Edukacja ekologiczna - pojęcie, cele i sposoby realizacji w klasach. I-III
dr Irena Wolny
UWM Olsztyn

Postępująca degradacja przyrody spowodowała, iż w drugiej połowie dwudziestego wieku podjęte zostały usilne działania mające na celu ochronę środowiska. Tym samym przyczyniono się w sposób pośredni do ochrony samego człowieka. Przy czym kluczowym czynnikiem stała się edukacja ekologiczna, będąca nośnikiem szansy na niezbędny współcześnie głęboki przewrót w myśleniu i postępowaniu człowieka oraz na nową świadomość środowiskową budującą trzon postawy humanistycznej'. Wzrastające zagrożenie ekologiczne środowiska wywołuje różne zmiany. Zatruta atmosfera, skażone wody, a także lasy i gleby stają się "chore" w tej sytuacji. Dlatego szczególnie ważne jest budzenie świadomości ekologicznej i w ślad za tym kreowanie autentycznej wrażliwości dotyczącej kwestii środowiska.
Podstawą tej działalności powinno być wychowanie ogółu społeczeństwa, które należałoby rozpoczynać od najmłodszej generacji. Tutaj znacząca rola przypada przede wszystkim szkole, której zadaniem jest skierowanie uwagi dziecka na problemy ochrony środowiska i formowanie jego stosunku do przyrody 2.
Dlatego też wzrasta również zapotrzebowanie na upowszechnienie wiedzy ekologicznej także wśród kandydatów na nauczycieli. Właściwie i z zainteresowaniem prowadzona edukacja w szkole stwarza nadzieję, że młoda generacja już w dorosłym życiu nada odpowiednią rangę ekologii 3.
Edukacja ekologiczna to: formowanie wiedzy, a także rozwijanie wrażliwości oraz chęci działania na rzecz kształtowania i ochrony środowiska. Edukację ekologiczną cechuje silny wymiar wychowawczy 4. Tym samym pozytywny i odpowiedzialny stosunek do przyrody powinien stać się trwałym elementem systemu wartości 5.
E.J. Frątczakowie stwierdzają, iż "Edukacja dzieci w zakresie ochrony i kształtowania środowiska to świadomie zamierzona (celowa, planowa, systematyczna i stopniowa) działalność nauczyciela względem uczniów-wychowanków i przy ich aktywnym udziale"6.
Cele edukacji ekologicznej skupiają się na:
- poznawaniu motywów i sposobów ochrony środowiska,
- kształceniu umiejętności dostrzegania zjawisk w ekosystemach,
- przewidywaniu i ocenie pewnych następstw obserwowanych zjawisk przyrodniczych i czynów człowieka,
- kształtowaniu emocjonalnego stosunku do określonych zjawisk i obiektów w środowisku człowieka,
- formowaniu i wzmacnianiu pozytywnych przekonań i postaw wobec określonych zjawisk, obiektów przyrodniczych człowieka, a także w stosunku do elementów i całości tego środowiska'.
Edukacja małych dzieci w zakresie ochrony środowiska powinna stanowić jedynie składowa część działalności dydaktyczno-wychowawczej i wychowawczo-opiekuńczej zarówno nauczyciela jak i rodziców, a przy tym powinna inspirować do aktywnej samoedukacji. Istotne źródło współczesnego kryzysu ekologicznego tkwi w mechanizmach myślenia człowieka, stad najcenniejszymi wartościami, jakie należy rozwijać to pozytywne wobec środowiska postawy poznawcze, emocjonalne i działaniowe 8. Z tym, że przez pozytywna postawę wobec środowiska rozumie się "dodatnie ustosunkowanie się człowieka do wszystkich elementów tego środowiska oraz gotowość do wypowiadania się (w szerokim tego słowa znaczeniu) o cechach tego środowiska, a przede wszystkim chęć i umiejętność ochrony 9.
W toku realizacji edukacji ekologicznej uczniów szczególna uwagę należy zwrócić na:
- względnie trwałe dyspozycje przejawiające się w zachowaniach, których cecha jest pozytywny stosunek do obiektu i zjawiska, a także osoby,
- wrażliwość na środowisko przyrodnicze,
- dążność do kontaktu z nieskażonym środowiskiem przyrodniczym,
- poczucie odpowiedzialności za stan oraz pomnażanie zasobów środowiska przyrodniczego'°.
W zakresie rozwijania wrażliwości wobec przyrody należy zwrócić uwagę na: - wiedzę dzieci z zakresu budowy, warunków życia roślin i zwierząt oraz
różnorodnych, zjawisk przyrody nieożywionej,
- umiejętność spostrzegania i oceny przez dzieci piękna obiektów i zjawisk przyrodniczych (kształt, ruch, kolor, faktura, kompozycja, dźwięk itp.),
- umiejętność przekazywania przez dzieci nabytych wiadomości i wyrażania uczuć w różnorodnych formach ekspresji (językowej, graficznej, ruchowej itp.),
- zdolność oceny przez dzieci niewłaściwego zachowania się innych wobec przyrody (okrucieństwo, animozje, przesady itp.) i sposobów reagowania na nie". Kształtowanie szacunku wobec przyrody powinno u dzieci obejmować:
- właściwe zrozumienie, że przyroda jest dla człowieka użyteczna i dlatego należy ja szanować,
- ugruntowanie wiadomości, że niektóre gatunki roślin i zwierząt oraz obiekty przyrody nieożywionej są rzadkością i dlatego należy je chronić i opiekować się nimi12.
Rozwijając wyróżnione dyspozycje do racjonalnego kontaktu z przyroda należy tak organizować działalność dziecka, aby ono:
- rozumiało, że to wszystko, co człowiekowi jest niezbędne do życia czerpie się z przyrody, np. surowce do bezpośredniego i pośredniego spożycia,
- wiedziało, że wiele tych surowców jest nieodnawialnych (złoża węgla, rudy żelaza) i dlatego należy je szczególnie oszczędzać,
- zdawało sobie sprawę, że człowiek nadmiernie zanieczyszcza przyrodę, dlatego należy ograniczyć ten proces, a najlepiej temu zapobiegać,
- umiało korzystać z przyrody i dóbr materialnych w trakcie uczenia się, w czasie zabawy i odpoczynku,
- było wrażliwe na zanieczyszczenie swojego i innych (najbliższych) środowisk życia człowieka,
- potrafiło wykonywać najprostsze prace związane z uprawą í pielęgnowaniem znanych roślin (ozdobnych i warzywnych),
- miało opiekuńczy stosunek do organizmów żywych í niektórych obiektów nieożywionych13.
Wymienione cele mogą być realizowane w toku zajęć terenowych np. podczas organizowanych wycieczek, czy też okresowych prac w ogródku szkolnym. Cennych informacji na określony temat dostarczają także filmy, ilustracje, artykuły
z czasopism.
Aktualnie narasta konieczność przewartościowania postaw człowieka względem przyrody. Dlatego istotną rolę w tym zakresie może spełniać spójny i zharmonizowany system edukacji i wychowania prośrodowiskowego dzieci i młodzieży oraz inspirowanie do wzmożonego i efektywnego działania w zakresie wielorakich form ochrony i kształtowania środowiska przyrodniczego. Pogłębiona w toku edukacji wiedza i świadomość oraz wyobraźnia ułatwia utrwalenie kwestii związanej z zachowaniem równowagi między eksploatacją przyrody, a jej regeneracją. Edukacja powinna być akceptowana i realizowana przez ogół nauczycieli, poprzez właściwe wykorzystanie treści ekologicznych zawartych w programach nauczania danego szczebla szkolnictwa. Dostrzega się coraz wyraźniej, że treści związane z nauczaniem i wychowaniem prośrodowiskowym należy prezentować
w sposób interesujący, aby w następstwie uczyły one nowego podejścia do problemów związanych z ekologią. Cóż bowiem dają najpiękniejsze nawet treści werbalne, które nie rozbudzają autentycznych potrzeb czynnego uczenia się i rozwiązywania wysuwanych problemów. Wieloaspektowe cele wychowania i edukacji prośrodowiskowej wymagają kompleksowego nauczania, przeżywania i działania14.
W edukacji ekologicznej każde dziecko powinno stać się aktywnym uczestnikiem, i umieć współdecydować o tym, czego i w jaki sposób się uczyć.
Swoista wrażliwość dziecka, jego zdolność do wnikliwej obserwacji przyrody, a zwłaszcza ciekawość i radość, jaką wykazuje w bezpośrednim kontakcie z przyrodą stwarza przed nauczycielem nieograniczone wręcz możliwości różnicowania form edukacji ekologicznej15.
I tak do najczęściej stosowanych form należy zaliczyć spacery i wycieczki na tereny wybranych biocenoz oraz obiektów przyrody żywej i nieożywionej. Stosunkowo nowym pomysłem dotyczącym realizacji treści ekologicznych w zreformowanej szkole są tzw. ścieżki dydaktyczne. Dzięki nim uczniowie mają możliwość całościowego postrzegania współczesnego świata w tym też skomplikowanego systemu i relacji przyroda - człowiek. Skuteczną formą stosowaną w zakresie edukacji ekologicznej jest samoobsługa dzieci jak i wykonywanie prac na rzecz innych osób. Działania te mogą mieć charakter doraźny lub systematyczny np. organizowanie akcji zbiórki makulatury, oczyszczanie alejek w parku albo realizacja systematycznej opieki nad wybranym zieleńcem, kwietnikiem itp.
Nie mniej wartościową formą zajęć są praktyczne prace wytwórcze, których rezultatem są np. zabawki, makiety itp. wykonane z odpadów użytkowych. Istotną rolę spełnia także uczestnictwo w opiece nad zwierzętami np. dokarmianie ptaków, ssaków, jak również prace pielęgnacyjne roślin w sali szkolnej, lub w dydaktycznym kąciku przyrodniczym, ewentualnie na działce szkolnej16.
W literaturze przedmiotowej wyszczególnione są różne metody zalecane do realizacji edukacji ekologicznej, wśród których aktywizującą rolę pełnią: obserwacja i pomiar, metoda problemowa, zabawy i gry dydaktyczne oraz inscenizacja.
Obserwacja i pomiar są metodami zajęć terenowych, które umożliwiają bezpośredni kontakt ze środowiskiem. Obserwacja jako sposób kształcenia polega na planowym i świadomym postrzeganiu przedmiotów, zjawisk i procesów. Owe postrzeganie może odbywać się "poza ławka szkolną" (obserwacja bezpośrednia) jak też w klasie szkolnej (obserwacja pośrednia).
Skuteczność obserwacji uwarunkowana jest następującymi czynnikami: - nauczyciel ma określić temat obserwacji,
- uwagę uczniów należy skierować na wybrany przedmiot lub zjawisko,
- należy wyeliminować czynniki powodujące odwracanie uwagi obserwatorów,
- w toku obserwacji powinno nastąpić skojarzenie nazwy z oglądanym przedmiotem czy zjawiskiem,
- uczniowie powinni posiadać już pewien zasób wiadomości o postrzeganych przedmiotach i zjawiskach.
Warunkiem skutecznego postrzegania jest także emocjonalne zaangażowanie obserwatorów".
Obserwacja jest ściśle związana z preferowaną na zajęciach metodą problemową. Jednak podstawą realizacji tej metody jest występowanie rzeczywistych problemów. Przy czym problemem są tylko te trudności, których pokonanie polega na rozumowym wyjaśnieniu rzeczy i zjawisk, czyli na znajdowaniu i zastosowaniu prawidłowości i teorii wyjaśniających. Metoda problemowa towarzyszy pracy badawczej podczas której następuje zespołowe budowanie pomysłów rozwiązania konkretnego zadania. Chodzi tu o fakt wyszukiwania nowych oryginalnych sposobów rozwiązań. Urozmaiceniem zajęć są zabawy i gry dydaktyczne, które konstruują treści włączając je w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji i procesów, a także pozwalają na uchwycenie nowych, słabo dostrzeganych aspektów tematyki ekologicznej. Zabawy i gry dydaktyczne rozwijają myślenie, kształtują postawę wobec środowiska, ukierunkowują myślenie o przyszłości i zmuszają do refleksji nad konsekwencjami podejmowanych działań.
Interesująca z punktu widzenia potrzeb dziecka jest inscenizacja, która polega na tym, że poszczególnym uczestnikom zajęć powierza się do odtworzenia role konkretnych osób występujących w sytuacji prawdziwej, ale zaadaptowanej dla celów dydaktycznych. Utożsamianie się z kreowaną postacią oraz emocjonalne zaangażowanie ucznia wyzwala szczególną atmosferę, która sprawia, że poznaje ono nie tylko treści merytoryczne związane ze środowiskiem, ale konstruuje pomysły dotyczące własnych działań na rzecz środowiska18.
Rzadziej stosowana jest przez nauczyciela drama, która odwołuje się nie tylko do zasobów wiedzy dziecka, ale także do jego wyobraźni, twórczości i wrażliwości.
Treściom edukacji ekologicznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym przypisuje się dwojaki charakter: przedmiotowy i podmiotowy. Z założenia tego wynikają określone zasady dydaktyczne edukacji.
Pierwsza zasada koncentruje się na doborze zadań i środków do ich realizacji w celu kształtowania określonych dyspozycji i postaw dzieci wobec środowiska. Druga zasada dotyczy etapowości kształtowania umiejętności i postaw. Trzecia zasada wiąże się z bezpośrednim kontaktem dziecka z obiektami i zjawiskami środowiska przyrodniczego i społecznego, w celu zapewnienia warunków do ich poznania i przeżywania, a w następstwie ich ochrony i racjonalnego wykorzystania.
Czwarta zasada jest uzupełnieniem poprzedniej ponieważ akcentuje, że obok bezpośredniego poznawania środowiska, istnieje możliwość i konieczność poznawania pośredniego np. za pomocy różnorodnych środków dydaktycznych, a zwłaszcza takich, które zapewniają przeżywanie piękna i bogactwa przyrody np. kolorowe ilustracje, filmy dydaktyczne oraz teksty literackie np. wiersze, opowiadania, opisy itp.
Piata zasada dotyczy odwróconej roli edukacji, która polega na tym, że nauczyciel w miarę możliwości winien zachęcić uczniów do transferu sytuacji szkolnych, gdzie opowiadają oni rodzicom i rodzeństwu o zajęciach.
Szósta zasada wiąże się z ekonomizacja tj. wykorzystywaniem użytkowych odpadów i oszczędzaniem odnawialnych i nieodnawialnych zasobów przyrody ze szczególnym zwróceniem uwagi na racjonalne wykorzystywanie np. wody, energii elektrycznej i cieplnej.
Siódma zasada dotyczy kulturalnej komunikacji międzyludzkiej oraz troski o ład i estetykę środowiska życia19.
W tej edukacji nie bez znaczenia są występujące jednak kwestie paradoksalne niekiedy trudne do wyjaśnienia dzieciom. Znajdują one często odzwierciedlenie w pytaniach:
Dlaczego ludzie dorośli zwiazani z biznesem budują zakłady przemysłowe, które zatruwają powietrze, glebę i woda?, Czy ludzie musza zabijać różne gatunki
zwierząt podczas polowań?, Dlaczego wycinane są lasy?, Dlaczego człowiek jest tak bezwzględnym eksploatatorem dóbr środowiska?.
Są to na ogół pytania retoryczne.
Zadania i treści o tematyce ekologicznej włączone do programu zajęć integralnych w klasach I-III powinny być ukierunkowane na rozwijanie u uczniów świadomości i odpowiedzialności za obecny i przyszły stan środowiska. Człowiek świadomy swego wpływu na środowisko i odpowiedzialny za losy własne oraz innych współcześnie żyjących ludzi, a także przyszłych pokoleń, staje się gotowy do podjęcia wielorakich zadań oraz działań w zakresie ekologii20.
W dążeniu do rozwoju osobowości uczniów w toku zajęć dydaktycznych sugeruje się, aby edukację ekologiczną prowadzić w naturalnym środowisku odwołując się do wiedzy i doświadczeń osobistych oraz przeżyć każdego dziecka. Przy tym należy stymulować jego rozwój uruchamiając ukryte możliwości oraz inwencję twórczą w toku poznawania określonego wycinka świata przyrody. Ważne jest zawsze prowadzenie zajęć o tematyce ekologicznej z autentycznym zaangażowaniem i entuzjazmem. Należy pozwalać uczniom na zadawanie pytań i wyrażanie własnych pomysłów.
Skuteczność oddziaływania edukacji ekologicznej w szkołach zależy głównie od wiedzy, profesjonalnego przygotowania i zaangażowania nauczyciela.

Przypisy

1 Por. L. Domka, E. Bednarczyk, Ekologia w szkole, "Ekoraj" 1995, nr 6 - 7, s. 29.
2 A. Górska, Wychowywać nowe społeczeństwo, "Przyroda Polska" 1995, nr 11, s. 20.
3 L. Domka, E. Bednarczyk, Ekologia..., op. cit., s. 29.
4 Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Red. naukowa D. Lalak i T. Pilch, Wyd. Akademickie "Żak" Warszawa 1999, s. 72.
5 J. Frątczak, Świadomość ekologiczna dzieci, młodzieży i dorosłych w aspekcie edukacji szkolnej i mieszkalnej, WSP, Bydgoszcz 1995, s. 144.
6 E.J. Frątczakowie, Edukacja ekologiczna uczniów klas I - III, OW TUVEX, Pabianice 1993, s. 13.
7 Ibidem, s. 13.
8 Ibidem, s. 14.
9 D. Cichy, Problemy ochrony środowiska i kształtowania środowiska w pracy szkoty, WSiP, Warszawa 1978, s. 7.
10 E.J. Frątczakowie, Edukacja ekologiczna..., op. cit., s. 14-15.
11 Ibidem, s. 15.
12 Ibidem, s. 16.
13 Ibidem, s. 16.
14 E. Misiak, Cele i zadania edukacji ekologicznej, "Przyroda Polska" 1995, nr 4, s. 25.
15 S B. Dymara, S. Michałowski, L. Wallman-Mazurkiewicz, Dziecko w świecie przyrody, OW "Impuls", Kraków 1998, s. 176.
16 E.J.Frątczakowie, Edukacja ekologiczna..., op. cit., s. 19.
17 T. Wojciechowski, Pora pola. Poradnik dla animatorów edukacji środowiskowej w terenie, BOPNiT, Warszawa - maj 1995, s. 4.
18 Ibidem, s. 5 - 6.
19 E.J. Frątczakowie, Edukacja ekologiczna..., op. cit., s. 17 -18.
20 J, qngiel, Ścieżki kręte czy proste, "Przyroda Polska" 2000, nr 3, s. 14.
21 Ibidem, s. 15. z' Por. L. Domka, E. Bednarczyk, Ekologia w szkole, "Ekoraj" 1995, nr 6 - 7, s. 29.