Pojęcie „ekologia”; geneza ekologii jako nauki

Oikos- etymologicznie pojęcie „ekologia” wywodzi się z języka greckiego i oznacza dosłownie-dom, siedlisko, środowisko. Stąd czasem czytamy, że ekologia jest nauką o naturalnym domu. W języku potocznym ekologiczny to zdrowy, naturalny. Pojęcie „ekologia” wykreował stosunkowo późno (II polowa XIX wieku) Ernest Haeckel. (Funkcjonują dwie daty 1866 i 1869.) Ernest Haeckel był niemieckim przyrodnikiem, który odniósł to pojęcie relacji zwierząt z ich siedliskiem życia. Początkowo ekologia jako wiedza naukowa była nauką przyrodniczą realizowaną przez przyrodników i stopniowo kształtowały się jej subdyscypliny tj. ekologia zwierząt, roślin, lasu, krajobrazu, morza, oceanu itp. W latach 20. XX wieku zaczęła również kształtować się ekologia człowieka ponieważ socjolodzy, którzy pracowali na Uniwersytecie w Chicago wyjaśnili, że chociaż człowiek jest integralną częścią przyrody to jednak jego życie i relacje są inne niż relacje zwierząt. Człowiek żyje w danej kulturze i ma ona na niego duży wpływ. Nie można ujmować tych relacji wyłącznie w aspekcie przyrodniczym ponieważ to redukuje i zniekształca podmiot. Ze względu na podmiot zaczęła się kształtować ekologia człowieka także w aspekcie humanistycznym a nie tylko przyrodniczym. Doceniono aspekty społeczne. Po II wojnie światowej ekologia stała się wiedzą multidyscyplinarną, interdyscyplinarną realizowaną przez przedstawicieli wszystkich dziedzin naukowych.

Cel edukacji ekologicznej; świadomość ekologiczna

Celem edukacji ekologicznej jest ukształtowanie świadomości ekologicznej. Ten proces w myśl obowiązujących aktów normatywnych zaczyna się już od edukacji przedszkolnej, następnie wczesnoszkolnej itd. Świadomość ekologiczna to nie tylko wiedza o organizmach żywych, o przyrodzie, ale przede wszystkim motywacja do działania i myślenia w kategoriach ekologicznych, to czułość emocjonalna na problemy ekologiczne.

Aspekty edukacji ekologicznej

1.Aspekt intra personalny- jaki człowiek takie środowisko. Trzeba wychowywać dzieci do postawy odpowiedzialności za siebie, akceptacji, samodyscypliny, szacunku do siebie.

2.Aspekt interpersonalny- wychowywanie dzieci do postaw tolerancji, szacunku i empatii względem drugiego człowieka.

3.Aspekt kształtowania postaw wobec przyrody (ożywionej i nieożywionej) – tak, aby dzieci rozumiały, że od jakości środowiska zależy jakość życia człowieka.

4. Wychowanie do świadomości zagrożeń z powodu patologii społecznych takich jak przemoc, uzależnienia, brak etycznej samokontroli.

5.Wychowanie do świadomości zagrożeń z powodu negatywnych, złych schemat ów myślenia ze względu na płeć, wiek, pochodzenie społeczne i etniczne, wyznanie religijne, miejsce zamieszkania.

6. Wychowanie do świadomości zagrożeń z powodu podejmowania działań pozornych, np. pozorna segregacja śmieci.

Patron ekologów; intuicja ekologiczna

Chociaż pojęcie ekologia wykreowano późno to myślenie i działanie w kategoriach ekologicznych występowało wcześniej i jest ważnym elementem kultury europejskiej. Najlepszym przykładem jest intuicja ekologiczna św. Franciszka z Asyżu, który stał się wzorem osobowości ekologicznej, wzorem nieużytkowego traktowania przyrody. W 1979roku Ojciec Święty Jan Paweł II ogłosił św. Franciszka z Asyżu patronem ekologów.

Dekalog św. Franciszka z Asyżu

1. Bądź człowiekiem wśród stworzeń, bratem między braćmi.

2. Traktuj wszystkie byty stworzone z miłością i czcią.

3. Tobie została powierzona ziemia jak ogród, rządź nią z mądrością.

4. Troszcz się o człowieka, o zwierzę, o zioło, o wodę i powietrze, aby ziemia nie została ich zupełnie pozbawiona.

5. Używaj rzeczy z umiarem, gdyż rozrzutność nie ma przyszłości.

6. Tobie jest dane zadanie odkrycia misterium posiłku, aby życie napełniało się życiem.

7. Przerwij węzeł przemocy, aby zrozumieć jakie są prawa istnienia.

8. Pamiętaj, że świat nie jest jedynie odbiciem Twego obrazu lecz nosi w sobie wyobrażenie Boga Najwyższego.

9. Kiedy ścinasz drzewo zostaw choć jeden pęd, aby jego życie nie zostało przerwane.

10. Stąpaj z szacunkiem po kamieniach, gdyż każda rzecz posiada swoja wartość.

Sformułowany współcześnie tzw. Dekalog św. Franciszka oparty na jego pismach i wczesnych źródłach franciszkańskich. Najlepiej prezentuje "myśl ekologiczną" Świętego z Asyżu.

Zarządzenia ochronne; Ekologia i przyroda w kulturze

W epoce średniowiecza las spostrzegano jako miejsce niecywilizowane, które trzeba wycinać w celu przygotowania miejsca na uprawę, czy budowanie domu. Nastąpiło masowe wylesianie. Władcy Polscy, Królowie ogłaszali zarządzenia ochronne w celu ratowania, ocalenia cennych gatunków drzew i zwierząt. Robili to po to, by cenne egzemplarze zachować dla siebie. Król Bolesław Chrobry w 1020r ogłosił ochronę bobrów, Król Kazimierz Wielki w 1347r ogłosił tzw. „Statut wiślicki” , w którym nakazał ochronę cennych gatunków drzew (dębów), Król Władysław Jagiełło w Statucie Wareckim ogłosił ochronę cisów, ograniczył też polowanie na tury, żubry, łosie, a w następnej epoce Król Zygmunt I Stary ogłosił w 1523r ochronę żubra.

Kultura europejska także polska podaje dużo przykładów wykorzystywania motywów przyrody np. NMP ukazywano za pomocą kwiatów:

Białego- aby podkreślić jej niewinność, czystą duszę

Czerwonego-aby pokazać, że została obdarowana miłością Boga

Niebieskiego- by ukazać niebiańskość jej duszy

Zielonego – mówiącego o nadziei wstawiennictwa za ludźmi

Czarnego- bo była służebnicą pańską.

Wykorzystanie takie przyrody określa się mianem symboliki kwietnej. Innym przykładem wykorzystania przyrody był orzeł Bielik w koronie i to już za panowania Bolesława Chrobrego (w XIII wieku wizerunek został zmieniony).

Elementy przyrodnicze są wszechobecne.

Ekologia w różnych epokach

Zarządzenia ochronne wydawane były w różnych epokach. W XIX wieku w epoce renesansu na kontynencie europejskim odrodziła się kultura starożytna i dzięki drukom rozpowszechniano dzieła starożytnych mistrzów w tym również filozofów takich jak: Tales z Miletu, Anaksymenes z Miletu, Heroklit z Efezu. Wyjaśniali oni mechanizmy rządzące wszechświatem i rozpoczęli dzieje filozofii europejskiej. Hipokratesa z Kos uznano za duchowego ojca medycyny europejskiej, który w dziele pt. „I o powietrzu, wodach i okolicach II o lecznictwie pierwotnym III Przykazanie” wyjaśnił jak bardzo życie człowieka zależy od środowiska, w którym żyje, wytłumaczył przyczyny chorób uwzględniając refleksje ekologiczne. W okresie odrodzenia rozwijała się literatura rolnicza. Mikołaj Rej napisał „Żywot człowieka poczciwego”.

W XVII wieku w Europie podjęto badania empiryczne. Prowadził je między innymi Galileusz, ale również R. Descartes (Kartezjusz). Realizm metodologiczny w dziele pt. „Rozprawa o metodzie właściwego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach”. Wyjaśniał metodę analitycznego myślenia, którą sam się posługiwał. Metoda ta do dziś ma swoich przeciwników i zwolenników Przeciwnikami są ekolodzy, którzy mówią, że ta metodologia zatomizowała wiedzę. Kartezjusz wyjaśnił cztery zasady:

I Nie przyjmować rzeczy za prawdziwe bez uprzedniego ich sprawdzenia.

II W celu lepszego rozwiązania problemu, podzielić ten problem na mniejsze.

III Prowadzić myśl od tego co proste do tego co złożone.

IV Systematycznie sprawdzać, powtarzać obliczenia, aby eliminować pomyłki.

Kartezjusz nie narzucał tej metody, ale sam się nią posługiwał. Niezwykle ważny empiryzm.

XVII wiek- J.A. Komeński był zwolennikiem polisensorycznego poznania. Kazał uczyć się wszystkimi zmysłami od środowiska.

W połowie XVIII wieku w okresie oświecenia był zachwyt dla wiedzy przyrodniczej. Filozofowie pisali: D. Diderot, że przyroda jest źródłem doskonałości, nie ma w niej pomyłek, a J. M. Arouet pisał, że człowiek jest częścią przyrody, P Holbach wyjaśniał, że w przyrodzie każdy byt ma swoje miejsce i to sprawia, że byty te zależą od siebie. J.J. Rousseau- harmonia przyrody; „Emil czyli o wychowaniu” doceniał przyrodę, proponował naukę od przyrody, od środowiska. Cywilizacja działa na człowieka zwyradniająco, chciał wychowywać w zgodzie z naturą.

Przedmioty przyrodnicze w polskich szkołach: S. Konarski w Collegium Nobilium w 1740r wprowadził przedmioty przyrodnicze i dotyczące traktowania zwierząt. Innie słynni Polacy Jan Śniadecki i Jędrzej Śniadecki- Jan: należy badać prawa przyrody, poznawać je, był zwolennikiem łączenia wiedzy religijnej i racjonalnej; Jędrzej: z wykształcenia był chemikiem, napisał „ Teoria jestestw organicznych” , w którym to dziele wyjaśnił jak ogromne znaczenie ma wpływ światła słonecznego na organizmy, był też zwolennikiem diety wegetariańskiej i zdrowego wychowywania dzieci.

W 1773 powołano KEN i Towarzystwo do ksiąg elementarnych, którego sekretarzem był G. Piramowicz. W dziele „Powinności nauczyciela w szkołach parafialnych” podpowiadał jak wykorzystać ogródek szkolny, łączył przyrodę z innymi naukami.

Ksiądz J.K. Kluk był miłośnikiem, badaczem przyrody. Jest autorem pierwszego podręcznika z botaniki dla dzieci w języku polskim, które KEN włączyła do kanonu lektur szkolnych.

S. Staszic- miłośnik gór, przyrody, geolog.

1805- pierwszy rezerwat przyrody w Danii.

1819- A. von Humbdolt wprowadził pojęcie pomnik, zabytek przyrody w odniesieniu do najstarszych drzew (w Wenezueli).

1868- Sejm Krajowy Galicyjski we Lwowie uchwalił ustawę ochronną (obowiązującą od lipca 1869 roku) „Ustawa względem łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom świstaka i dzikich kóz”

1872- założono pierwszy na świecie Park Narodowy Yellowstone w Stanach Zjednoczonych.

1909- pierwszy park narodowy w Europie w Szwecji

1873- założono Towarzystwo Tatrzańskie, które podjęło szereg działań na rzecz ochrony przyrody

W okresie niewoli narodowej przede wszystkim majętne osoby prywatne działały na rzecz ochrony przyrody np. Włodzimierz hr. Dzieduszycki miłośnik przyrody zgromadził piękną kolekcję i w 1880 udostępnił mieszkańcom Lwowa zwiedzanie jej, w ten sposób powstało muzeum Dzieduszyckich. Założył też w swoich dobrach leśnych rezerwat leśny „Pamiątka Pieniacka na Podolu”.

1889- A. hr. Zamoyski wykupił dobra Tatrzańskie, ocalając je dla Polski i zalesiając je.

W XIX w stały się modne wędrówki zwłaszcza w Polsce, gdy przyroda w okresie romantyzmu symbolizowała polskość. Przyroda stała się bohaterką wielu utworów poetyckich.

Seweryn Goszczyński zwiedzał góry i wszystko, co zobaczył opisał w dziele „Dziennik podróży do Tatrów”

B.Z. Stęczyński wędrował pieszo przez prawie 20lat ze szkicownikiem i rysował to, co widział.

W XIX w zwrócono uwagę na naturalne dary przyrody tj. wody lecznicze stosowane w różnorodnych schorzeniach. J. Dietl wyjaśnił, że w Polsce też są wody lecznicze, opisywał w broszurach, książeczkach wody w miejscowościach leczniczych. Zmobilizował siły, aby budować na ziemiach polskich domy lecznicze, zatrudniać tam lekarzy- dziś sanatorium. Twierdził, że organizm ludzki ma właściwości samolecznicze w warunkach optymalnego bytowania.

Tytus Chołubiński- miłośnik gór, leczyć ludzi w zgodzie z przyrodą. Opisy przyrody bardzo modne m.in. Z. Glogera; B. Prusa (czystość powietrza i czysta woda). Prus opisywał istotę czystego środowiska; A. Asnyk poeta, u którego bardzo ważna jest przyroda.

A.S. Forbes- definiował, uściślał pojęcie ekologia.

Na przełomie XIX i XX wieku kształtowała się kultura miasta i nurt funkcjonalnej prostoty. Kultura nowoczesna zrywała z niewolniczym naśladowaniem kultury starożytnej.

S. Witkiewicz zauważył, że należy ochraniać krajobraz tatrzański, budownictwo u podnóża Tatr nazwał polskim stylem narodowym; działał na rzecz ochrony środowiska.

Pisano książki w tym również dla dzieci i przyrodę w tych książkach ujmowano jako objawienie Ducha Św., zachwyt przyrodą. Podjęto postulaty dotyczące edukacji ekologicznej.

W 1891roku A. Hazelius w Sztokholmie na wyspie Djurgarden założył pierwszy na świecie skansen. Są tam budynki, zwierzęta, piękne okazy przyrody, ludzie w strojach narodowych. Jest to swoista wioska ekologiczna. Skansen funkcjonuje do dziś, Hazelius założył też muzeum biologiczne.

1906 pierwsze muzeum przyrodnicze w Polsce. Założył Gulgowski w Wdzydze Kiszewskie. Kupił chatę kaszubską z pełnym wyposażeniem, potem się rozszerzyła, ale inicjatywa należała do niego.

O potrzebie edukacji ekologicznej pisał J. Gw. Pawlikowski, który z wykształcenia był prawnikiem. Studiował rolnictwo i ekonomię. Stwierdził, że nawet najlepsza ustawa ochronna nie zastąpi procesu wychowania do świadomości ekologicznej. Uważał, że jest to zadanie dla nauczycieli, wychowawców, artystów, architektów, lekarzy, tak by proces ten stał się prądem kulturowym przenikającym masy. Wyjaśnił, że niekoniecznie nauka i kultura muszą być sprzeczne. Wychowanie ekologiczne powinno się odbywać wieloaspektowo w połączeniu z wychowaniem patriotycznym, religijnym, estetycznym itp. Prof. M. Sokołowski wypowiadał się podobnie, zwrócił uwagę, że trzeba przygotować oddzielny podręcznik, dzieło bogato ilustrowane, które pomoże nauczycielom.

Po II wojnie światowej nastał szybki rozwój nowych technologii, czas kształtowania się ogólnej tendencji kultury ponowoczesnej, której cechą charakterystyczną jest połączenie sztuki i konsumeryzmu; awangardy i tradycji; odczytywanie nowych sensów, znaczeń dziedzictwa kultury, również zainteresowanie się problematyka ekologiczna w skali globalnej w różnych aspektach. Myśl edukacji ekologicznej widoczna jest w dokumentach kościoła katolickiego, w dokumentach papieskich .Jan XXIII w Encyklice „Pacem in terris” wyjaśnił jak ważne jest kształtowanie pokojowego współistnienia, zrównoważonych relacji interpersonalnych dla środowiska życia. Ten problem omówił w zakresie czterech relacji:

1)Relacje międzyludzkie, interpersonalne (powinny być zrównoważone)

2) Relacje obywateli z władza w danym państwie

3) Relacje miedzy państwami

4) Relacje głów Państwa z władzą ogólnoświatową.

Ojciec Święty Paweł VI w Encyklice „Popularum Progressio” ubolewał nad tym, że ludzkość jest chora, bo jak można niszczyć środowisko swojego życia.

Jan Paweł II w Encyklice „ Redemptor hominis” opisał, że zbyt szybkie tempo rozwoju sprawia, iż ludzie nie nadążają za zbyt nadmiernym tempem, za zbyt szybkim rozwojem i w efekcie powstają choroby psychiczne, dochodzi do wykluczeń. Ludzie nie radzą sobie z zbyt szybkim rozwojem, nie służy on społeczeństwu. Jan Paweł II postulował o cywilizację miłości, pokojowego współistnienia. Był miłośnikiem przyrody i stał się współtwórcą ekologii zintegrowanej środowiska społeczno-przyrodniczego . Jego koncepcje jest oparta na 4 podstawowych filarach:

1) Dziedzictwo kultury– w przypadku kontynentu Europejskiego kultura stanowi dziedzictwo chrześcijaństwa i humanizmu. Wyjaśniał, że należy pielęgnować to dziedzictwo, przekazywać kolejnym pokoleniom aby wartości chrześcijańskie służyły człowiekowi.

2) Estyma ojczysta – szacunek dla dóbr. wartości narodowych, patriotycznych. Twierdził, że Europa jest wspólnotą Ojczyzn, wiec należy pielęgnować narodowe kultury i tak realizować postęp społeczny aby europejskie ojczyzny były dostatnie (nie było głodu, analfabetyzmu, itp.).Dosatnie ojczyzny są pomyślnością Europy.

3) Godność ludzka – tak należy kształtować życie społeczne aby szanować godność każdej osoby, aby ochraniać człowieka przed poniżeniem, bezrobociem, upadkiem, uzależnieniami, ubóstwem. Ochraniać należy dojrzałe macierzyństwo i dojrzałe ojcostwo, do którego podchodził z ogromnym szacunkiem.

4) Zapobieganie patologiom społecznym w środowisku życia .

Myśl Jana Pawła II była kontynuowana przez Benedykta XVI „Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie”. W tej encyklice rozdział III jest poświęcony ekologii edukacji, ekologii społecznej, ekologii człowieka. Pisał, że koniecznością jest kształcenie ekologiczne. Obecny papież Franciszek pokazuje na co dzień podejście i myśl ekologiczną.

W skali globalnej też są dokumenty świadczące o dużej świadomości ekologicznej. W roku 1969 sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) S. Ułhant ogłosił raport „Człowiek i środowisko”. Poruszono w nim problemy znaczenia ochraniania środowiska, przyrody ożywionej i nieożywionej dla dobra wspólnego.

W 1972 r. w Stockholmie odbył się I szczyt ziemi, kongres ziemi pt. „Tylko jedna Ziemia”. Szczyt ten trwał kilka dni. Ówczesny premier Szwecji wygłosił płomienne przemówienie o tym jak ważne jest pokojowe współistnienie, kształtowanie postaw ekologicznych dla dobra wspólnego i na tym fundamencie jak istotne jest środowisko w skali globalnej.

Po tym wydarzeniu odbyło się wiele ważnych konferencji międzynarodowych, miedzy innymi w Belgradzie, Helsinkach, Wiedniu. W 1992 r odbył się II szczyt w Rio de Janeiro pt. „Środowisko i rozwój”, w którym podkreślono ze stanowi kontynuację pierwszego szczytu ( Stockholm). Podczas niego przyjęto szereg dokumentów np. zasady leśne, konwencję klimatyczną ,między innymi AGENDA 21 (dokument dotyczący różnych skali: skali globalnej jaki skali mniejszej). Określono plan działań na XXI wiek dotyczący ochrony środowiska, a także napisano o konieczności chronienia przyrody, środowiska życia. Podkreślono, że ten plan działań musi obejmować edukację ekologiczną.

III szczyt ziemi odbył się w 2002r w Johannesburgu i był poświęcony problematyce zrównoważonego rozwoju i podczas tego szczytu ubolewano, że te zasady określone w Stockholmie, Rio de Janeiro nie są realizowane. Spodziewano się, że chociaż zamożne kraje będą realizowały umowę, ale tak nie było.

W 1978 r ogłoszono światową deklarację praw zwierzęcia, w której opisano że każdemu zwierzęciu przynależy godność ,opieka, szacunek, troska, odżywianie, wspomaganie w chorobie.

1966r Walery Goetel wprowadził termin sozologia (sozo) która jest nauką o zapobieganiu, przeciwdziałaniu czynnikom ujemnego przekształcania się środowiska .Po II wojnie światowej w Polskich szkołach edukacja ekologiczna była realizowana hasłowo . Stopniowo ją rozszerzano. Po raz pierwszy jako osobny przedmiot edukacji w Polsce wprowadzono w 1978 r przedmiot „środowisko społeczno –przyrodnicze” w klasach I-III szkoły podstawowej. Realizowano go do 1999 roku. Potem były ścieżki edukacyjne i obowiązek edukacji ekologicznej od przedszkola.

W 1794 profesor Henryk Skolimowski wprowadził pojęcie humanizm ekologiczny. Wyjaśnił, że świadomość społeczna w XX wieku rozwija się już nie tylko starym mechanistycznym nurtem wiedzy pozytywnej w myśl imperatywów takich jak kontrola , wydajność, manipulacja, konkurencja, relifikacja, ale rozwija się dzięki nowemu nurtowi ekologicznemu ,który jest nurtem transcendentalnym ,ewolucyjnym, holistycznym,. W efekcie nowożytnej koncepcji nauki przyrodę uprzedmiotowiono , człowiek stał się sprawcą jak i ofiarą kryzysu ekologicznego. Aby realizować postulaty przyrody i kultury należy przewartościować interakcje wobec środowiska naturalnego, rozumianego jako ekosystem ziemski wraz ze sferami, w których realizuje się życie. Na fundamencie wartości ekologicznych takich jak:

-rewerencja ( cześć, szacunek dla życia)

-Odpowiedzialność za środowisko życia

- współczucie, współodczuwanie, jako sposób rozumienia

- powściągliwość życia bez marnotrawstwa

- symbioza

Myślenie rewerencyjne uznaje życie za wartość samą w sobie. Miłość za składnik ludzkiej egzystencji, radość za składnik życia w środowisku społeczno-przyrodniczym, myślenie twórcze za część składową praw natury i braterstwo za postawę epistemologicznego paradygmatu.

Wyjaśniając pojęcie humanizmu ekologicznego należy mieć świadomość tych wartości jak i świadomość w ekofilozoficznym światopoglądzie. Człowiek jest częścią natury jako matki kosmicznej całości, nosi w sobie Bożą iskrę transcendencji ,panuje nad konsumpcyjnymi pragnieniami, odróżnia duchowość od religijności, ceni medytację. W trosce o jakość życia przyszłych pokoleń umie podporządkować ekonomię jakościowym wyznacznikom życia takim jak zdrowie, czysta woda, powietrze, zdrowa żywność. Nie wykorzystuje wszystkich rozwiązań techniki lecz jedynie rozwiązania „techniki lekkiej” w harmonii z natura. Ten światopogląd zakłada równowagę pierwiastka żeńskiego i męskiego w życiu społecznym ,kreowanie kompromisu, promuje decentralizację życia społecznego oraz przedkładanie wartości rodzinnych ponad ekonomiczne.

Pedagogika ekologiczna –jest bardzo młodą subdyscypliną pedagogiki na pograniczu pedagogiki i ekologii. Jej przedmiotem badań są problemy dotyczące kultury życia społecznego, dotyczące ekologii, zdrowia i zagadnień pokrewnych ze względu na następujące kryteria:

• kryterium przestrzenne (środowisko lokalne, globalne, regionalne)

• kryterium osobowe (chodzi zarówno o badania różnych osób jak i wspólnot)

• kryterium czasu ( zarówno o przeszłość, teraźniejszość i przyszłość)

W badaniach dotyczących edukacji ekologicznej bardzo ważne są takie zagadnienia jak:

-Podmiotowość

-Partnerstwo

-Dialog

-Postawa sokratejska

-Wychowanie bezstresowe (w pedagogicznym znaczeniu, obejmujące nietoksyczny stres)

-Metody dydaktyczno –wychowawcze realizowane w procesie edukacji ekologicznej