu) i sądów wojskowych (jeden); wyboru na czteroletnią kadencję dokonują zgromadzenia ogólne lub zebrania przedstawicieli zgromadzeń ogólnych odpowiednich sądów;

- ministra sprawiedliwości,

- osoby powołanej przez prezydenta Rzeczypospolitej.

Rada wybiera ze swojego składu prezydium, obejmujące przewodniczącego, dwóch wiceprzewodniczących i trzech członków. Obraduje na posiedzeniach plenarnych, zwoływanych przynajmniej raz na dwa miesiące.

Podstawowe kompetencje Rady są związane ze sprawami personalnymi sądownic­twa: Rada przedstawia prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wnioski w sprawie powołania sędziów, rozstrzyga o przeniesieniu sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę stanowiska sędziowskiego i podejmuje wiele innych decyzji dotyczących sytuacji sędziego. Rada wyraża opinie co do propozycji zmian ustroju sądów oraz wynagrodzeń sędziowskich. Rada wypowiada się również w sprawach etyki zawodowej sędziów, wysłuchuje i omawia różne informacje o działalności sądów i problemach sądownictwa.

Sędziowie tworzą szczególny korpus prawniczy odróżniający się od innych funkcjonariuszy państwa głównie zasadą niezawisłości. Zasadę niezawisłości sędziowskiej wyraża konstytucja, wskazując, iż „[..] Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom”. Niezawisłość musi oznaczać niezależność sędziego zarówno od stron sporu jak i od organów państwa. Oznacza ona stworzenie sędziemu pozycji umożliwiającej sprawowanie urzędu w sposób zgodny z własnym sumieniem, w sposób wolny os jakichkolwiek możliwości bezpośrednich i pośrednich nacisków zewnętrznych. Niezawisłość oznacza, że sędzia nie może być pociągnięty do jakiejkolwiek odpowiedzialności za treść wydawanych przez siebie orzeczeń. Niezawisłość jest zarazem ograniczona przez podporządkowanie sędziego przepisom konstytucji i ustaw, w ramach i na podstawie, których powinien on dokonywać wszystkich czynności. Dla sytuacji prawnej sędziego znaczenie podstawowe ma sposób jego powołania oraz zapewnienie gwarancji stabilności i bezpieczeństwa zawodowego, czyli gwarancji niezawisłości.

Sędziwie są powoływani przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Na stanowisko sędziego sądu rejonowego mole zostać powołana osoba, która:

1. Posiada obywatelstwo polskie,

2. Korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

3. Ma nieskazitelny charakter,

4. Ukończyła wyższe studia prawnicze i uzyskała tytuł magistra,

5. Jest zdolna, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego,

6. Ukończyła 29 lat,

7. Złożyła egzamin sędziowski lub prokuratorski,

8. Ukończyła aplikację sędziowską w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury.

Gdy chodzi o powołanie na stanowiska sędziów w wyższych sądach, wymienione przesłanki uzupełnia lub zastępuje się wymogiem odpowiedniego stażu pracy w sadownictwie lub w innych zawodach prawniczych — do powołania do Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego konieczny jest, co najmniej dziesięcioletni staż. Wymogów aplikacji, asesury i stażu pracy nie stosuje się wobec pro­fesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych, zatrudnionych w placówkach naukowych. Kandydat musi najpierw zostać zaaprobowany przez zgromadzenie ogólne danego sądu w głosowaniu tajnym. Zasadą jest zgłaszanie podwójnej liczby kandydatów. Zgromadzenie oce­nia kandydatów i przekazuje prezesowi sądu informacje o wynikach glosowania. Później kandydaci są przedstawiani Krajowej Radzie Sądownictwa, jeśli chodzi o sędziów sądów powszechnych — to za pośrednictwem ministra sprawiedliwości. Minister może też zgłaszać kandydatów bezpośrednio do Rady. Na tej podstawie Krajowa Rada Sądownictwa — też w tajnym glosowaniu — podejmuje uchwałę o przedstawieniu kandydatur Prezydentowi. Prezydent powinien podjąć decyzję w terminie miesiąca od dnia przesłani mu wniosku Krajowej Rady Sądownictwa. Prezydent może odmówić powołania kandydata przedsta­wionego przez Krajową Radę Sądownictwa. Akt powołania sędziego nie wymaga kontrasygnaty. Powołanie dokonywane jest na stanowisko sędziego sądu określonego rodzaju. Awans wymaga po­nownego powołania sędziego przez Prezydenta. Wymienione przesłanki_. i tryb powołania dotyczą sędziów wszystkich sądów, z tym, że w sądach wojskowych występują pewne odrębności, a powołanie sędziów Sądu Najwyższego i sądów administracyjnych następuje bez udziału ministra sprawiedliwości.

336. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej należy rozpatrywać w aspekcie personalnym i w aspekcie merytorycznym. Aspekt personalny odnosi się do praw i obowiązków sędziego. W tym zakresie jest to:

- Stabilizacja urzędu sędziego: sędziowie są powoływani na czas nieoznaczony do osiągnięcia wieku emerytalnego, po czym sędzia przechodzi w stan spoczynku. Obecnie wiek ten w sądach powszechnych na 60 lat, z tym, że Krajowa Rada Sądownictwa może wyrazić zgodę na pełnienie urzędu do ukończenia siedemdziesiątego roku życia. Natomiast sędziowie Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego pełnią urząd do ukończenia siedemdziesięciu lat.

- Nieusuwalność sędziego: sędzia może zostać złożony z urzędu jedynie w sytuacjach wyjątkowych, tylko na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie. Sędzia może też zostać przeniesiony w stan spoczynku ze względu na stan zdrowia lub w razie zmian w organizacji sądowej.

- Nieprzenoszalność sędziego: sędzia nie może zostać, wbrew swej woli, przeniesiony do innego sądu lub na inne stanowisko, chyba, że na mocy orzeczenia sądu w sytuacjach wyjątkowych, określonych przez ustawę.

- Immunitet sędziowski: sędzia może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub pozbawiony wolności tylko za uprzednią zgodą sądu określonego w ustawie. Nie może być też zatrzymany lub aresztowany, chyba, że zostanie ujęty na gorącym uczynku przestępstwa, przy którym jest to niezbędne.

- Odpowiedzialność dyscyplinarna: za naruszenie obowiązków sędziowskich ponoszona jest odpowiedzialność wyłącznie przed sądami dyscyplinarnymi, złożonymi z sędziów i wyłanianymi przez losowanie ze składu poszczególnych sądów. Także tylko w drodze dyscyplinarnej sędzia odpowiada za wykroczenia.

- Niepołączalność: sędzia nie może zajmować innych urzędów i funkcji państwowych, nie może podejmować zajęć, które przeszkadzałyby w pełnieniu obowiązków lub mogłyby uchybiać godności sędziego.

- Apolityczność: sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

- Status materialny i zasady wynagradzania: konstytucja nakazuje zapewnienie sędziemu warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu oraz zakresowi obowiązków.

Aspekt merytoryczny niezawisłości oznacza, że sędzia może być w rozstrzyganiu sprawy poddany tylko wskazówkom sformułowanym w orzeczeniu sądu wyższego, zgodnie z przepisami obowiązujących procedur. Sędziowie podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Sędzia nie może odmawiać stosowania ustaw w oparciu o zarzut ich niekonsty­tucyjności, może jedynie uruchamiać stosowną procedurę przez Trybunałem Konstytucyjnym, kierując do niego pytanie prawne. Sędzia nie jest związany aktami podustawowymi.

337. Konstytucja wskazuje kilka zasad podstawowych, wokOl których musi by

zbudowana struktura sadów i procedura_.ich funkcjonowania. RozróZnié moZna zasa‑

_

dy organizacji sadownictwa, prawa, jednostki zwiqzane z_postepowaniem sqdowym oraz zasady praworzadnego procesu.

Jesh chodzi o zasady organizacjilicloL_vi to naleZy wymienie nastgpujace:

1) Zasada dwuinstancyjnoici (art. 176 ust. 1 konstytucji), oznacza to, Ze w kaZdej sprawie rialiFq^-Cerd^-OW/a§ciwo§ci sadow musi istnieé proceduralna mo2liwosc zwr6cenia_ sic do sqdu wy2szej instancji o zbadanie prawidlOW-OkiWieczenia wydanego przez sad I instancji. Zasada ta dotyczy postepowania sq‑

350 Wladza sqdownicza. Sqdy

do w eg o, a wiec wickszoki spraw rozpoznawanych przed *urn. Znaczenie najwaZniejsze przypadnie jej w sprawach karnych, cywilnych i z zakresu prawa pracy (zob. orzeczenic TK z 27 czerwca 1995 roku, K 4/94), ale w myM art. 236 ust. 2 musi ona znajdowaé zastosowanie take w sprawach administracyjnych. Przysztok poka2e, z jakim stopniem rygoryzmu ustawodawca i orzecznictwo bed traktowaé wym6g dwuinstancyjnoki w odniesieniu do spraw, w których sad od razu wystgpuje jako instancja odwolawcza od rozstrzygniecia podjgtego przez pozasadowy organ orzekajqcy. Dwuinstancyjnok jest wymaganiem mini­malnym, a art. 176 ust. 1 celowo sformulowano w spos6b otwierajqcy moZliwok tworzenia dalszych etap6w procedury, na przyklad kasacji. Niemniej dopuszcze­nie kasacji w poszczególnych typach spraw zaleZy od ustawodawcy i nigdy nie jest wymogiem konstytucyjnym, bo konstytucja nie ustanawia modelu trojinstan­cyjnoki postepowania sqdowego (postanowienia TK z 19 maja i 24 czerwca 1998 rola', Is 75/98, wyrok z 10 lipca 2000 roku, SK 12/99 oraz wyrok z 30 maja 2007 roku, SK 68/06).

2) Zasada udzia1u obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwoki (art. 182 konstytucji). Konstytucja nie precyzuje form tego udziatu, jego uksztattowanie pozostawione jest zatem ustawodawstwu zwyklemu. W Polsce nie stosuje sic systemu lawy przysigglych, to znaczy odrcbnego ciala orzekajacego, unieza1e2- nionego od zawodowego sgdziego, zioZonego z losowo dobranych obywateli i wypowiadajqcego sic przede wszystkim o winie oskarZonego tub o zasadnoki roszczenia cywilnego. Od kilku dziesiecioleci stosuje sic natomiast system sadu lczego, to znaczy sqdu o mieszanym skladzie, obejmujqcym zawodoWego sgdziego oraz lawników. Sqd taki dziala w spos6b jednolity, to znaczy sgdzia wraz z lawnika^-mi rozstrzygajq wszystkie kwestie (a wiec w sprawach karnych - zarowno kwestic winy, jaki kary) i wickszokia &sow wydaja orzeczenie.

Lawnicy wystcpuja tylko w sadach powszechnych i wojskrawych. Lawnicy

. .

sadóV powszechnych sa wybierani przez rady gmin z obszaru dzialania danego
_sadu; kandydat6w mogq zglaszaé prezesi sqdów, stowarzyszenia, organizacje
i zwiqzki zawodowe, a take grupy wyborc6w (art. 162 pusp). Kandydatzusi
polskie, ukoriczone trzydzie^gci_lat, pracowao lub mieszkae
w miejscu kandydowania co najmniej przez rok, musi teZ wykazywaé nieskazi‑
telny charakter. Pewne grupy zawodowe nie mom bye lawnikami, dotyczy to
w szczególnoki: osob zatrudnionych w sq.dacIt pirn^-.atttrac :policjantów,
adwokatów, radców^-prawnych, d^-uchownych i funkcjonariuszy SluZby Wigzien‑
nej Jan. 159 pusp). Kadencja lawników trwa cztery lata; w wyjqtkowych wypad‑
lach moZliwe jest odwolanie przed uplywem kadencji (art. 166 pusp). Lawnik
jest wyznaczany przez prezesa sqdu do udziatu w rozprawach, w zasadzie na

c^—zas nie przekraczajqcy dwunastu dui w roku. W zakresie orzekania lawnicy sq

„

niezawish, ale znacznie trudniej zapewnie im gwarancje^—ni^gzawistokic^-ho ich miejsce pracy znajduje sic poza sqdem.

Udziatników w_postepowaniu_sqdowym by zawsze ograniczony do po­stepowania w I instancji. Zawsze te2 2ywe byty dyslcusje nad zaletami i wadami tej instytucji. Re^-TOW^-4 procedury sadowej z polowy lat dziewicadziesiatych za‑

V. Konstytucyjne zasady dzialania sqdów 35 1

sadniczo ograniczyly udzial lawników w sprawach cywilnych. W my§1 art. 47 k.p.c. sklad lawniczy jest wymagany tylko w sprawach z zalcresu prawa pracy i ubez­pieczefi spolecznych oraz w sprawach z zakresu stosunkow rodzinnych, z wyjat­kiem spraw o alimenty, natomiast w sprawach kamych sklad lawniczy pozostal regula (art. 28 k.p.k.). W pozostalych sprawach w I instancji sad orzeka w skla­dzie jednego scdziego (chyba 2e z uwagi na stopith skomplikowania sprawy zo­stanie wyznaczony sklad trzech scdziów zawodowych) —jest to mo21iwe, bo pol­ska konstytucja nie formuluje zasady kolegialno§ci orzekania w odniesieniu do wszystkich etapów procedury sadowej.

3) Zasada jawnoici rozprawy (art. 45 ust. 2 konstytucji) — odnosi sic do wszystkich postcpowati saclowych, a raczej do rozpraw prowadzonych w ramach postc­powaii Zasada jawnoki oznacza umo2liwienie publicznoki (a wiec talc2e prasie) dostcpu do sail sadowej i spokojnego obserwowania przebiegu rozprawy. Tu jed­nak ustawa mo2e wprowadzio ograniczenia ze wzglcdu na moralno§é, bezpieczeti­stwo jiatistwai porzadek^-publiCkhy, ochrotic Zycia prywatnego stron lub inny wa2tly interes pr_mat_y_n (Zob. np. art..159 i art. 360 k.p.k.; art. 153 k.p.c.), zawsze jednak

mogq uczestniczyé strony, ich przedstawiciele oraz p^—o^-dwie oby

przez nich wskazane. Zawsze te2 ogloszenie wyrolcu musi nastapié pu_blic_znie_.

_

338. Na zakres dzialania sadow i procedurc sadowa_ wywieraja wplyw rownie2

1) Praly_o_da_s4du (art. 45 ust. 1 konstytucji); przepis ten precyzuje, i2 musi to bye wiagciwy, nieza1e2ny, bezstronny i niezawisly sad,co

: _ .

, jest nawiazaniem do podobnego zestawu gwarancji, wynikajacego z art. 6 , EKPCz. Byla ju2 mowa o tym, 2e prawo to wia2e sic z monopolem sadów do

l1 ' sprawowania wymiaru sprawiedliwoki. Podmiotem rawa do sadu _jest k a 2 d y, co oznacza, 2e odnosi sic ono do . wust ic °sob fizicznych (niezale2nie od obywatelstwa; zob. jednak — mocno dyskusyjny — wyrok TK z 15 listopada 2000 roku, P 12/99) oraz do wszystkich osób prawnych prawa prywatnego. Z mocy szczegolnego postanowienia art. 165 ' ust. 2 konstytucji podmiotami prawa do sadu sa te2 jednostki samorzadu teryto­r_o rialnego w zakresie ochrony ich sarnodzielnoki. ---fg:13.6-i _Trawa do. sadu, jak wskazuje miedzy innymi Zdzislaw Czeszejko­₁ -Sochacki, jest: 1)Erawo doslepu do sadu (a wicc takie uksztaltowanie wlaki­woki sadów, by 2adna ze spraw dotyczacych jednostki nie byla spod tej wiakiwo‑

ki wylaczona — w orzecalictwie Trybunalu Konstytucyjnego mokna wskazaé wiele

przykladów, gdy uznano niekonstytucyjnok przepisów ustawowych ograniczaja‑

cych tub wylaczajacych dostcp do sadu); 2) prawo do odpowiedniego uksztal‑

&mania procedury sadowej, pozwalajacego arTde^—m^-ii na rzeczyw^—is^-te dochódzenie

..._ _ .. _

swoich praw (wia2e sic z tym sprawa kosztow sadowych, Ictóre nie mon przybie­gale prohibicyjnej wysokoki); 3)_prawo do uzyskania wyroku sadowego (co ozna­cza take stworzenie procedur efektywnego wykonywania zapadlych wyrok6w) — zob. na przyklad wyroki Trybunalu Konstytucyjnego z 9 czerwca 1998 roku, K 28/97, z 10 lipca 2000 roku, SK 12/99 i z 24 pa2dziernika 2007 roku, SK 7/06. Prawo do sadu odnosi sic przede wszystkim do sporów prawnych micdzy osobami

352 Wladza sgdownicza. Sgdy

fizycznymi czy prawnymi, nie musi natomiast dotyczyé sporów, w które me jest sPra

uwiklany choeby jeden podmiot prawa prywatnego (nie musi wigc np. doryczyi crim

sporów wewnatrz aparatu patistwowego czy wynikajacych ze stosunków podJet.‑

ci Sew

w armii — cyt. juZ wyrok TK z 9 czerwca 1998 rolcu). 101111 Rodzaj sadu (powszechny czy administracyjny), przed którym realizuje scielc

prawo do saclu, jest okreMany przez ustawodawcg (zob. wyrok TK z 19 pzi- proc

dziernika 2010 r., P 10/10; zob. teZ wyrok SN z 17 grudnia 1997 roku, OSNIC z art 1998, nr 7-8, poz. 116), ale w orzecznictwie pojawia sic te2 pytanie, cze­ustawodawca ma calkowita swobodg w powierzaniu sadom administracyjnym rozstrzygania spraw o charakterze cywilnym. Trzeba bowiem pamigtaé, Ze za­kres kontroli sadu administracyjnego obejmuje w zasadzie tylko oceng zgod­noki z prawem, jest wiec wgZszy od zakresu kontroli sadu powszeclmega (zob. wyrok TK z 6 paklziernika 1998 roku, K 36/97 oraz postanowienie NSA z 18 lutego 1998 roku, III SA 1783/97, ONSA 1998, nr 4, s.311).

Prawo do sadu nie zawsze jednak oznacza prawa do postepowania instancyjne­go. Zasada dwuinstancyjnoki postgpowania sadowego (zob. pkt 337) jest bowies wyraZona w art. 176 ust. 1 konstytucji (w odniesieniu do spraw administracyjnyth — w art. 236 ust. 2), a tym samym musi sic odnosié tylko do spraw przekazanych ustawami dlacznej wlakiwoki ^-sqdów, a wigc od poczatku do kolica rozpozna­wanych przez sady (dlatego te2 w postepowaniu dyscyplinarnym prowadzonym naj­pierw przed komisjami dyscyplinarnymi wystarczajaca jest jednoinstancyjna kontrola sadu — wyrok TK z 8 grudnia 1998 roku, K 41/97, ale zupelne wylaczenie kontroli sadu w sprawach dyscyplinamych jest sprzeczne z konstytucja — wyrok TK z 16 mar- ca 1999 roku, SK 19/98; uchwala SN z 18 stycznia 2001 roku, ifi ZP 28/00). Trzeba zreszta przypomnieé, Ze art. 78 konstytucji pozwala na ustawowe wprowadzanie od­stepstw od zasady dwuinstancyjnoki w postgpowaniach pozasadowych.

2) Prawo do obrony (art. 42 ust. 2 konstytucji) odnosi sic tylko do postepowania kiiieyo (a take do innych postepowatt represyjnycl ty—ciTwszli jego stadiów, a wiec wykracza poza sac:Iowa faze tego postgp^-6Wania. Jest to jedno z najbardziej donioslych praw jednostki i naleky je rozumieé w dw6ch aspektach_ W znaczeniu formalnym prawo do obrony oznacza prawo do posiadania_obroticy iwy^----boru, a" je^gli to nie^--jet mOgie,_zwlaszcZa^-id wzgledu na sytuacjg materialna

3^.—P—Thanej oso urz^. edu^-. W znaczeniu materialnym prawo do obrony_oznacza takie

uksztaltowanie proceduri kamej, które stwarza oskarZonemu moZliwo^gé wystgpo-

— .

.

wanilialco pelnoprawnego uczestnika procesu, a wigc oparcie procesu kamego na zasadzie kontradyktoryjnos'ci. Oznacza teZ obowiazek ustawodawcy do zagwaran­towania niezaleZnoki adwokatury i jej wysokiego poziomu fachowego.

Prawo do obrony nie dotyczy innych dziedzin postepowania sadowego, ale z in­nych przepisów konstytucyjnych (mm. z prawa do sadu i z zasady równoki) moZna wy‑

dobywa^g ogólne prawo k a2 deg o do pomocy prawnej w postcptimaniu_sldawym‑

_ --

339. Zasady praworzqdnego procesu wiaZa sic, oczywikie, z licznymi wska‑

_

zanymi wczesniej (zob. pkt 92) regulami, jak choeby z prawem do obrony czy jawno­ci ale szczególnie rozwinigty charakter przybieraja one w odniesieniu do

V. Konstytucyjne zasady dzialania sgdow 353

spraw karnych. Konstytucja formuluje tu niektóre zasady prawa materialnego (nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege — art. 42 ust. 1), a take zasadg domniemania niewinnoki (art. 42 ust. 3), ochronç wolno§ci i niekalnoki osobistej (art. 41), zakaz_ tortur oraz nieludzkiego lubTonilajgcego traktowania_i karania, w tym zakaz kar ckle_snych_ (art. 40). Dalsze, te2 bezwzglednie wi424.ce gwarancje praworzgdnego procesu wynikah z migdzynarodowych traktat6w o prawach czlowieka, zwlaszcza z art. 5 i 6 El(PCz.