LITERATURA XX WIEKU

1)PERIODYZACJA LITERATURY DWUDZIESTOLECIA

*1918 – 1939 – umownie nazywa się ten okres Dwudziestoleciem międzywojennym, Dwudziestoleciem lub Międzywojniem. Datę początkowa wyznacza odzyskanie niepodległości 11 XI 1918 (często przesuwana na I 1919), datę końcowa wybuch II WŚ IX 1939.

Jerzy Ziomek - awangardyzm, widząc przewagę elementów nowatorskich nad tradycyjnymi (nie przyjęła się).

*Pomysł periodyzacyjny R. Matuszewskiego i S Pollaka – data początkowa 1914.

*A. Nasiłowska data końcowa 1944. Między 1914 – 1944, doświadczenia: rewolucja, trzy wojny, światowy kryzys ekonomiczny i trudny okres konfrontacji polskich marzeń o wolności z realiami. W efekcie proponuje zmianę nazwy na Trzydziestolecie.

*I. Fik – data początkowa 1905. Wydarzenia rewolucji 1905 i jej konsekwencje dla kultury początku XX wieku.

*M. Porębski – data początkowa 1909.

*1918 – 1947 – dominacja tematu wojny, okupacji, obozów łagrów, doświadczenie wyobcowania i świadomości kryzysu wartości humanistycznych. Wyróżnia się 3 etapy:

-1918 – 1932: wpływ liryki. Odzyskanie niepodległości przyniosło wielka eksplozję nowych ugrupowań artystycznych.

-1932 – 1939: poezja ustępuje miejsca prozie. Proza jest różnorodna, od wielkiej epiki, prozy psychologicznej, nurtu autobiograficznego. Wielką rolę zaczęły odgrywać utwory pograniczne, będące w równym stopniu powieściami filozoficznymi, autobiograficznymi, groteskowymi czy autotematycznymi.

-1939 – 1947: ta międzyepoka to powrót do treści tak radykalnie odrzuconych przez dwudziestolecie. W sytuacji zagrożenia bytu narodowego, konieczności dostosowania się do życia w warunkach okupacji, krajowa literatura podjęła wzorzec twórczości w wersji romantycznej. Identycznie swoją powinność rozumieli autorzy przebywający na emigracji. Literatura miała spełniać jednocześnie rolę świadectwa i dokumentu, miała wyrażać powszechne emocje narodowe.

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 dostarczyło dogodnych warunków do wszechstronnego rozwoju kultury i literatury. W Dwudziestoleciu można wyodrębnić 2 okresy:

*jasne dwudziestolecie - przypadające na lata dwudzieste, dominują zwłaszcza wśród poetów postawy optymistyczne.

*ciemne dwudziestolecie – to lata trzydzieste poczucie narastającego kryzysu cywilizacji i kultury.

Po odzyskaniu niepodległości polskie życie literackie zaczęło się organizować na nowo: 1920 powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich, 1924 polska sekcja PEN Clubu, 1926 weszła w życie ustawa o prawie autorskim.

Pojawiły się nowe ugrupowania poetyckie, jak Skamander, futuryści i Awangarda Krakowska, podejmujące aktualną tematykę cywilizacyjną oraz poszukujące nowatorskich środków wyrazu.

W pierwszym okresie dwudziestolecia dużą rolę odgrywali pisarze ukształtowani przed I wojną światową, np.: S. Żeromski, W. Berent, A. Strug, J. Kasprowicz, L. Staff. Atmosferę towarzyszącą odzyskaniu niepodległości trafnie oddawali pisarze z grupy Skamander (1920 założono miesięcznik Skamander), prezentując początkowo optymizm, a później narastające wątpliwości natury społecznej i politycznej.

1917-1922 działała w Poznaniu ekspresjonistyczna grupa Zdrój, 1922 zaczęło wychodzić w Krakowie awangardowe pismo Zwrotnica, redagowane przez najważniejszego teoretyka ruchu T. Peipera.

Założona 1922 grupa Czwartak, z E. Zegadłowiczem na czele, reprezentowała konserwatywny regionalizm, głosząc ideę powrotu do natury i kultury ludowej. Proza podjęła najważniejsze, budzące obawy problemy społeczno-polityczne odrodzonego państwa, np.: Przedwiośnie S. Żeromskiego (1925).

W 2. połowie dwudziestolecia powstała w poezji tzw. druga awangarda, ulegająca katastroficznemu widzeniu świata, pojawiły się radykalne tendencje lewicowe, m.in. grupa skupiona wokół pisma Kwadryga (1927-1931). 1933 powstała Polska Akademia Literatury, co nie rozwiało narastających nastrojów opozycyjnych, wyrażanych głównie przez pisarzy lewicowych, publikujących w czasopismach takich jak: Oblicze Dnia, Sygnały, Poprostu, Lewar. Wyrazem tendencji prawicowo-faszyzujących stał się tygodnik Prosto z mostu (1935-1939). Bardzo ważną rolę odgrywał tygodnik Wiadomości Literackie (1924-1939) o orientacji liberalnej.

Znaczącą rolę w życiu literacko-kulturalnym odegrały także inne periodyki, np.: katolickie Verbum (1934-1939) i Kultura (1936-1939), Przegląd Współczesny (1922-1939).

W drugim dziesięcioleciu tworzyli wybitni prozaicy, m.in.: M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz, M. Kuncewiczowa, J. Andrzejewski, S.I. Witkiewicz, B. Schulz.

2)CEZURA 1932 R.

Przełom lat 20/30 zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu cywilizacji i kultury. Po roku 1932 poezja ustępuje miejsca prozie. Proza staje się różnorodna. Obok wielkiej epiki, prozy psychologicznej, autobiograficznej, wielką rolę zaczęły odgrywać utwory pograniczne, będące w równym stopniu powieściami filozoficznymi, autobiograficznymi, groteskowymi czy autotematycznymi.

1932 w umowny sposób wyznacza ważną cezurę w dziejach literatury dwudziestolecia. Zaczyna dominować proza. Z początkiem lat 30tych do literatury wkracza nowa generacja pisarzy (pokolenie 1910).

Debiutanci prozy nie tworzyli ani grup, ani programów literackich, chętnie manifestowali wspólnotę pokoleniowa.

Utwory debiutantów na różne sposoby zrywały bądź bardzo głęboko modyfikowały tradycje mimetyczną. Niektórzy pisarze nawiązując do naturalizmu, jednocześnie proponowali rozwiązania prekursorskie wobec prozy przedstawiającej wizję jednostki o rysach znamiennych dla antropologii behawiorystycznej czy egzystencjalistycznej.

Twórczość debiutantów otworzyła się również na inspiracje nowych koncepcji psychologicznych: personalizmu i psychoanalizy.

Nieufność wobec zastanych struktur społecznych i procesów politycznych skłaniała do postawy krytycznej, ujawniania anachronizmów polskiej kultury, manifestowania niewiary w trwałość zastanego porządku, opisywania mechanizmów podporządkowujących indywiduum społeczeństwu.

3)GÓŁWNE OŚRODKI LITERACKIE W DWUDZIESTOLECIU

Warszawa: Skamander, Futuryści, Druga Awandarda (później), Kwadryga;

Kraków: Futuryści - Klub Futurystów Katarynka, Awangarda Krakowska;

Lublin: Druga Awangarda (początkowo);

Poznań: Ekspresjoniści;

Podbeskidzie: Czartak;

Wilno: Żagary

4)FORMIZM: PROGRAM I PRZEDSTAWICIELE

Formizm polski awangardowy kierunek literacko-artystyczny rozwijający się w latach 1917-1922, pokrewny kubizmowi, ekspresjonizmowi, futuryzmowi; był jedną z dwu, obok unizmu, oryginalnie polskich formacji awangardowych. Grupa powstała w Krakowie. Formiści, do których należeli m.in. T. Czyżewski, S.I. Witkiewicz, urządzili 13 wystaw (Kraków 1917 – Paryż 1922), skoncentrowali się na problemach formy, zrywając z odtwórczym podejściem do rzeczywistości w sztuce.

W programie formizmu splatały się doświadczenia gł. nurtów europejskiej awangardy, z odwołaniami do sztuki średniowiecznej, ludowej i prymitywnej.

Działalność teoretyczna i praktyczna grupy miała znaczenie głównie na terenie plastyki.

W literaturze przejawiał się pośrednio, jako miejsce krystalizacji wczesnej polskiej awangardy poetyckiej, głównie w jej nurcie futurystycznym.

Odrzucając tradycję realistyczną i naturalistyczną formiści przeciwstawiali się konwencjom poezji opisowej czy dyskursywnej, postulowali lirykę luźnych skojarzeń i odległych zestawień obrazowych.

Przedmiotem ujęć poetyckich pragnęli uczynić zarówno „rzeczywistość wyobrażeń”, dziedzinę snu, instynktu, podświadomości, jak realne zjawiska życia codziennego i współczesnej cywilizacji.

Obecna w ich wypowiedziach idea autonomii „formy” poetyckiej obejmowała jedynie warstwę brzmieniowo – rytmiczną wiersza.

5)EKSPRESJONIZM: PROGRAM, PRZEDSTAWICIELE

, CZASOPISMO.

Prąd literacki, którego początki w Polsce wpłyną ma twórczość Młodej Polski i od tamtej epoki, zmieniając się i łącząc z elementami innych prądów, nadal jest obecny.

Fundament stanowi potrzeba wyrazu, uwaga skupia się na dążącym do wypowiedzenia się podmiocie i na strukturze wypowiedzi, podporządkowanej przede wszystkim funkcji ekspresywnej. Wynika z tego charakterystyczna, silnie emocjonalna, obecność „ja” w utworach oraz posługiwanie się emfazą, hiperbolizacją, kontrastem, słowną imitacją ekstazy i rozpaczy. W poezji oznacza to upowszechnienie gatunków patetycznych (hymn, psalm), w prozie subiektywizację narracji i rozluźnienie rygorów kompozycyjnych, obecność obrazowania naturalistycznego, poetykę sennego koszmaru, w której lokuje się nadzieję na poznanie i wyrażenie „wewnętrznej prawdy”.

Pismo poznański „Zdrój” (1917 – 1922), wydawane przez S. Przybyszewski, J. i W. Hulewiczowie. Przedstawiciele: A. Bederski, J. Stur, J. Wittlin, E. Zegadłowicz, J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim, K. Wierzyński.

Jako prąd literacki nie skodyfikował ścisłej poetyki, zaowocował wpływem na wiele ważnych zjawisk literackich całego stulecia. W Dwudziestoleciu obecność estetyki ekspresjonistycznej współkształtowała futuryzm.

W prozie okresu międzywojennego ukształtował przede wszystkim dzieło A. Struga i J. Kadena – Bandrowskiego, w dużym stopniu również powieści i dramaty S. I. Witkiewicza i opowiadania B. Schulza.

6)HYMNY JÓZEFA WITTLINA

Wyrosłe z polskiego i niemieckiego ekspresjonizmu, są dowodem wstrząsu moralnego, jaki wywołuje wojna, przynosząca cierpienia i śmierć milionów. Hymny (1920) /debiutancki tom poezji/, powstałe jako wyraz pacyfistycznych zapatrywań autora, nawiązuje do Hymnów Kasprowicza, pisane wolnym wierszem, są przykładem krzyżowania się tych dwu źródeł inspiracji. Postawa pacyfistyczna każe poecie przemawiać w imieniu mas odartych z człowieczeństwa. Widać w tej poezji również wpływy franciszkańskie. Zmieniał Hymny do końca życia, dążąc do większej kondensacji i precyzji.

Przejmujący wizerunek człowieka niszczonego przez głód, pragnienie, choroby, które towarzyszą mu w wojennej tułaczce (Hymn o łyżce zupy).

Poezja Wittlina wpisuje się w nurt, który prowadzi do demitologizacji zjawisk, obrosłych patyną romantycznego myślenia.

Wittlin odarł wojnę z resztek romantyzmu, poeta pokazuje wyłącznie ludzkie cierpienie, wobec którego drugi człowiek jest zawsze bezsilny.

Twórczość jego jest reprezentatywna dla pacyfistycznej literatury protestu antywojennego lat 20 i 30 XX wieku.

7)MIĘDZYWOJENNA POEZJA LEOPOLDA STAFFA

Staff, poeta „trzech pokoleń”, debiutował w Młodej Polsce - w 1901 tomem SNY O POTĘDZE. Wówczas przechodził fazę nietzscheanizmu, dekadentyzmu, postawę franciszkańską i umiłowanie wsi aż po tendencje klasyczne.

Na międzywojenną twórczość składają się liczne tomy poetyckie, wśród których najważniejsze to:

-Ścieżki polne (1919);

-Ucho igielne (1927);

-Wysokie drzewa (1932);

-Barwa miodu (1936).

W wierszach z tych tomów potwierdza przywiązanie do tradycji kultury śródziemnomorskiej i do wartości wywodzących się z religii chrześcijańskiej. Tworzy poezje klasycystyczną: o regularnej wersyfikacji i strofice, dostojnym słownictwie i bogactwie odwołań do tradycji. Poezja ta przynosi także franciszkańską fascynację przyrodą: świat natury, stworzony przez Boga, jest źródłem nieustannego zachwytu nad pięknem życia.

Fascynacji przyroda towarzyszy przekonanie o harmonijnym związku natury i człowieka. Świat – dzieło Boże – to miejsce jedyne dla człowieka, na tym właśnie Bożym świecie może on nieustannie odkrywać bogactwo istnienia.

Franciszkańskie umiłowanie świata łączy się w liryce z przywiązaniem do ziemi ojczystej, jej krajobrazu, do geografii i przyrodniczej niepowtarzalności.

W dwudziestoleciu miał już ustaloną opinie poety dużego formatu – skamandryci uznawali go za swojego patrona. Tworzy w tym okresie poezję codzienności, pragnie wydobyć piękno z motywów powszednich i rodzimych. Przyjmuje jako jeden z motywów szarą codzienność miasta, lecz skupia swoją uwagę na temacie wsi, sławi wiejski pejzaż, prace w polu – tom „Ścieżki polne”. Wiersz Kartoflisko ukazuje właśnie rolników pracujących przy wykopach - kartofle uderzające o wiadro brzmią jak „werble na odmarsz jesieni”. Poeta do tematów codziennych i prostych używa formy klasycznej, uzyskując w ten sposób efekt piękna i poezji.

W tomach WYSOKIE DRZEWA (1932) i BARWA MIODU (1936) Staff dąży do coraz większej zwięzłości środków wyrazu, zwraca się ku tematyce życia codziennego, zrywa z patetyczną metaforyką na rzecz codziennego konkretu. Pojawia się specyficzny rodzaj żartobliwego humoru, poeta akcentuje swoją postawę sceptyka.

8)POEZJA BOLESŁAWA LEŚMIANA

Debiutował w 1912.

Wśród wierszy możemy wyróżnić dwa nurty:

1)Utwory opisujące przyrodę, ludzkie przeżycia i uczucia.

2)Wiersze filozoficzne i refleksyjne, przesycone baśniową poetyka.

Poeta oryginalny, indywidualny, twórca specyficznego świata poezji i filozofii heroicznego humanizmu – polega na bohaterstwie istnienia, poczuciu godności i odrębności człowieka. Z faktu, że człowiek jest świadom swojej śmiertelności i podejmuje trud życia – wynika duma i siła człowieka.

Cechy typowe dla poezji:

-neologizmy (błyszczydła, Dusiołek);

-szczegółowość i konkretność obrazowania;

-motywy ludowe, baśniowe, fantastyczne;

-przeciwnik codzienności i szarego człowieka jako tematu poezji.

Interesowała go relacja Człowiek – Bóg, uważał, że właśnie ułomność i kalectwo są tymi wartościami, które odróżniają człowieka od Boga i stanowią o jego człowieczeństwie. Postrzega rzeczywistość jako podwójną, złożoną z dwóch sfer: realnej, materialnej – czyli człowieczej oraz wiecznej, duchowej – czyli boskiej.

Często używa gatunku ballady, która rozgrywa się w bezkresie i bezczasie.

Tomiki:

*Łąka – 1920

*”Napój cienisty” – 1936

*”Dziejba leśna” – 1938.

9 SKAMANDER: BIOGRAFIA ZESPOŁOWA GRUPY

Najbardziej wpływowa grupa poetycka Polski niepodległej. Powstała w 1919 r. Skamandryci związani byli z pismem „Pro arte et studio” oraz „Pro arte”, współtworzyli także kabaret literacki „Pod Picadorem”.

W 1920 r. ukazał się pierwszy numer czasopisma „Skamander”. Ukazywało się ono do 1928 r., nieregularnie. Redaktorem naczelnym był Mieczysław Grydzewski. Drugie wydanie 1935 – 1939.

„Wielka piątkę” stanowili: J. Tuwim, K. Wierzyński, J. Iwaszkiewsicz, J. Lechoń i A. Słonimski. Za swego patrona duchowego uważali L. Staffa. Satelici: K. Iłłakiewiczówna, M. Pawlikowska – Jasnorzewska, J. Wittlin i J. Liebert.

Skamander był grupą „programowo bezprogramową”. Poeci nie stworzyli ani własnego manifestu artystycznego, ani też teorii objaśniającej istotę swojej twórczości poetyckiej. Jednak w ich utworach można zauważyć wspólne przekonanie ideowo – artystyczne. W poezji młodych skamandrytów dominuje problematyka codzienności. W miejsce romantycznego poety – wieszcza wadzącego się z Bogiem i modernistycznego artysty przeżywającego szczególne stany ducha pojawia się człowiek z ulicy, z tłumu. Liryka młodych skamandrytów wyraża zachwyt nad życiem jako wartością, także biologiczną i nad światem w jego codziennym kształcie.

Próby przezwyciężenia tradycji romantycznej widoczne są także w świadomym odrzuceniu narodowych i patriotycznych powinności literatury.

Konsekwencją takiego pojmowania poezji była zmiana języka poetyckiego – pojawił się język codzienny, potoczny, pełen kolokwializmów, a nawet wulgaryzmów.

Ideał młodości, siły twórczej i przyjaźni ma zastąpić manifesty programowe. Odrzucają patos i wielkie tematy narodowe, mit twórcy – mesjasza i kult talentu. Tematy: wiosna, miłość, radość życia.

Nazwa pochodzi od mitologicznej rzeki Skamander przywołanej przez Wyspiańskiego w Akropolis.

Lata 30ste to koniec działalności grupy. Rozeszły się drogi poetów – przyjaciół, obrali różne kariery, poróżniły ich różne poglądy polityczne. Lechoń i Iwaszkiewicz objęli stanowiska dyplomatyczne za granicą, Wierzyński związał się z prawicowym obozem sanacji, Słonimski zajął się publicystyką a Tuwim podejmował coraz poważniejsze, krytykujące rzeczywistość tematy.

10)PRO ARTE ET STUDIO, SKAMANDER, WIADOMOŚCI LITERACKIE

*Pro Arte et Studio –Pismo młodzieży akademickiej, wydawane w Warszawie 1916-1919, ukazywało się nieregularnie.

Początkowo wychodziło pod auspicjami Uniwersytetu Warszawskiego, redagowane przez E. Boyé jako czasopismo studenckie o zainteresowaniach literacko-artystycznych, następnie skupiło poetów grupy Skamander: J. Lechonia (współredaktora, 1917), J. Tuwima (opublikował tu programowy wiersz Wiosna, 1918), J. Iwaszkiewicza i A. Słonimskiego.

Sekretarzem redakcji od 1917 był M. Grydzewski, późniejszy współzałożyciel i redaktor Wiadomości Literackich. Pro arte et studio odegrało znaczną rolę w kształtowaniu się życia literackiego w pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości.

*Skamander –Miesięcznik poetycki, czasopismo wydawane w Warszawie 1920-1928 (nieregularnie) i 1935-1939, początkowo przez W. Zawistowskiego, od 1922 przez M. Grydzewskiego. Redagowane przez członków grupy poetyckiej Skamander: J. Iwaszkiewicza, J. Lechonia, A. Słonimskiego, J. Tuwima, K. Wierzyńskiego, stanowiło jej trybunę, utraciło ten charakter po 1935.

Publikowano w nim krytykę i eseistykę literacką, teatralną, plastyczną, muzyczną i filmową, a także rozprawy teoretycznoliterackie, m.in. K.W. Zawodzińskiego i F. Siedleckiego. Drukowano utwory przedstawicieli różnych orientacji literackich i politycznych, a także liczne przekłady.

*Wiadomości Literackie – tygodnik kulturalny wydawany w Warszawie 1924-1939 przez A. Bormana i M. Grydzewskiego (redaktor naczelny). Główny trzon współpracowników mających duży wpływ na kształt pisma stanowili członkowie grupy poetyckiej Skamander.

Pismo początkowo popierało całkowicie J. Piłsudskiego i sprzyjało obozowi sanacji, od ok. 1930 (na skutek tzw. sprawy brzeskiej – uwięzienia przedstawicieli politycznej opozycji) powiązane z lewicą piłsudczykowską i kołami demokratyczno-liberalnymi.

Preferowało tendencje racjonalistyczne, laickie, pacyfistyczne, przeciwstawiając się rasizmowi i nazizmowi. Ogromną popularność zyskały utrzymane w tym duchu felietony A. Słonimskiego Kroniki tygodniowe (od 1927) oraz publicystyka T. Żeleńskiego-Boya.

Od 1934 Wiadomości Literackie przyznawały prestiżowe nagrody literackie.

11)POEZJA JANA LECHONIA

Opublikował w okresie międzywojennym tylko dwa tomy poetyckie: Karmazynowy poemat (1920) oraz Srebrne i czarne (1924).

O literackiej sławie zadecydowała mistrzowska forma wierszy oraz bogata w treści narodowe problematyka. W jego liryce ujawniło się uzależnienie od tradycji literackiej, zwłaszcza romantycznej. Zafascynowany historią i kulturą polską, poszukuje zarazem drogi do przewartościowania narodowych mitów.

W obu tomach można dostrzec bogactwo literackich odwołań: do barokowego konceptualizmu, do młodopolskiej nastrojowości i dekadencji, a także do romantycznej mitologii i metafizyki.

Poszczególne zbiory poezji różnią się, ale łączy je tematyka patriotyczna oraz skłonność do ożywiania tradycji narodowej i historycznej. Po siedmiu związanych z tradycją romantyczną utworach Karmazynowego poematu zbiór Srebrne i czarne stanowi przykład liryki refleksyjno – filozoficznej. Twórczość wojenna i powojenna to powrót do tematyki patriotycznej, a zwłaszcza odnowienie motywu poety emigranta.

Sławę przyniósł mu wydany w 1920 tom KARMAZYNOWY POEMAT - udana próba zmierzenia się z wzorcami wielkiej literatury narodowej, nawiązująca swoją poetyką do Mickiewicza (wiersz MOCHNACKI) i Słowackiego (DUCH NA SEANSIE), a za temat mająca Polskę i jej sytuację w obliczu odzyskanej niepodległości. Pada tam słynne "A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę, zobaczę" (HEROSTRATES), nawołujące do wyzwolenia literatury z tematyki narodowej. W wielu jednak utworach pojawiają się postaci z polskiej mitologii narodowej - Mochnacki czy Zagłoba, widoczna jest także fascynacja narodową tradycją. KARMAZYNOWY POEMAT, będąc rozrachunkiem z polską mitologią, próbuje kreować (zwłaszcza w wierszach MOCHNACKI i PIŁSUDSKI) nowy mit.
Kolejnym z tomów Lechonia było SREBRNE I CZARNE, wydane w 1924. Przyniósł on fascynację śmiercią i grzechem (tytuł stanowił aluzję do srebrno-czarnych ozdób pogrzebowych) i pozostaje do dziś jedną z najbardziej pesymistycznych książek poetyckich w polskiej literaturze. Zawierał wiersze kunsztowne w formie, opierające się na stylizacji zarówno klasycystycznej, jak i zbliżonej do barokowej stylistyce prowadzących do paradoksu antytez.

Lechoń ponownie zaczął tworzyć po wybuchu wojny - w tej twórczości dominowała liryka patriotycznego hołdu dla ofiar i bohaterów walczącego kraju, wygnańcza nostalgia i wspomnienia, z czasem pojawiły się posępne w nastroju i powściągliwe w wyrazie, często aluzyjne, wiersze osobiste.

12)POEZJA JULIANA TUWIMA

Twórczość Tuwima można podzielić na III etapy:

*młodzieńczy, to etap Pikadora, Skamandra, skandali poetyckich, wojny o wiosnę, burzliwego życia artystycznego i towarzyskiego.

Twórczość tego okresu cechuje witalizm, entuzjazm, dynamika życia wielkiego miasta.

Postawa witalistyczna łączyła się z radosnymi emocjami, a świat, miasto i ulice przepełnione były w jego wierszach tajemniczym pięknem i szczęściem. Te obrazy przedstawione były językiem potocznym. Chętnie sięgał po słownictwo kolokwialne i gwarowe, wprowadzał wulgaryzmy i brutalizmy językowe. Mistrz neologizmu. /Czyhanie na Boga (1918); Sokrates tańczący (1920);

*poszukiwanie słowa poetyckiego. W formie zwraca się ku klasycznym wzorcom horacjańskim i do poezji Kochanowskiego, krystalizuje własną poetykę – język ekspresywny, nie unikający słów potocznych, a nawet wulgarnych. Tematy: polityczne, antywojenne, satyra na mieszczaństwo, filozoficzne czy o samym trudzie tworzenia. W tym czasie też tworzy wiersze dla dzieci. /Słowa we krwi (1926) – analizuje dramatyczny konflikt między słowem – pojęciem a rzeczą, która pod nim się ukrywa: rzeczą realną, istniejącą, podczas gdy słowo wydaje się martwe.

Klasycyzm; Rzecz Czarnoleska (1929) poeta odnajduje trwałe wartości w kulturze i sztuce europejskiej. Tematyka refleksyjna i filozoficzna także w Biblia cygańska (1933) oraz Treść gorejąca (1936).

*wojenny i powojenny, emigracja, powrót do kraju i działalność powojenna. Dziełem emigracyjnym jest poemat dygresyjny Kwiaty polskie.

TOMY: Słowa we krwi, Rzecz Czarnoleska, Biblia cygańska, Treść gorejąca.

13)POEZJA KAZIMIERZA WIERZYŃSKIEGO

Poezję jego cechuje witalizm, energia „tryskająca z wierszy”.

Dwa pierwsze tomy poetyckie Wiosna i wino (1919) oraz Wróble na dachu (1921) przyniosły obraz niczym nie zakłóconej radości życia oraz piękna i bogactwa świata. Prezentuje w nich poeta postawę witalistyczną. Tematyka jego wierszy jest błaha, wręcz pospolita, wyrażają one nieustanny zachwyt nad codziennością.

W okresie międzywojennym uległo przemianom. W tomach Wielka niedźwiedzica (1923), Rozmowa z puszczą (1929), Pieśni fanatyczne (1929) oraz Gorzki urodzaj (1933) witalizm zostaje zastąpiony tematyką egzystencjalną. Poeta rozważa dramatyzm istnienia człowieka, analizuje jego złożoność, a wizja świata traci swój „wiosenny” blask.

Wolność tragiczna (1936) oraz Kurhany (1938) przyniosły problematykę patriotyczną, której towarzyszyła refleksja katastroficzna.

Osobnym zjawiskiem w jego twórczości jest tom poetycki Laur olimpijski (1927), zawierający utwory o tematyce sportowej. Wiersze z tego tomu cechuje poetyka klasycyzującą, a postacie sportowców przypominają wizerunki antycznych bohaterów i herosów. Tom jest pochwałą młodości, tężyzny fizycznej i sił witalnych człowieka.

Tomy:

-Wiosna i wino (1919)

-Wróble na dachu (1921)

-Wielka niedźwiedzica (1923)

-Laur olimpijski (1927)

-Rozmowa z puszczą (1929)

-Pieśni fanatyczne (1929)

-Gorzki urodzaj (1933)

-Wolność tragiczna (1936)

-Kurhany (1938)

14)POECI SKAMANDRA: BALIŃSKI, IWASZKIEWICZ, SŁONIMSKI

*Stanisław Baliński – w dwudziestoleciu międzywojennym wydał jeden tomik poetycki, zatytułowany Wieczór na wschodzie, który jest świadectwem fascynacji kulturą Orientu, a jednocześnie wyraźnym wpisaniem w nurt poezji Skamandra, w którym dominowało przeświadczenie o konieczności przełamania romantycznych stereotypów myślenia.

Refleksja nad filozofią i literaturą.

KREACJA PODMIOTU LIRYCZNEGO = próba przełamania polskiego romantycznego sposobu myślenia.

-odkrywanie śladów romantycznych wędrowców uzmysławia jedność przeżyć bez względu na czas odbywanych podróży (Ślad. Pan de Gobineau)

-refleksja nad filozofią i literaturą pozwala dostrzec zagadnienia, które absorbują człowieka bez względu na przynależność kulturową

-np. Mędrzec z Szyrazu, Grób Hafiza

"Niepokój świata" (1939)

"Wielka podróż"

*Jarosław Iwaszkiewicz – podąża w kierunku estetyzmu i klasycznej formy poezji. To artysta wszechstronny. Zadebiutował w 1919 r. cyklem „Oktostychy” (wiersze w klimacie modernistycznym). Zajmował się ideą piękna, mitem artysty, świat traktował jako materiał do przetworzenia w poezji.

Oktostychy to ośmiowersowce, które są poetyckimi definicjami pojęć takich jak szczęście czy erotyk. Wyraża w tym tomie postawę skrajnego estetyzmu, posługuje się wyrafinowanym językiem i kunsztowną poetyką.

Przemianę przynosi tom Djonizje (1922) inspirowany ekspresjonizmem; wierszom patronuje antyczny bóg wina, płodnych sil natury i biologicznego rozwoju. Zmienia się tez język poetycki – słownictwo kolokwialne, potoczne i cywilizacyjne.

W tomach Kasydach zakończonych siedmioma wierszami (1925) oraz Księdze dnia i nocy (1929) problematyka filozoficzna, rozważająca bolesny wymiar życia ludzkiego.

Ewolucja jego poezji prowadzi do klasycyzmu. Powrót do Europy (1931) mówi o trwałych wartościach europejskiego dziedzictwa kulturowego.

*Antoni Słonimski – poeta buntu, demonstruje swoje ciągłe „niepogodzenie się” ze światem.

Sonety (1918) i Harmonia (1919) – nawiązują do sztuki parnasistowskiej. Wyróżnia je dbałość o doskonałą formę poetycką, tematyka nawiązuje do tradycji antycznej i biblijnej.

Czarna wiosna (1919) manifest ekspresjonizmu.

Zachwyt nad światem, życiem i wolnością.

W latach 30stych chętnie sięga do tradycji romantycznej. Dba o artyzm i doskonałość wiersza, Godzina poezji (1923). W Okno bez krat (1935) dostrzec można tonację katastroficzną.

15)POEZJA MARII PAWLIKOWSKIEJ – JASNORZEWSKIEJ

Zwana „pierwszą damą Skamandra” związana i zaprzyjaźniona z tą grupą, choć formalnie do niej nie należała.

Mistrzyni miniatury poetyckiej, poezja szczegółu, tworzyła wiersze epigramatyczne, zwieńczone dobitną pointą. Świat otaczający kobietę dwudziestolecia pełen był drobiazgów, bibelotów, kwiatów, wieczory pod znakiem dancingu – to świat przeniesiony do jej poezji. Nie jest to rejestracja tamtego świata – zawsze towarzyszy jej filozoficzna refleksja, myśl o przemijaniu, czasie, nieskończoności, starości.

Poezja intymna, wiersze – miniatury obrazujące świat przeżyć kobiety, jej uczucia, walkę o szczęście, zbiór drobiazgów, jaki ją otacza.

TOMY: Niebieskie migdały, Różowa magia, Pocałunki, Dancing, Szkicownik poetycki.

16)POEZJA JERZEGO LIEBERTA

Poeta związany z kręgiem skamandryckim.

Jego twórczość, przedwcześnie przerwana śmiercią z powodu gruźlicy, wnosi do literatury polskiej rozważania religijne, związane z tradycją mistyczną. Zapewne choroba i walka z nią zdecydowały o tematyce jego poezji, w której wyraża dramatyczny konflikt pomiędzy „ziemską” ojczyzną człowieka a perspektywą wieczności, będącej fundamentem religii chrześcijańskiej.

W swoich wierszach przedstawiał przejmujący obraz choroby i jej niszczącej siły wobec której człowiek jest bezradny - Kantyczka Moribundów.

W wielu wierszach, którym nadaje formę modlitwy, poeta manifestuje swój światopogląd; ostateczną racja istnienia człowieka jest Bóg – Jeździec.

Tomiki:

*„Druga ojczyzna” – 1925;

*”Gusła” – 1930;

*”Kołysanka jodłowa” – 1932.

Jerzy Liebert – poeta katolicki, tłumacz prozy rosyjskiej. Poruszał tematykę metafizyczno-egzystencjalną. Żył krótko, od roku 1904 do 1931. Pisał o katolicyzmie w ujęciu ziemskim – zajmował się witalnością, biologią. Zmarł na gruźlicę.

Polski poeta. Wiersze ogłaszał w prasie od 1922. Z powodu choroby nie ukończył studiów polonistycznych, rozpoczętych na Uniwersytecie Warszawskim 1925. Wyznawca filozofii katolickiej.

"Druga ojczyzna" (pierwszy zbiór poetycki)

-skamandryckie fascynacje, co oczywiście nie oznacza wtórności poezji Lieberta-utwory pomieszczone w tomie = zapowiedź dojrzałej poezji religijnej

-poezja religijna, w której = problemy egzystencjalne wynikają ze świadomości wewnętrznego rozdarcia człowieka

"Druga ojczyzna" (tom poetycki)

-kosmiczny nieomal wymiar uczucia = dostrzeganie sprzeczności ludzkie natury (Miłość doskonała, Miłość 1924)

a)poeta przejawia ogromną odpowiedzialność za słowo = cecha całej poezji Lieberta

Dalsza droga poetycka Lieberta = poezja mistyczna i głęboko religijna

-poezja, w której przedstawiony został dramat egzystencjalny człowieka (rezultat zmagań chrześcijanina)

-poezja, w której postrzega się wyjątkowe zjawisko dwudziestolecia

Gusła (1930), Kołysanka jodłowa (wyd. pośmiertne 1932)

-tomiki poetyckie, w których poeta wyraźnie odchodzi od poetyki skamandryckiej

17)POEZJA TADEUSZA PEIPERA

Peiper Tadeusz Główny teoretyk i animator tzw. Awangardy Krakowskiej, wpływał na ruch awangardowy również w in. ośrodkach kraju. Po wybuchu wojny 1939 znalazł się we Lwowie, 1940 aresztowany przez władze radzieckie, po zwolnieniu przebywał w Kujbyszewie i Moskwie. Był członkiem Związku Patriotów Polskich i współpracownikiem Nowych Widnokręgów. Do kraju wrócił 1944. Zbiór szkiców, recenzji i artykułów teoretycznych opublikował w Tędy (1930).

Reprezentował cywilizacyjny optymizm, wierząc w sukces nauki, wiedzy i techniki. Interesował się żywo filmem. W szkicu Nowe usta (1925) propagował nowe formy poetyckie: "pseudonimowanie", które oznacza wyrażanie uczuć nie bezpośrednio, lecz za pomocą "ekwiwalentów" posługujących się peryfrazą, a także "układ rozkwitania".

Jako poeta opublikował zbiory awangardowych wierszy: A (1924), Żywe linie (1924), Raz (1929), skonfiskowany przez cenzurę poemat nawiązujący do tzw. sprawy brzeskiej (uwięzienie znanych polityków bez wyroków sądowych) pt. Na przykład (1931). Wybór poezji Poematy (1935).

W koncepcji jego indywidualna ekspresja miała być zastąpiona konstruktywistycznym rzemiosłem literackim. Język literacki przeciwstawiony został językowi prozy, cechować go miały silna metaforyczność, eliptyczność i wykorzystanie wieloznaczności słowa. Odbiór poezji był możliwy jednocześnie na poziomie emocjonalnym i intelektualnym, poprzez rozszyfrowanie peryfrastycznych metafor oraz kontemplację ekonomii i precyzji użycia słów, a także przemyślanej, za każdym razem oryginalnej kompozycji utworu.

Początkowa jego twórczość ilustrowała te założenia, później wyszła poza nie, ku formom dłuższym, opisowym, wzbogaconym elementami retorycznymi.

18)POEZJA JULIANA PRZYBOSIA

Wybitny poeta awangardy krakowskiej, tworzył jeszcze długo po wojnie. Oprócz awangardowej przynależności – jest indywidualną osobowością poezji polskiej.

Głosił postulat rzemieślniczej pracy nad językiem poetyckim, hasło: precz z wata słów. Widział istotę poezji w sile metafory. Początkowo fascynował go program 3M (miasto, masa, maszyna), ruch, elektryczność, geometria, potem zaczął wracać do tematów tradycyjnych (uczucia, pejzaże, sztuka), ale ujmował je na swój sposób. Jego pomysłem jest „układ rozkwitania” – czyli rozwijanie „zalążka” utworu, jakim jest wyjściowy wers.

Cechy poezji Przybosia:

-metafora i skrót (zobrazować sytuację przez maksymalne zagęszczenie przenośni);

-kondensacja znaczeń (jeden wyraz może budzić kilka potrzebnych skojarzeń);

-elipsa (opuszczenie ogniw w zdaniu, tak, ze zrozumiałe jest dopiero w kontekście);

-dynamizacja (poezja nie kopiuje natury, lecz wprawia w ruch i formuje ją na nowo).

-3M (miasto, masa, maszyna)

Tomy:

*”Śruby” 1925

*”Oburącz” 1926

*”Sponad” 1930

*W głąb las” 1932

*”Równanie serca” 1938

Debiutował w 1917 sonetem WSCHÓD SŁOŃCA ogłoszonym anonimowo w tajnym uczniowskim pisemku "Zaranie".

Pierwsze dwa tomy wierszy Przybosia, ŚRUBY i OBURĄCZ, wyrażały programową pochwałę nowoczesności, wezwanie do zbiorowego wysiłku, przedstawiały bohaterów nowej cywilizacji. Własną rolę w wysiłku zbiorowości określał poeta jako aktywnego robotnika, który pracuje nad słowem. Z nowoczesnej techniki pragnął wywieść nową poetykę, opierając ją na zasadach ekonomii i funkcjonalizmu, z czym łączyło się odejście od tradycyjnego metrum, wzmożona eliptyczność i metaforyczność oraz obecność charakterystycznych motywów wyobraźni poetyckiej: koła, prądu, rozruchu.

Tomy SPONAD i W GŁĄB LAS zapoczątkowały jego dojrzałą twórczość. Nastąpił w niej zwrot od cywilizacji wielkomiejskiej ku przyrodzie, krajobrazowi i erotyce. Podmiot zaczął przeciwstawiać swą wolę twórczą otaczającemu światu, czemu służyła tzw. figura kreacyjna, ukazująca przedmioty jak gdyby tworzone dzięki wysiłkowi podmiotu w procesie wizualnej percepcji. Dynamizm zewnętrzny przekształcił się w dynamizm wewnętrzny, powtarzał się motyw koła widnokręgu, zwłaszcza jego rozruchu podejmowanego wysiłkiem człowieka, siłą słowa i pracą wyobraźni. Zasada funkcjonalizmu prowadziła do wykorzystania wieloznaczności wyrazów, język stawał się skondensowany i skompresowany w myśl maksymy "maksimum aluzji wyobrażeniowych w minimum słów".

W zbiorze RÓWNANIE SERCA dołączyły się problemy społeczne: solidarność ze światem walczących, poczucie odmienności własnego losu i przekonanie o nieuchronnej zagładzie istniejącego porządku. W tym samym tomie zawarł poeta cykl wierszy związanych z Paryżem, wśród których było jedno z najbardziej znanych arcydzieł Przybosia, genialny przykład zamiany architektury na poezję - wiersz NOTRE-DAME.

W tomikach z lat trzydziestych ukształtował się ostatecznie styl poetycki Przybosia oparty na elipsie i metaforze, najczęściej niewyobrażalnej. Charakterystyczną właściwością tego stylu stała się też tzw. figura eksplozywna, ukazująca tkwiącą potencjalnie w przedmiotach i zjawiskach energię. Jego pozycję utrwaliły zbiory PÓKI MY ŻYJEMY i MIEJSCE NA ZIEMI będące manifestacją wewnętrznej niezależności człowieka i artysty wobec kataklizmu wojny.

W latach powojennych nastąpiło częściowe przejście do nowej poetyki, wyrażające się w dążeniu do większej komunikatywności, w zmianie postawy podmiotu z buntowniczej na akceptującą i pouczającą, a także w nawrocie do tematyki pracy. W późnej twórczości objętej zbiorami (od tomu NARZĘDZIE ZE ŚWIATŁA) ważny stał się temat własnej tożsamości i odrębności, rozwijany na tle wspomnień z dzieciństwa i w aktualnych polemikach wierszem, powtarzały się motywy lotu, światła, koła oraz kontynuacje stałych cykli lirycznych (motywy wiosny i paryskiej katedry Notre-Dame).

W okresie międzywojennym formułował hasła funkcjonalizmu, rozwijał kategorie obrazu i wizji. Po wojnie zajął się głównie uzasadnieniem nowatorstwa w sztuce, próbując jednocześnie reinterpretować pewne wątki tradycji kulturowej, zwłaszcza romantycznej (zbiór CZYTAJĄC MICKIEWICZA). Interesował się folklorem (opracował antologię polskiej pieśni ludowej JABŁONECZKA 1953).

Poezja Przybosia jest intelektualna, ponieważ autor uświadamia sobie rolę poety, negując jednocześnie udział niekontrolowanego uczucia w tworzeniu wiersza. Jest także retoryczna poprzez ciągłe podkreślanie znaczenia słowa i zdaniu poetyckiego. Konstruktywizm poezji Przybosia polega na dążeniu do tworzenia konstrukcji obrazowych, uwarunkowanych wolą poety, stwarzaniu świata doskonalszego niż prawdziwy. O Przybosiu mówi się też jako o poecie, którego cechuje łatwość obserwacji, aktywna postawa podmiotu lirycznego. Poeta podejmuje z odbiorcą dialog, angażuje go do wysiłku interpretacyjnego, przedstawia nowe widzenie świata, zbudowanego z "wielości znaczeń" zgodnie z zasadą "maksimum aluzji wyobrażeniowych" i "minimum słów". Kreacjonizm poezji Przybosia wypływa z przekonania, że poeta stwarza na nowo świat w materiale językowym.

19)ZWROTNICA, LINIA, SZTUKA WSPÓŁCZESNA – L’ART. CONTEMPORAIN.

*Zwrotnica - Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości, czasopismo literacko-artystyczne wydawane nieregularnie w Krakowie 1922-1923 i 1926-1927. Redaktorem i wydawcą był głośny twórca tzw. pierwszej (krakowskiej) Awangardy T. Peiper, autor programowych artykułów, np. Miasto, masa, maszyna.

Współpracowali z nim futuryści i formiści, a także awangardowi artyści. Pismo przywiązywało dużą wagę do nowoczesnych rozwiązań graficznych, zbliżonych do konstruktywizmu. Publicystykę z łamów Z. Peiper opublikował w głośnym zbiorze Tędy (1930).

*Linia -poeci z kręgu "Zwrotnicy" (bez Peipera) tworzą pismo (początek lat 30-tych)

-redaktor odpowiedzialny = Jalu Kurek, Jan Brzękowski, Julian Przyboś, Marian Czuchnowski

-5 numerów pisma w latach (1931-1933)

"Linia" = świadectwo pogłębienia programu "Zwrotnicy"

-w pewnych aspektach młodsi koledzy Peipera odchodzą z jego programu = zarzucenie intelektualnego sposobu uprawiania poezji

-artystyczne dążenia koncentrują się wokół kategorii obrazu poetyckiego i roli wyobraźni w poetyckim przekazie

-celowa organizacja wizji poetyckiej, jedność wizji poetyckiej, lotność fantazji

"Linia" = podtytuł "czasopismo awangardy literackiej"

-otwarta trybuna dla nowatorów spoza grupy = znamienna współpraca z Witkacym i z poetami młodszego pokolenia (krąg wileńskich "Żagarów")

*Sztuka Współczesna – L’Art Contrmporain – po wygaśnięciu „Zwrotnicy” funkcję czasopisma grupowego spełniał wydawany w Paryżu przez Brzękowskiego i Chodasiewicz – Grabowską dwujęzyczny periodyk. Poświęcony był zarówno poezji jak i plastyce. Wychodził w latach 1939 – 1939.

20)FUTURYZM: PROGRAM, PRZEDSTWICIELE

Futuryzm awangardowy kierunek w literaturze, sztuce i muzyce, zapoczątkowany we Włoszech (także w Rosji) w 1909 r. przez F.T. Marinettiego, głoszący całkowite zerwanie z dotychczasową sztuką i powstanie nowej, przyszłościowej sztuki, opartej gł. na kulcie techniki, cywilizacji, rywalizacji; w Polsce rozwijał się w l. 1917–1922, a jego głównymi przedstawicielami byli m.in. T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Stern, A. Wat.

Do ugrupowania należeli m.in.: A. Soffici, A. Palazzeschi, G. Papini. Występowali przeciwko tradycji, akademizmowi, konwencjom obyczajowym, opowiadając się za nowoczesną cywilizacją techniczną, życiem wielkomiejskim, kultem przygody, szybkości, agresywności i niebezpieczeństwa.

Według futurystów, twórczość poetycka powinna być buntem przeciwko tradycyjnej, uporządkowanej składniowo wypowiedzi. Proponowali używanie tzw. słów na wolności, mających oddawać chaos i bezład rzeczywistości.

W Polsce ruch futurystyczny rozwijał się głównie w latach 1917-1922, zgrupowany w klubach Katarynka i Gałka Muszkatołowa w Krakowie (T. Czyżewski, B. Jasieński, S. Młodożeniec, J. Jankowski) i w Warszawie (A. Stern, A. Wat – autorzy pierwszego almanachu futurystycznego Gga 1920).

W 1920 obie grupy rozpoczęły współpracę, organizując wspólne imprezy i wydając kilka "manifestów futuryzmu polskiego" (1921) oraz almanach Nuż w bżuhu (1922). Z futuryzmem były związane czasopisma: Nowa Sztuka (1921-1922), Zwrotnica (1922-1923), Almanach Nowej Sztuki (1924-1925). Jego twórcy atakowali tradycję (głównie romantyczną i młodopolską), nie stroniąc od atmosfery sensacji obyczajowej.

21)POEZJA BRUNONA JASIESKIEGO

We wczesnej liryce, But w butonierce (1921), bliskiej rosyjskiemu egofuturyzmowi, sentymentalno – dekadencka poza łączy się z fascynacją przedmiotami cywilizacji urbanistyczno – technicznej i prowokacyjnym antytradycjonalizmem obyczajowym i estetycznym.

Wpływ Majakowskiego, nastroje buntownicze i pacyfistyczne skonkretyzowały się w idei rewolucji społecznej.

W polskojęzycznej twórczości charakterystyczne są jego futurystyczne wiersze, łączące rewolucyjną retorykę ze skamandrycką formą (But w butonierce). Poeta świadomie naigrywa się ze wszystkich, którzy chcieliby widzieć w sztuce źródło estetycznych doznań. Słowo o Jakubie Szeli – ekspresywny, stylizowany na dynamiczna reporterską notatkę, na wiecowe przemówienia albo na ludową epikę styl, któremu towarzyszy anarchistyczno – komunistyczny obraz rzeczywistości społecznej.

23)WOKÓŁ LITERATURY PROLETARIACKIEJ

Proletariacka literatura, w okresie międzywojennym w ZSRR literatura związana z ruchem robotniczym, wyrastająca wg teoretyków z potrzeb klasy robotniczej i służąca jej. Była jednym z głównych haseł polityki kulturalnej po rewolucji październikowej 1917, stanowiąc część składową postulatu stworzenia kultury proletariackiej w obrębie nowego ustroju.

Twórcami literatury proletariackiej byli piszący robotnicy, a także zgrupowani w stowarzyszeniach literackich pisarze, którzy podporządkowali swoją twórczość dyrektywom partii komunistycznej.

W latach 30. hasło literatury proletariackiej zostało zastąpione przez postulat realizmu socjalistycznego. Koncepcja literatury proletariackiej pojawiła się także w innych krajach, m.in. w Polsce, szczególnie w latach 20 (1921 – 1926). Zaliczamy tu: B. Jasieński – Pieśń o głodzie, Słowo o Jakubie Szeli; W. Broniewski – Wiatraki.

Hasło lp propagowały pisma Nowa Kultura, Dźwignia, Miesięcznik Literacki

Twórczość literacka związana z życiem, walką i dążeniami proletariatu. Pojawił się wraz z wystąpieniem zorganizowanego ruchu robotniczego. Upowszechnił się w okresie międzywojennym, głównie wśród pisarzy i krytyków związanych z ruchem komunistycznym.

Cele: agitacyjna, poznawcza, rewolucyjna.

24)POEZJA WŁADYSŁAWA BRONIEWSKIEGO

„Rewolucyjny romantyk”, bo łączy w swojej poezji patos rewolucji ii poetykę romantyczną, szczególnie model poezji tyrtejskiej, nawołującej do walki. Utwory jego to często wiersze – apele, przepełnione obrazowymi przenośniami jak „harfa z żył” itp., pełne dynamiki i emocji.

Często używał konwencji pieśni i hymnu, jego utwory są bardzo komunikatywne, buntownicze i gniewne.

Tematycznie mieści się w nurcie poezji społecznej, w misji poety widzi powołanie trybuna ludowego, walczącego o sprawy proletariatu. Nie był to jednak poeta ideologii komunizmu.

Tomiki:

*”Wiatraki” i „Trzy salwy” 1925

*”Dymy nad miastem” 1927

*”Komuna Paryska” 1929

*”Troska i pieśń” 1932

*”Krzyk ostateczny” 1938

*”Bagnet na broń” 1943

*”Drzewo rozpaczające” 1945

*”Nadzieja” 1951.

Na początku roku 1925 ukazał się pierwszy tomik poezji Broniewskiego, zatytułowany "Wiatraki". Trzy salwy uznano za manifest polskij poezji proletariackiej nie tylko ze względy na temat i postawę ideologiczną, lecz również dobór środków wyrazu. Rok 1925 był także czasem pogłebiania się związków Broniewskiego z zespołem "Skamandra".

Następny zbiorek "Dymy nad miastem", 1926, przynosi krystalizację ideowo-artystyczną przekonań poety. Wzrasta ilość tekstów o tematyce politycznej i społecznej. W tomiku znalazło się wiele utworów o wyrazistej aktualności: reakcja na egzekucję Botwina, Kniewskiego, Rutkowskiego i Hibnera był wiersz Na śmierć rewolucjonisty, na śmierć Żeromskiego - wiersz "Róża", na przewrót majowy - wiersz Do towarzyszy broni. Ten ostatni utwór ma interesującą historię i ściśle się wiąże z biografią autora.

Lata trzydzieste przyniosły poważne zmiany polityczne, które odbiły się również w twórczości i działalności Broniewskiego. Nastroje katastroficzne oraz próby wyzwolenia się spod presji owych nastrojów to motywy przewodnie ostatniego przed wojną tomiku, wydanego w 1939 roku Krzyku ostatecznego. Zbiorek - obok aktualnych utworów politycznych - przyniósł wzmocnienie ogólnej tonacji patriotycznej, związanej głównie z tematem ziemi ojczystej, Miasto rodzinne i Mój pogrzeb. W tomiku mieszczą się także grotesowe i autoironiczne, Poeta i trzeźwi, Bar "Pod zdechłym psem", które , jak się wydaje, były próbą rozładowania narastających nastrojów depresyjnych.

Okres wojenny przyniósł dwa zbiorki poetyckie: Bagnet na broń oraz Drzewo rozpaczające. W pierwszym dominowała liryka o temacie "żołnierskim", apelująca do uczuć patritycznych, oraz utwory poświęcone refleksji ideowej, próbie wewnętrznego rozrachunku. Drugi zbiorek, Drzewo rozpaczjące, miał tonację odmienną - motywy tęsknoty i nostalgii mieszały się z akcentami autoironii i pozornej nonszalancji.

W roku 1945 powrócił Broniewski do kraju. Pierwsze utwory napisane po powrocie ;podjęły tematykę społeczną, zawierały motywy bliskie rewolucyjnym wierszom przedwojennym , tyle że poezję walki zastąpiła teraz poezja pracy i odbudowy. Lata pięćdziesiąte przynoszą wzmocnienie nurtu refleksji i zadumy nad pejzażem ojczystym. Liryczne: Mazowsze i Wisła. Także wśród krótkich utworów lirycznych pojawiło się wiele tekstów poświęconych ziemi ojczystej. Lata ostatnie przynoszą szereg wierszy osobistych: przejmujące liryki zbiorku Anka, poświęconej tragicznie zmarłej córce, oraz utwory ewokujące motywy śmierci, przemijania i czasu. Ostatnie wiersze są rzeczywiście ostatnimi stronicami " pamiętnika artysty", podsumowującymi biografię twórcy.

25)CZARTAK: PROGRAM, PRZEDSTAWICIELE, CZASOPISMO

Czartak, regionalistyczna grupa literacka założona w 1922, w Wadowicach przez E. Zegadłowicza. Nazwa wzięta od starej budowli, dawnej kaplicy ariańskiej. Wydała kilka zeszytów czasopisma Czartak w latach 1922-1928. Do grupy należeli m.in.: E. Kozikowski, Z. Kossak-Szczucka, J. Wiktor, J. Brzostowski oraz kilku wybitnych artystów-plastyków, jak J. Fałat, W. Weiss, Z. Pronaszko.

Program Czartaka łączył coś w rodzaju mistycyzmu religijnego i społeczny z miłością przyrody i pochwałą "prostaczka" ściśle z nią obcującego. Niechętnie nastawiony do współczesnej cywilizacji. Inspirował się ideami ekspresjonizmu. Poeci Czartaka głosili ideę „wszechmiłości” wyrażającą się w apologii przyrody i człowieka – ewangelicznego prostaczka, bytującego w bezpośrednim kontakcie z naturą.

Propagując regionalizm beskidzki, deklarowali jednocześnie antyurbanizm i sceptycyzm wobec współczesnej cywilizacji. W zakresie środków artystycznych chętnie stosowali stylizację na prymityw ludowy. Nawiązanie do tradycji ariańskiej ujawniło się w hasłach pacyfistycznych i filantropijnych.

W „Czartaku” drukowano poezję członków grupy, fragmenty prozy, recenzje i sprawozdania krytyczne. Poeci Czartaka organizowali wieczory poetyckie w różnych miastach Polski. W 1922 – 1926 wydali własnym nakładem 6 indywidualnych tomików poezji.

26)POEZJA EMILA ZEGADŁOWICZA

Debiutował tomikiem Tententy (1908). We wczesnej twórczości poetyckiej występują związki z nurtem prymitywistycznym. Źródło twórczości artystycznej upatrywał w sztuce ludowej – posługiwał się elementami ludowej fantastyki, zróżnicowaną rytmiką wiersza, wykorzystywał słownictwo gwarowe Beskidu. Poematy – Dziewanny (1921) oraz ballady - Powsinogi beskidzkie (1923)./6 ballad, gwara beskidzka, poświęcone życiu wędrownych rzemieślników, realistyczny opis pracy ludzkiej na tle przyrody, połączone zostały z metafizycznymi refleksjami na temat losu człowieka, bohater = święty za życia./

Rozwijał ekspresjonizm w kierunku regionalizmowi, stylizacji ludowej, frańciszkanizmowi w wersji prymitywistycznej, łączącej prymitywizm dziecka z ludowym, ukazuje psychikę dziecka o wielkiej wyobraźni i skłonności do przeżyć religijnych i konfrontuje je ze światem wierzeń i wyobrażeń ludu.

Poeta pisał bardzo dużo i „wielosłownie”, jego poetyckie gadulstwo stało się przysłowiowe. Bardzo długie i rozbudowane tytuły.

*Tematyka pracy łączy się ze stylizacją na naiwną ludową religijność;

*Groteskowość i tradycje ludowego humoru nonsensownego;

27)POECI DRUGIEJ AWANGARDY

Druga awangarda, zbiorcza nazwa grup i kierunków poetyckich w drugiej połowie okresu międzywojennego (1918-1939), nawiązujących (akceptując bądź polemicznie) do Awangardy Krakowskiej. Do najważniejszych ugrupowań tego typu należały: wileńskie Żagary (m.in. Cz. Miłosz) oraz szkoła poetycka skupiona wokół J. Czechowicza (Lublin – Warszawa).

Druga awangarda nie podzielała optymizmu cywilizacyjnego i racjonalizmu futurystów oraz Awangardy Krakowskiej, kwestionując tezy T. Peipera o konieczności zachowania rygoru konstrukcyjnego. Postulowała lirykę kreacyjno-wizjonerską.

Przedłużeniem owego nurtu była twórczość tzw. pokolenia Kolumbów w okresie okupacji niemieckiej (1939-1945), m.in.: K.K. Baczyńskiego, T. Gajcego, A. Trzebińskiego, T. Borowskiego.

Druga Awangarda to krąg poetycki łączący autorów młodszej generacji Dwudziestolecia, debiutujących na przełomie lat 20/30 oraz wybierających raczej inspirację i postawę awangardową niż skamandrycką. Krąg ten tworzyli przede wszystkim wileńscy poeci z grupy Żagary (awangarda wileńska). Twórcy: Cz. Miłosz, T. Bujnicki, J. Zagórski. Centralna postacią tego kręgu był J. Czechowicz. Model wiersza stworzony przez AK wzbogacili nawiązaniami do tradycji, przede wszystkim biblijnej, barokowej i romantycznej, a cywilizacyjny optymizm został wyparty przez katastrofizm. *poetyka skrótu i kondensacji znaczeń;

*tematy w poezji: piękno pejzażu, temat wiejski; na zasadzie marzeń sennych lub skojarzeń;

*krytykuje Skamandra;

POECI DRUGIEJ AWANGARDY

-poeci świadomi dezaktualizacji cywilizacyjnego optymizmu Awangardy Krakowskiej

-poeci aprobowali osiągnięcia czysto artystyczne Awangardy Krakowskiej

Poeci Drugiej Awangardy jaskrawiej i ostrzej prezentowali problematykę społeczną (problem historii)

-intensywne odczuwanie historii = nieodwołalne wyroki i bezwzględny prymat historii nad człowiekiem (w wymiarze osobowym i artystycznym)

-odejście od racjonalizmu na rzecz problematyki metafizycznej = możliwość poznania poprzez sztukę i poezję

POEZJA DRUGIEJ AWANGARDY

1)Poezja wizyjna = poezja nasycona elementami fantastyczności i baśniowości

-poezja , w której świat jest często przedstawiany z perspektywy kosmicznej

2)Poezja mityczna = poezja o cechach swoistych dla przypowieści mitycznej

3)Poezja modernistyczna = pozorne powielanie problematyki typowej dla modemizmu

28)KWADRYGA: PROGRAM, PRZEDSTAWICIELE, PISMO

Kwadryga, grupa poetycka działająca na przełomie lat 20. i 30. w Warszawie. 1927-1931 wydawała pismo pod taką samą nazwą. Polemizowała, a zarazem po trosze ulegała Skamandrowi i Awangardzie Krakowskiej. Proponowała poezję społeczną.

Jej członkami byli: S. Ciesielczuk, S. Flukowski, W. Sebyła, W. Słobodnik, L. Szenwald, przejściowo K.I. Gałczyński.

Kwadryga, czasopismo literackie, które ukazywało się w Warszawie w latach 1927-31. Redaktorzy - M. Bibrowski i W. Sebyła. Pismo grupy literackiej Kwadryga.

Założona przez M. Bibrowskiego, S. R. Dobrowolskiego i W. Wernica. Organem grupy było czasopismo o tej samej nazwie, wyd. od wiosny 1927 do czerwca 1931, nieregularne. Pismo dysponowało własną serią wydawniczą Biblioteka K., w której 1929 – 1930 ukazało się 12 tomów poezji i prozy: Czechowicza, Dobrowolskiego, Rydzewskiej czy Sebyły. Urządzano spotkania autorskie również poza Warszawą.

W programowych wystąpieniach Kwadryga określała się opozycyjnie zarówno wobec „bezideowości i aintelektualnego witalizmu” Skamandra, jak wobec „estetyzmu” AK. Próbowała formułować program „poezji uspołecznionej” – literatury zaangażowanej i komunikatywnej, związanej z życiem i pracą prostych ludzi, nobilitującej trud twórców współczesnej cywilizacji technicznej.

Powołując się na patronat ideowy C. K. Norwida i nawiązując do myśli S. Brzozowskiego, Kwadryga podejmowała zagadnienia stosunku pracy do twórczości artystycznej oraz powinności moralnych i roli społecznej twórcy, któremu przyzwała zarówno status wyraziciela przeświadczeń zbiorowych, jak romantycznego poety – kreatora.

Grupa nie wykształciła odrębnej poetyki: w twórczości kwadrygantów dominowały wpływy zwalczanego Skamandra, częściowo AK. Członkowie grupy uprawiali głównie poezję społeczną, często o charakterze refleksyjnym, w której dochodziły do głosu rozbieżne tendencje ideowe, od optymistycznej utopii cywilizacyjnego ładu i postępu, do przeczuć rewolucyjnych lub katastroficznych wizji zagłady człowieka i natury.

29)POEZJA KONSTANTEGO ILDEFONSA GAŁCZYŃSKIEGO

Cechy twórczości:

-ironiczny dystans wobec świata, kpina z uznanych wartości, niechęć do wszelkiej sztuczności i fałszu;

-operowanie paradoksem, błyskotliwym żartem językowym, kalamburem i groteską;

-poetyka luźnych skojarzeń, bliska praktyce nadrealizmu;

-podmiot liryczny przybiera postać błazna i prześmiewcy, który ucieka od świata fałszu i cynizmu

Debiutował w prasie w 1923 r. Związany był z grupą "Kwadryga". Powojenne tomiki: Zaczarowana dorożka (1948), Ślubne obrączki (1949), Pieśni (1953).

Współistniał w niej typ poety-cygana nie stroniącego od wesołej błazenady z podszytym autoironią głosicielem katastrofizmu, np. w poemacie Koniec świata. Wizje świętego Ildefonsa czyli Satyra na Wszechświat (1929) - z licznymi aluzjami do aktualnej sytuacji politycznej w Polsce.

Głośny poemat Bal u Salomona (1931) ukazuje sprzeczności ówczesnego świata przy pomocy nadrealistycznego obrazowania. W okresie współpracy z radykalnie prawicowym Prosto z mostu staje po stronie tzw. prostego człowieka, przedstawiciela lumpenproletariatu i drobnomieszczaństwa, któremu przeciwstawiał oportunistycznego inteligenta, obiekt jego kpin w dalszej twórczości.

Wiersze satyryczne, skierowane przeciwko rządom sanacji, jak Skumbrie w tomacie. Utwory poetyckie (1937) przyniosły mu w rok później znaczącą nagrodę literacką.

W okresie wojny napisał szereg wierszy patriotycznych, np. Pieśń o żołnierzach Westerplatte. Ogromną popularność zyskał mu m.in. zbiór Zaczarowana dorożka (1948).

Po wojnie z jego wierszy przebijała spontaniczna pochwała pracy, której nadawał baśniową niezwykłość. Opisywał np. piękne i młode sprzedawczynie. W "Przekroju" drukował teksty w cyklu o nazwie "Zielona Gęś". Określał je jako najmniejszy teatrzyk świata. W krótkich scenkach prezentował absurdalny i surrealistyczny humor. Zwracał się on przeciw podniosłej tradycji romantycznej i dawnym elitom. Również w wierszach kpił z tradycyjnej inteligencji. Wiersz Śmierć inteligenta ukazuje niezdecydowanie tego środowiska i wikłanie się w rozważania, które do niczego nie prowadzą ("Chciałby. Pragnąłby. Mógłby. Gdyby."). Sfrustrowany inteligent potrafi tylko krzywić się na świat ("Wszystko krzywe. Wszystko nie tak").

W poważniejszym tonie utrzymane są Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich. Pokazują one kryzys światopoglądu i wiary w Boga. Przed wojną Gałczyński był uznawany za pisarza katolickiego. Pieśni miały charakter liryki osobistej, mówiącej o podstawowych zagadnieniach życia człowieka. Opisywał w nich pejzaże, codzienną krzątaninę, domowy spokój, miłość. Poezji wyznaczał rolę ocalania od zapomnienia tych ulotnych chwil.

30)ŻAGARY: PROGRAM, GRUPA, PRZEDSTAWICIELE, CZASOPISMO

Żagary, grupa literacka działająca w Wilnie 1931-1934. Wydawała czasopismo Żagary. Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce, początkowo jako bezpłatny dodatek do konserwatywnego dziennika Słowo, następnie do Kuriera Wileńskiego pt. Piony. Po połączeniu się z miesięcznikiem literackim Smuga w 1933 pismo powróciło do pierwotnej nazwy Żagary.

Do komitetu redakcyjnego należeli m.in.: T. Bujnicki, A. Gołubiew, J. Zagórski, H. Dembiński, C. Miłosz, J. Putrament, A. Rymkiewicz. Pismo opowiadało się za ideologią umiarkowanie lewicową, postulowało literaturę podejmującą zagadnienia społeczno-polityczne i etyczne.

Pozostawało w opozycji zarówno do Skamandra, jak krakowskiej Awangardy, choć pisarze związani z Żagarami korzystali z niektórych jej dokonań. W twórczości żagarystów przeważał katastrofizm, poczucie kryzysu współczesnego świata i jego krytyka w duchu społecznej sprawiedliwości. W ich poetyce awangardyzm łączył się z elementami klasycyzmu, symbolizmu, groteski i ekspresjonistycznego fantazjotwórstwa. Założenia programowe grupy: nawiązania do katastrofizmu (w przekonaniu o końcu świata i kryzysie istniejącego świata i jego ideologii. Wpływa to na symboliczno – wizyjne przedstawienie świata w poezji), dekadentyzmu, poczucie 
zagrożenia. Twórcy grupy powracają do romantyzmu i symbolizmu. Tonacja wierszy rodzi lęk, z intuicyjnego przewidywania katastrofy. Wpływy romantycznego wizjonerstwa.  

31)POEZJA CZESŁAWA MIŁOSZA

W okresie międzywojennym wydał dwa tomy poetyckie:

-Poemat o czasie zastygłym (1933);

-Trzy zimy (1936);

Zbiór z roku 1936 przynosi utwory pełne nastroju zagrożenia i lęku, przedstawiające wizję apokaliptyczną. W poetyckich obrazach jest zawarty wizerunek świata pogrążającego się w niepamięci; czas i historia zostają wstrzymane. Sięga do motywu ognia, popiołu i dymu pogorzeliska. W wierszu Roki świat ulega ostatecznej zagładzie.

Wizje katastrofy. Pogłębia nastrój trwogi: zapowiedź Apokalipsy ujawnia się poprzez obserwację wszechświata – nieba, ziemi, obłoków. Wieloznaczność symboli.

Przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury i cywilizacji towarzyszy heroiczna aktywność.

32)AUTENTYZM I „OKOLICA POETÓW”

Autentyzm – program poetycki sformułowany przez S. Czernika, głównie w wypowiedziach teoretycznych na łamach miesięcznika „Okolica Poetów” (1935- 1939), z którym związała się grupa młodych pisarzy akceptujących tę poetykę.

Autentyzm – kierunek w poezji polskiej lat 30tych XX w. Socjologiczna geneza autentyzmu wiąże się z kształtowaniem się środowiska nowej inteligencji, wywodzącej się ze wsi. Wyróżnik autentyzmu stanowi kategoryczny nakaz szczerości w imię moralnych i estetycznych obowiązków sztuki. Twórcą nazwy i teoretykiem autentyzmu był S. Czernik, który w 1935- 1939 wydawał w Ostrzeszowie Wielkopolskim pismo „Okolica Poetów”; na łamach pisma postulował zgodność twórczości literackiej z prawdą życiową, z obiektywną rzeczywistością, a przede wszystkim z osobistymi przeżyciami i doświadczeniami artysty. Wokół „Okolicy Poetów” skupiła się grupa pisarzy pochodzenia wiejskiego (J. B. Ożóg, J. A. Frasik, J. Pietrkiewicz). Zainteresowanie wykazywali też inni poeci (S. Piątek, M. Czuchnowski) oraz niektórzy prozaicy należący do zespołu literackiego Przedmieście.

Artykuły programowe pióra Czernika (m.in. Styl w liryce) ukazały się w “Okolicy Poetów” 1935-1936. Autentyści, pozostający w opozycji zarówno do Skamandra, jak kierunków awangardowych, postulowali “jedność prawdy artystycznej i życiowej”, kładąc nacisk na osobiste przeżycia, biografizm, związki z ziemią, wsią, jej obyczajem i kulturą. Bohaterem ich utworów był często wyobcowany inteligent pochodzenia wiejskiego, który nie może przystosować się do miasta.

Po II wojnie światowej zasady a. próbował kontynuować Ożóg, starając się wprowadzić pierwiastki uniwersalizujące, doświadczenia współczesnej antropologii i psychologii. Wydano zbiór Okolica poetów. Antologia poezji autentystów (1978).

Okolica Poetów, miesięcznik literacki wydawany i redagowany przez S. Czernika w Ostrzeszowie Wielkopolskim 1935-1937, 1938-1939. Początkowo czasopismo publikowało wiersze różnych orientacji poetyckich i pokoleń, później stało się organem tzw. autentystów(m.in. J.B. Ożóg, J. Pietrkiewicz, J.A. Frasik).

Czernik Stanisław (1899-1969), syn biednego chłopa, poeta, prozaik, eseista, badacz folkloru.

33)POEZJA JÓZEFA CZECHOWICZA

Czechowicz Józef (1903-1939), polski poeta i prozaik.

Wybitny poeta tzw. drugiej awangardy. Współpracę z grupą poetycką "Kwadryga".

Piewca sielankowej wsi i prowincji, a jednocześnie wyraziciel katastrofizmu. Nawiązywał do wizjonerstwa romantyków oraz do symbolizmu. Jego inspiracją był folklor, zwłaszcza jego muzyczność.

W warstwie formalnej jego poezja cechuje się uproszczoną i rozluźnioną składnią, całkowitą rezygnacją z interpunkcji i dużych liter. Koncepcję języka poetyckiego w twórczości poetyckiej Czechowicza określa się jako symboliczno-magiczną. Poeta stara się sięgać do treści ukrytych, nadać słowu moc sprawczą, uczynić z niego zaklęcie. Prowadzi to do mityzacji świata i do jego odrealnienia a zarazem ku personifikacji zjawisk, heroizacji postaci i uwzniośleniu - źródeł takiej postawy szukać można w poezji romantycznej oraz, przede wszystkim, w folklorze.
Jego poezja cechuje się oniryzmem i wizyjnością z jednej strony, a muzycznością z drugiej. Czechowicza uznaje się za "wirtuoza muzyczności" i "mistrza instrumentacji głoskowej", współtworzą one w jego wierszach również warstwę znaczeniową.

Świat poezji Czechowicza to przede wszystkim wieś i małe miasteczko, a główne tonacje psychiczne to łagodność, czułość i bezradność. Dominująca w jego poezji barwą uczuciową jest żal, estetyczną - elegijność, a główną obsesją - śmierć. Myśl o śmierci własnej jest w niej ściśle spleciona z przeczuciem śmierci zbiorowej, wojny, wielkiej zagłady. Czechowicza uważa się za jednego z najsugestywniejszych katastrofistów Dwudziestolecia - stanowi on typowy przykład "poety dwóch wojen" - wspomnienia i przeczucia w jego twórczości wzajemnie nakładają się na siebie. Wielką rolę odgrywają w niej motywy ognia i wody w ambiwalentnym, śmiercionośno- oczyszczającym znaczeniu. Istotną opozycją w tej poezji jest przeciwstawienie Arkadii i Katastrofy - krucha, łagodna uroda Arkadii i apokaliptyczna groza Katastrofy wzajemnie się potęgują.

Twórczość: KAMIEŃ, 1927 DZIEŃ JAK CO DZIEŃ. WIERSZE Z LAT 1927, 1928, 1929, 1930 BALLADA Z TAMTEJ STRONY, 1932 STARE KAMIENIE 1934 W BŁYSKAWICY. POEZJE, 1934 NIC WIĘCEJ, 1936 CZASU JUTRZEJSZEGO. DRAMAT, 1939 NUTA CZŁOWIECZA, 1939 PLAN AKCJI, 1938 POEMAT, 1992

Cechy twórczości:

-katastrofizm; przeczucie własnej śmierci, przeczucie wojny (zginął podczas bombardowania);

-pejzaże wiejskie;

-poeta wyobraźni;

34)GŁÓWNE TENDENCJE W DRAMACIE DWUDZIESTOLECIA

-nawiązywała jeszcze do stylistyki okresu młodopolskiego;

-w pierwszych latach niepodległości ukazały się ostatnie sztuki g. Zapolskiej „Asystent”, S. Przybyszewskiego „Mściciel”;

-S. Żeromski „Uciekła mi przepióreczka” – sztuka podejmowała problem wybitnej jednostki poświęcającej szczęście osobiste dla ideałów społecznikowskich;

-dramat poetycki i symbolizm młodopolski krzyżowały się z charakterystyczną dla ekspresjonizmu alegorycznością;

-E. Zegadłowicz „Lampka oliwna” – sceneria wsi beskidzkiej, namiętności ludzkie nabierały mistycznego opętania;

-tendencje naturalistyczne, pacyfistyczne, dramat historyczny;

-„repertuar kobiecy” Z. Nałkowska, M. Kuncewiczowa – utwory odznaczały się plastyką realiów środowiskowych, humanitarną wrażliwością na krzywdę i psychologiczną dociekliwością;

-starcie idei humanitarnych z totalitaryzmem J. Zawieyski „Dyktator On”;

-najpopularniejszy gatunek realistyczna komedia obyczajowa;

-farsa bulwarowa;

-utwory trafnie przedstawiały sposób życia ówczesnej inteligencji i mieszczaństwa;

-komedie M. Pawlikowakiej o kobiecym prawie do miłości „Dowód osobisty”; wyrafinowany dowcip, kapryśny stosunek do akcji i bohaterów, paradoksalność sytuacji;

-J. Szaniawski „Żeglarz”, „Most” – ton dyskretnej ironii i pobłażliwego sceptyzmu wobec świata i ludzi, godził elementy dramatyczne i komediowe;

-rozwój dramaturgii groteski i drwiny;

-S. I. Witkiewicz.

35)DRAMATURGIA JERZEGO SZANIAWSKIEGO

Szaniawski Jerzy (1886-1970), polski dramatopisarz, prozaik.

Autor groteskowych komedii poetyckich Murzyn, Ptak . Rozgłos oraz pozycję jednego z najwybitniejszych dramaturgów polskich XX w. przyniosły mu sztuki: Żeglarz, Adwokat i róże, Most, Dwa teatry. W swoich dramatach łączył liryzm z psychologizmem oraz pierwiastki filozoficzne i symboliczne z fantazją.

W konstruowaniu dramatów posługiwał się formą komediową, ale w istocie tworzył teatr refleksyjny i filozoficzny. Zderzał przyziemną rzeczywistość z tęsknotą do celów wyższych. Wymiar realistyczny przeplatał się tutaj ze sferą marzeń. Subtelnie ironiczne dramaty pełne były niedopowiedzeń. Mówiły o oczekiwaniu, podskórnych przeczuciach, podświadomych instynktach.

W 1946 roku napisał swoją najgłośniejszą sztukę - DWA TEATRY. Na drugą część tej sztuki składają się dwie miniatury sceniczne: MATKA i POWÓDŹ. Dramat jest jednocześnie realistyczny i fantastyczny. Za życiowymi zdarzeniami, "za zmiennymi sytuacjami kryją się zazwyczaj fakty z gatunku 'zdarzeń' wewnętrznych, jakieś idee, marzenia, tęsknoty ludzkie, stanowiące w istocie owo głębsze dno zmysłowe postrzegalnych znaków scenicznych.

Cechy:

-realizm; wartka, spójna akcja, rzeczywiści bohaterowie, logika zdarzeń, chronologia czasu;

-każda sztuka to wypadki z życia wzięte;

-chwyty: liryzm, ironia, elementy innych gatunków: baśń, przypowieść, aluzja;

tematy mieszczą się w sferze etycznej, filozoficznej, obyczajowej;

36)WITKACY I KONCEPCJA CZYSTEJ FORMY

Czysta forma, jedno z podstawowych pojęć estetyki S.I. Witkiewicza. Założeniem jej było dążenie do sztuki autonomicznej, oderwanej od życia, od jakichkolwiek motywacji praktycznych i treściowych, pozbawionej wszelkiej logicznej treści. Miała być środkiem prowadzącym do przeżycia Tajemnicy Istnienia.

Teoria Czystej Formy to przeżycie Tajemnicy Istnienia, mistyczne doznanie, którego doświadczamy dzięki dziełu – ale nie dlatego, ze naśladuje rzeczywistość. Ono ma oddziaływać czystą formą, zadziwiać, oszałamiać.

Teorie Czystej Formy zbudował na gruncie malarskim, następnie przeniósł ją na poezje i teatr. Akcentuje ona kompozycję, grę barw i form przy obojętnym stosunku do tematu i poszczególnych elementów podmiotowych wprowadzonych do utworu.

W praktyce teatralnej czysta forma prowadzi do charakterystycznych dla marzeń sennych asocjacji myśli, fantazji scenicznych, wieloznacznego seansu teatralnych postaci. Wyznacza ona także nadrealistyczny charakter utworu: dialog pozbawiony zostaje sensownych połączeń pojęciowych, logiki, wzbogacony jest często nonsensownym neologizmem, dowcipem, ciętością.

Ogromne znaczenie w tej teorii mają wizje senne Witakcego: barwa, kształt, ruch sceniczny, dekoracje i kostiumy.

Szewcy – przedstawia surrealistyczny obraz przyszłego społeczeństwa, obraz zgodny z katastroficznymi przekonaniami pisarza. Końcowe sceny – dramatu o rewolucji, buncie i przewrocie – zapowiadają totalną niwelację i mechanizację społeczeństwa.

37)DRAMATURGIA WITKACEGO

Dramaty: Tumor Mózgowicz, W małym dworku, Jam Maciej Karol Wścieklicki, Sonata Belzebuba, Szewcy.

Poprzez wprowadzenie do teatru Czystej Formy zmierzał do zrewolucjonizowania tradycyjnej praktyki dramaturgicznej, zwłaszcza naturalistycznej konwencji teatru mieszczańskiego.

Szczególnie reprezentatywny dla twórczości dramaturgicznej Witkacego jest utwór Szewcy. Przedstawia surrealistyczny obraz przyszłego społeczeństwa, obraz zgodny z przekonaniami katastroficznymi pisarza.

Jest to dramat pesymistyczny. Traktuje o rewolucji, o katastroficznej wizji przyszłości, jest także przerysowaną, karykaturalną charakterystyką społeczeństwa. Witkacy zapowiada nadejście strasznego świata – władzy Hiperrobociarza: epoki biurokracji, manipulacji otępiałym społeczeństwem.

-charakterystyka postaci (np. Scurvy ma oczy błękitne jak guziki od majtek);

-zmienność stylu wypowiedzi jednej postaci;

-imiona: Księżniczka Zbereźnicka;

-groteska i absurd budulcem wielu scen;

-igranie przestrzenią (ściany czy kraty jej nie ograniczają);

-wulgaryzmy w wypowiedziach;

38)KATASTROFIZM WITAKCEGO

Przesłanie dzieł Witkacego ma charakter filozoficzny.

Witkacy jest katastrofistą, przewiduje kres istniejącego świata, zanikły w nim uczucia metafizyczne. Nie organizuje tego niezwykłego bałaganu na scenie bez istotnej myśli, w tym „szaleństwie jest metoda” – Witkacy gra konwencjami, bezlitośnie wyśmiewa schematy i obyczaje, dyskutuje tak istotne tematy jak wizja przyszłego społeczeństwa, rewolucja, definicje zwykłej egzystencji. Jest prekursorem teatru absurdu.

Katastroficzna powieść Pożegnanie jesieni – przedstawiona w niej groteskowa, zdeformowana rzeczywistość jest wyrazem przekonania artysty o rychłym końcu kultury europejskiej. (str 183 – repetytorium)

40)PRZEDWIOŚCNIE ŻEROMSKIEGO JAKO POWIEŚĆ POLITYCZNA

-powieść polityczna;

-trzecioosobowa narracja;

-dzieje Cezarego Baryki, wychowanego w Baku; świadek rewolucji, powraca do Polski, by tu rozpocząć dorosłe życie, porusza to ważne tematy:

*obraz i siła rewolucji;

*dyskusje o koncepcjach naprawy Polski;

*dylematy dojrzewania i poszukiwania autorytetów przez młodego człowieka;

*charakterystyka różnych środowisk polskich.

41)GENERAŁ BARCZ KADENA BANDROWSKIEGO JAKO POWIEŚĆ POLITYCZNA

Utwór będący literacką kroniką wydarzeń politycznych w Polsce na przedwiośniu niepodległości. Ukazuje w migawkowych fragmentach lub rozbudowanych epizodach rozpad państw centralnych, rozbrajanie okupantów, tworzenie się polskich organów administracji, wojnę na wschodzie i rywalizację o władzę w odradzającym się państwie między endecją a tzw. obozem belwederskim, reprezentowanej w rzeczywistości historycznej przez J. Piłsudskiego, a w powieściowej fikcji przez tytułowego Barcza.

Powieść nie jest naturalistyczną kopią aktualnych wydarzeń, autor tworzy postaci fikcyjne, choć wyposażone w pewne rysy fizjonomii i biografii osób stojących ówcześnie u szczytu władzy i politycznej działalności.

Powieść jest swoistym studium tworzenia się i montowania struktury państwa.

GB ukazuje realizowanie się idei państwa niepodległego jako bezwzględną walkę sprzecznych dążeń, ambicji i aspiracji grupowych, partyjnych, społecznych i osobistych, jako grę kompromisów i układów, w której człowiek, jego honor i godność muszą raz po raz ustępować „wyższym koniecznościom” racji państwowych. A jednostka przywódcza, wyniesiona przez historię na czoło zdarzeń, skazana jest na samotność i samozniszczenie w służbie ogółu. Celem zaś tych wszystkich walk, ofiar, napięć ponad siły, psychicznych i moralnych, jest codzienne istnienie, drobne wygody, by żyło się lepiej i łatwiej.

Polska niepodległa nie jest już abstrakcyjna ideą i wzniosłym mitem, lecz normalnym państwem.

Naturalistyczno – ekspresjonistyczna powieść, barokowość języka, wybujała metaforyka, brutalność obrazowania.

42)POKOLENIE MARKA ŚWIDY ANDRZEJA STRUGA JAKO POWIEŚĆ POLITYCZNA

Bohater tytułowy jest w latach poprzedzających I WS młodym chłopcem o rozbudzonych uczuciach patriotycznych i społecznych. Przebywa w majątku ojca, studiuje w Krakowie, styka się z ruchem strzeleckim, odbywa kampanię legionową, dostaje się do niewoli rosyjskiej, przez daleki Wschód wraca do Polski, uczestniczy w wojnie 1920, a następnie jest świadkiem kształtowania się niepodległego państwa polskiego. Bohater nie potrafi odnaleźć się w powojennej sytuacji. Wojna jest w nim stale obecna, powraca w snach, halucynacjach.

W losach Świdy zawarł autor ideową biografię pokolenia legionowego, akcentując silnie jej poczucie tragizmu, wynikające z rozczarowania rzeczywistością powojenną.

Bezkompromisowy obraz tej rzeczywistości ukazany jest realistycznie, z wykorzystaniem elementów ironicznej groteski w oposach machinacji politycznej, korupcji i walki o władzę.

Ostrość wymowy ideowej motywu nie spełnionych nadziei, została w powieści stępiona przez wprowadzenie do epilogu dosyć ogólnikowo potraktowanej wiary w samoodrodzenie moralne i polityczne narodu.

43)ODMIANY POWIEŚCI POLITYCZNEJ W DWUDZIESTOLECIU

Powieść polityczna stanowi odpowiedź literatury polskiej po zakończeniu I wś i odzyskaniu niepodległości na konieczność postawienia diagnozy tej nowej dla kraju sytuacji, zamanifestowania „radości z odzyskanego śmietnika” czy też rozczarowania kształtem odrodzonej państwowości.

*”Generał Barcz” J. Kadena – Bandrowskiego to pierwsza tego typu próba, idąca pod prąd czytelniczych oczekiwań. Powieść ta daje panoramę polskiej rzeczywistości w pierwszych miesiącach po odzyskaniu niepodległości, nacechowanym nieładem wewnętrznym. Ukazuje samotność i samozagładę ludzi na wysokich stanowiskach;

*Romans Teresy Hennert” Z. Nałkowskiej; utwór o nachyleniu ideowo – społecznym. Autorkę absorbują społeczne następstwa sprawowania władzy przez wojsko i kręgi finansjery. Wątki romansowe pomagają tu w prezentacji sfer wpływowych na niedobrą sytuację w kraju. Krytycyzm autorki nie został wyrażony bezpośrednio. Powieść prezentuje różnorodne środowiska postaci o odmiennych orientacjach politycznych bez rozstrzygania o ich słuszności;

*”Przedwiośnie” S. Żeromskiego – rozziew między idealnym projektem a rzeczywistością biednego państwa, zbudowanego na społecznej nierówności, politycznego ucisku, policyjnej kontroli. Jest to realistyczna powieść rozwojowa;

*”Pokolenie Marka Świdy” A. Struga – bohater wojny, przeżywający cierpienia wojenne, nie potrafi odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Przeżycia wojenne prześladują go cały czas. Rozbudowana sfera prywatna egzystencji postaci sąsiaduje z krytycznymi przedstawieniami nieudolnego polskiego parlamentaryzmu.

47)POWIEŚĆ AUTOBIOGRAFICZNA W DWUDZIESTOLECIU

Powieść autobiograficzna, odmiana powieści, której fabuła oparta jest na autentycznych wydarzeniach z życia bohatera, wzbogacona elementami fikcji literackiej, wydarzeniami, sytuacjami wykreowanymi przez wyobraźnię autora, pełniącego zazwyczaj funkcję narratora; pwieściami autobiograficznymi są m.in. M. Wańkowicza Szczenięce lata.

48)ZESPÓŁ LITERACKI PRZEDMIEŚCIE: PROGRAM I PRZEDSTAWICIELE

Przedmieście, zespół literacki prozaików działający w Warszawie i Lwowie 1933-1937, założony przez H. Boguszewską (przewodnicząca), J. Kornackiego, W. Kowalskiego, G. Morcinka, K. Muszałównę, do których przyłączyli się m.in.: Z. Nałkowska, B. Schulz, A. Rudnicki, J. Łobodowski, H. Górska, J.Kowalski i A. Kowalska, H. Krahelska, J. Brzoza.

Program grupy został sformułowany przez Boguszewską i Kornackiego w Deklaracji 7 punktów, zapowiadającej kolektywną pracę literatów i naukowców, zainteresowanie życiem proletariatu i mniejszości narodowych oraz metodę zbierania materiału do pracy literackiej, nawiązującą do twórczości faktograficznej, naturalizmu E. Zoli i francuskiego populizmu.

Niektórzy pisarze tego kręgu dbali o autentyzm opisywanych zjawisk i zdarzeń, nadając im humanitarną wymowę.

Publikacje zbiorowe, opatrzone nadrukiem Zespół Literacki Prozaików: Przedmieście (1934), Pierwszy maja (1934), oraz indywidualne: H. Boguszewskiej Za zielonym wałem (1934), J. Kornackiego Oczy i ręce (1934), H. Boguszewskiej i J. Kornackiego Jadą wozy z cegłą (1935) i Wisła, W. Kowalskiego W Grzmiącej (1936), S. Reya Kropiwniki (1937), B. Piacha Nas jest więcej (1937).

49) PROZA KRESOWA (VINCENZ)

Eseista i prozaik, filozof i tłumacz.

Najważniejszym i najbardziej znanym jego dziełem jest cykl „Na wysokiej połoninie”, pisany i publikowany przez wiele lat. Jest to wielowątkowa opowieść o Huculszczyźnie, krainie wielu nacji, języków, kultur, religii, tradycji, które Vincenz opisuje jako idealne miejsce dialogu i naturalnej demokracji. Opowieść, której ramy narracyjne podobne są do kompozycji gawędy szlacheckiej, zawiera elementy rozmaitych gatunków: eseju, przypowieści, legendy, apokryfu, ludowej gadki, religioznawczej czy etnograficznej analizy. Meandryczna, dygresyjna narracja eksponuje wieloaspektowy, warstwicowy charakter opisywanego świata.

W świecie powieściowym Vincenza nieistotna jest historia: ważniejszy okazuje się „czas mityczny”, utrwalony w podaniach, legendach, wierzeniach, obyczajach Huculszczyzny, w kulturze izolowanej, odciętej od świata, samowystarczalnej. Życie codzienne Hucułów powtarza odwieczne rytuały kultury pasterskiej, ukształtowanej w zgodzie z naturą, ze starymi wzorami postępowania. Skupia się na powolnym rozpadzie i obumieraniu kultury huculskiej.

Twórczość Vincenza jest jedyna w swoim rodzaju, wytycza własny tok narracyjny i myślowy, ignoruje główne poetyki XX wieku, sycąc się bogactwem całej europejskiej tradycji filozoficznej, religijnej, artystycznej i literackiej, nie różnicując jej na wysoką czy niską, a wyodrębniając z niej to, co swoiste i to, co uniwersalne.

Doskonała znajomość dziejów i kultury Hucułów posłużyła mu do napisania obszernego cyklu epickiego Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wierchowiny Huculskiej: część 1 Prawda starowieku (1936), część 2 Nowe czasy (tom 1 Zwada 1970, tom 2 Listy z nieba, Londyn 1974), część 3 Barwinkowy wianek (Londyn 1979) - wydanie krajowe całości 1980-1983.

Opublikował także szkice i eseje: O książkach i czytaniu (Budapeszt 1942), Dante und die Volksmythe (Dortmund 1962), Dialogi z Sowietami (Londyn 1966), Tematy żydowskie (Londyn 1977), Z perspektywy podróży (1980), Po stronie dialogu (tom 1-2, 1983), Powojenne perypetie Sokratesa (1985).

Kultura ludowa - wg Vincenza - nie jest tylko reliktem wczesnej fazy rozwoju cywilizacji, zawiera nie tylko „uśpione ślady życia dawnego”, lecz także „zapas sił, które dotąd nie znalazły dostępu do kultury świadomej”. Zrozumienie przez naród własnego folkloru pozwala mu poznać samego siebie.

Celem, jaki Vincenz stawia przed refleksją humanistyczną i sztuką, jest „przeniknięcie największego misterium: jedności człowieka w różnych kulturach”. W tym sensie Na wysokiej połoninie odwołując się do języka, mitologii i symboliki niewielkiej zamkniętej społeczności, otwiera przed czytelnikami perspektywy uniwersalne. Podania, legendy, wierzenia górali huculskich zostały przez Vincenza w znacznej mierze przetworzone i według nowych kryteriów uporządkowane, nie można więc nazywać Na wysokiej połoninie traktatem etnograficznym. Dzieło to ma również wyraźny adres polemiczny: kultura nowoczesna, powiada pisarz, „rozkawałkowuje człowieka na kruszyny”. Dzieło Vincenza, zarówno jego część eseistyczna, jak i epicka, stanowi próbę odzyskania owej utraconej jedności. Można uznać tę próbę za udaną lub chybioną, ale nie sposób odmówić Vincenzowi wielkiego talentu literackiego, mądrości, wspaniałego daru dialogu z czytelnikiem. Współistnienie w utworze eposu i powieści, mitu i historii, konwencji baśni i realizmu uwydatnia jego podstawowy temat: spotkanie dawności (starowieku) i nowoczesności. Na wysokiej połoninie należy więc do dzieł rozwijających wątki podstawowe dla kultury XX wieku.

Twórczość Stanisława Vincenza, a zwłaszcza Na wysokiej połoninie jest wielkim świadectwem cywilizacji Europy Wschodniej, gdzie spotykały się liczne narody, religie i wyznania. Cywilizacja ta, częściowo unicestwiona, jest u Vincenza również projektem kulturalnym dla nowych pokoleń. Bez tego dziedzictwa zjednoczona Europa będzie na pewno uboższa, a przede wszystkim uboższa będzie kultura polska.

*Kresy:

Temat kresowy spopularyzowali w literaturze polskiej klasycy XIX wieku. To za ich sprawą Litwa i Ukraina urosły do rangi narodowych przestrzeni mitologicznych. Literackie wyprawy na kresy autorów współczesnych najczęściej nawiązują do mitów znanych z literatury XIX wiecznej: przetrwania i zagłady.

Temat kresowy występuje w twórczości wielu pisarzy okresu powojennego, tworzących zarówno w kraju, jak i na emigracji. Pojawia się on w utworach bardzo różnych, jeśli chodzi o kryteria poetyki czy gatunkowe (powieści, eseistyka, proza autobiograficzna, poezja). O jego popularności zdecydowały wpływy tradycji, biograficzne doświadczenia autorów. Temat kresowy wiązał się zwykle z refleksją na temat istoty polskiego losu, znaczenia indywidualnej i narodowej pamięci, złożonych relacji między jednostką a historią, problematyka antropologiczną – sytuowaną zwykle w ramach wielorako rozpatrywanej opozycji: dziedzictwo i wydziedziczenie.

50)PROZA ŚLĄSKA: MORCINEK

Morcinek Gustaw (1891-1963), polski prozaik. Współzałożyciel grupy literackiej Przedmieście.

Rozgłos przyniosły mu zbiór opowiadań Serce za tamą (1929) i epicka powieść Wyrąbany chodnik (część 1-2, 1931-1932), kreśląca obraz Śląska w początkach XX w.

Powieści społeczno-obyczajowe i psychologiczne w duchu katolicyzmu, niekiedy nawiązujące do literatury popularnej, tzw. powiastek dla ludu, np.: Byli dwaj bracia (1930), Inżynier Szeruda (1936). Lubiane utwory dla dzieci i młodzieży: Narodziny serca (1932), Gwiazdy w studni (1933), Łysek z pokładu Idy (1933), Miasteczko nad rzeką (1938).

Tematykę związaną ze Śląskiem i z pracą górników kontynuował po II wojnie światowej, kładąc akcent na wartości laickie i humanistyczne, np. Pokład Joanny (1950). Przeżycia wojenno-obozowe, m.in.: Listy spod morwy (1945), Listy z mojego Rzymu (1946). Wybór pism (tom 1-3, 1956). Wg powieści M. Jerzy Gabryelski zrealizował film Czarne diamenty (1939).

Wszedł do polskiej literatury przede wszystkim przez swoją drugą książkę "Wyrąbany chodnik", w której pokazał dzieje Śląska pierwszych dwu dziesięcioleci XX wieku. Zarówno dzięki tej książce, jak i wielu innym Morcinek wprowadził do literatury polskiej temat życia Śląska, w szczególności jego robotników, ich szary, trudny i biedny dzień codzienny, ich pracę i walkę. Morcinek pisał również wiele książek przeznaczonych dla młodzieży, dzięki nim stał się jednym z najbardziej znanych i czytanych pisarzy polskich. I w tych książkach bardzo często występowały sprawy śląskie.

51)PROZA BRUNONA SCHULZA

Schulz Bruno (1892-1942), polski prozaik, krytyk literacki, grafik.

Pierwszym znanym utworem Schulza jest Noc lipcowa (powstała 1928, opublikowana 1936 w tomie Sanatorium pod Klepsydrą). Uznanie przyniósł mu cykl opowiadań Sklepy cynamonowe (1933).

W lirycznej, pełnej fantazji prozie Schulza fabuła jest zredukowana, większą rolę odgrywają opisy małego galicyjskiego miasteczka sprzed I wojny światowej, jego mieszkańców i obyczajów, nierzadko w klimacie zbliżonym do marzenia sennego. Proza Schulza należy do nurtu modernistyczno-ekspresjonistycznego, znamiennego dla schyłkowego okresu monarchii austro-węgierskiej, odwołującego się do mitów, symboli i podświadomości, posługującego się groteską oraz ironią.

Składają się nań dwa tomy opowiadań - SKLEPY CYNAMONOWE oraz SANATORIUM POD KLEPSYDRĄ, a także kilka utworów nie włączonych przez pisarza do pierwodruków wspomnianych zbiorów.

Aby znaleźć pełniejszą ekspresję dla swojej wizji świata, a zarazem wyobraźni, autor wzbogacił narrację, opisy, wprowadził bohaterów, zastosował barwniejszy język, pełen anachronizmów, regionalizmów, metafor, co sprawia, że czyta się tę wielowątkową, wielowarstwową prozę z rosnącym zaciekawieniem.

Głównym bohaterem opowiadań jest Józef - porte parole samego autora; obok niego obecny jest stary Jakub - ojciec głównego bohatera, odpowiednik rzeczywistego ojca pisarza. Jakub jest postacią niezwykle malowniczą - bajarz, demiurg, stwórca świata opanowanego przez materię, ma cudowne właściwości przepoczwarzania się w różne istoty. Czasami wydaje się demiurgiem, wystarczy jednak, że pojawi się obok niego młoda kobieta, a zapomina o swojej cudotwórczej mocy, ulegając jej powabom. Tak mężczyzna, który u Schulza jest uosobieniem władz umysłowych, poddaje się urokowi kobiety, którą pisarz utożsamia z materią, tym, co rzeczowe, praktyczne, a nie poetyckie i artystyczne. W ten sposób rodzi się również erotyczna więź między przedstawicielami przeciwnych płci. Ostatecznie kobieta staje się zwykle u Schulza metaforą apokaliptycznej wizji świata; wizji, w której świat jest zdominowany przez pragmatyzm, a nie przez sztukę. Ta, jedna z możliwych, perspektywa interpretacyjna nie uwzględnia, oczywiście, innych odczytań Schulzowskiej prozy (np. w duchu psychoanalizy, Kabały, postmodernizmu czy - ostatnio - feminizmu).

Wyrazistość świata przedstawionego przez Schulza - czy to w prozie, czy w sztukach plastycznych - sprawiła, że nie tylko jego twórczość cieszy się niesłabnącym, a przeciwnie - narastającym powodzeniem. Intryguje również jego biografia - zrekonstruowana przed wieloma laty na podstawie przede wszystkim wspomnień rodziny i znajomych przez Jerzego Ficowskiego, nadal jednak pełna zagadek. Do dzisiaj nie wiadomo na przykład, czy powieść pt. "Mesjasz", o której pisarz wspominał w listach rzeczywiście powstała, czy nie. W każdym razie do chwili obecnej nie natrafiono na jej ślad.

52)PROZA WITOLDA GOMBROWICZA

Gombrowicz Witold (1904-1969), jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich XX w. – prozaik, dramaturg i eseista.

Debiutował zbiorem opowiadań psychologiczno-fantastycznych Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933. Wydanie rozszerzone pt. Bakakaj 1957. W innym wyborze 1989 pt. Zbrodnia z premedytacją). Utrzymana w tonie groteski powieść Ferdydurke (1937) zarysowała główne problemy jego twórczości: potęgę formy oraz ról społecznych w stosunkach między ludźmi i w ich psychice.

W 1933 roku wydał PAMIĘTNIK Z OKRESU DOJRZEWANIA, zbiór opowiadań - pełnych humoru, bawiących się formą "literatury niskiej", całkowicie niezrozumiany przez krytykę.
Cztery lata później opublikowana została pierwsza powieść Gombrowicza FERDYDURKE, w której pojawiają się w pełni wątki kontynuowane przez autora także w późniejszych utworach - problem niedojrzałości i młodości; "gęby", maski przybieranej przez człowieka wobec innych; rozważania na temat opresyjności społeczeństwa i kultury - zwłaszcza polskiej, szlacheckiej, katolickiej i zaściankowej.

54)SÓL ZIEMI WITTLINA JAKO POWIEŚĆ EKSPRESJONISTYCZNA

Powieść ekspresjonistyczna – rozwijała się na kilku nurtach:

*prymitywistycznym – odwoływała się do zasad ewangelicznej prostoty i dobroci, rozpoznając je w świecie szarych, biednych ludzi, często skrzywdzonych przez los;

*onirycznym – hiperbolizacja, utrzymanie akcji w tonacji snu, koszmaru czy halucynacji. Erotyce towarzyszą zwykle wizje kosmiczne;

*metaforycznym.

Sól ziemi – w centrum zainteresowań znalazła się ideologia pacyfistyczna; bohater to niewinny prostaczek, analfabeta, dróżnika z huculskiej stacji kolejowej, Piotr Niewiadomski. Wielka kreacja przyszłej ofiary Wielkiej Wojny uosabia jej przyszłych żołnierzy traktowanych jak anonimowe mięso armatnie.

Stereotyp świadomej i dobrowolnej ofiary ewangeliczne dobrego, prostego człowieka, ulega tu ewolucji. Ofiara będzie wymuszona przez demoniczne Państwo i złożona demonicznej Wojnie. Ofiara będzie daremna i absurdalna, nie spowoduje niczyjego zbawienia.

Stylizacja ludowa, baśniowa sprawia, ze postać Piotra opromieniona jest aurą sympatii i współczucia.

Humanitarną wymowę utworu wzmacniają zarówno opisy transportu świeżo powołanych rekrutów przez ogarnięte wojenną gorączką kraje monarchii austro – węgierskiej, jak i przykłady bezmyślnego wojskowego drylu, celebrowane przez człowieka – automat: Bachmatiunka.

Przenikanie się w powieści realizmu i mitologizacji, epickiego patosu i ironii.

55)PROZA LAT 30STYCH: PRÓBA KLASYFIKACJI

56)GŁÓWNE TENDENCJE W PROZIE LAT 30TYCH

-bujny rozkwit prozy powieściowej;

-gł osiągnięcia M. Dąbrowska, Z. Nałkowska, M. Kuncewiczowa;

-odejście od stylistyki modernizmu i ekspresjonizmu ku tradycjom realistycznym,

-nawiązania do doświadczeń powieści psychologicznej XX wieku;

-powstanie powieści rewolucyjno proletariackiej (L. Kruczkowski); dokonującej rewizji tradycyjnych poglądów na historię Polski i podejmującej problematyke walki klasowej;

-rozwija się powieść społeczna, obyczajowo – psychologiczna i środowiskowa – dokument epoki i wyraz krytycznych stosunków społecznych;

-zainteresowanie literaturą dokumentalną i pamiętnikarską;

-rozwija się publicystyka i reportaż społeczny;

-powieść historyczna; moralne wartości, filozoficzny sens dziejów;

-literatura popularna: rozrywkowa, przygodowa, podróżnicza, sensacyjna.

57)PROZA STEFANA GRABIŃSKIEGO

Zaprzyjaźniony z nim Karol Irzykowski napisał we wspomnieniu pośmiertnym, iż pisarz, świadomy śmiertelnej choroby zawczasu penetrował zaświaty. W swoich (wyjątkowych na terenie literatury polskiej) Grabiński wykorzystywał perfekcyjnie schematy europejskiej literatury grozy, wprowadzał elementy spirytyzmu, nawiązywał do zjawisk określanym mianem parapsychologicznych. Debiutował pod pseudonimem Stanisław Żalny w 1909 roku tomem nowel pt. Z wyjątków. W pomrokach wiary. W 1918 ukazał się zbiór Na wzgórzu róż, odnotowany entuzjastycznie przez Karola Irzykowkiego i Wilama Horzycę. Kolejne tomy nowel to: Demon ruchu (1919), Szalony pątnik (1920), Niesamowita opowieść (1922), Księga ognia (1922); na scenie Teatru Małego w Warszawie (następnie w Krakowie i Lwowie) wystawia Willę nad morzem. (Ciemne siły) oraz misterium dramatyczne Zaduszki. Pisze scenariusz filmowy do własnej noweli Kochanka Szamoty. Był także autorem powieści: Salamandra (1924), Cień Bafometa (1926), Klasztor i morze (1928), Wyspa Itongo (1936), realizujących znakomicie konwencję literatury grozy.

*cechy twórczości:

Uprawiał fantastykę lit. o pokładzie psychol. – filoz., zakładającą polimorfizm bytu, „wielość rzeczywistości”. Inspirował się panpsychizmem H. Bergsona. Podniet tematycznych szukał też w parapsychologii i psychopatologii, dopatrując się w anomaliach psych. potwierdzenia dla swojej fantastcznej koncepcji wielopstaciowości istnienia. Jest jedynym w naszej literaturze klasykiem noweli niesamowitej, ujawniającym doskonałą umiejętność operowania nastrojem grozy, dziwności i tajemnicy, również w utworach osadzonych w starannie wystudiowanych realiach środowiskowych (np.: stacja kolejowa w Demonie ruchu, folklor kaszubski w Klasztorze i morzu).

58)ESEISTYKA BOLESŁAWA MICIŃSKIEGO

Miciński Bolesław (1911-1943), polski poeta, eseista, filozof.

Debiutował jako poeta w Kwadrydze 1929. 1933 zbiór wierszy z motywami biblijnymi Chleb Gietsemane.

Najważniejsze w jego twórczości są eseje filozoficzne w zbiorach: Podróże do piekieł (1933), Dwa portrety (Grenoble 1942), Portret Kanta i trzy eseje o wojnie (Rzym 1947), w których zajmował się m.in. kryzysem kultury europejskiej, wyrażającym się głównie w ideologii totalitarnej i nazistowskiej. Silny wpływ wywarła na niego filozofia personalizmu chrześcijańskiego. Pisma. Eseje, artykuły, listy (1970).

Przeciwnik filozofii akademickiej, uprawiał filozofię pojętą jako przeżycie osobiste, dające odpowiedź na moralne i metafizyczne problemy jednostki, dążącej do ustanowienia humanistycznej hierarchii wartości w epoce kryzysu kultury.

Eseje łączą precyzję wywodu logicznego z kunsztem i elegancją stylu.

59. i 60. Krytyka literacka Karola Irzykowskiego i Boya – Żeleńskiego.

W latach międzywojennych wielkie triumfy święcili również krytycy literaccy. Bez wątpienia krytykiem najbardziej wpływowym, najmocniej kształtującym opinię i mającym największą liczbę przeciwników był Tadeusz Boy-Żeleński. Tadeusz Żeleński, pseudonim Boy (1874-1941) - krytyk literacki i teatralny, tłumacz, publicysta.

Debiutował w 1895 roku cyklem sonetów w tygodniku "Świat", od 1906 roku występował jako współautor programów kabaretu Zielony Balonik, które ugruntowały jego rozgłos pisarski. Od 1909 roku publikował systematycznie przekłady z literatury francuskiej.

Rozwijał kampanię publicystyczną na rzecz tzw. świadomego macierzyństwa i reformy prawa małżeńskiego, co wywoływało ostre polemiki ze strony środowisk katolickich. Dyskusje wzniecały również jego wystąpienia "antybrązownicze", godzące w tradycjonalizm polonistyki uniwersyteckiej; zasadniczą polemikę podjął z nim Karol Irzykowski.

Ceniony krytyk teatralny, opublikował cykl felietonów Flirt z Melpomeną. Znany publicysta, przeciwnik klerykalizmu i ciemnoty, występował jako zwolennik liberalnej demokracji, np. w zbiorach: Brewerie (1926).

Postulował uprawianie historii literatury bez przemilczeń i mitologizacji.

Karol Irzykowski (1873-1944), radykalny obrońca intelektualnej niezależności artysty. Karol Irzykowski, podobnie jak Boy, nie rozpoczął swojej działalności od krytyki. W młodości zamierzał poświęcić twórczości oryginalnej: napisał powieść pt. "Pałuba" (1903). Jako umysłowość Irzykowski był pod wieloma względami przeciwstawieniem Boya. Mniej interesowały go związki literatury z życiem, bardziej to, co stanowiło samo "wnętrze" literatury, proces ludzkiej myśli w niej zamknięty, stopień jej odkrywczości i oryginalności. Rozpoczął swą działalność od tomu szkiców Czyn i słowo (1913). Irzykowski był pierwszym krytykiem w Polsce, który poważnie zainteresował się problemami nowego gatunku artystycznego, jakim był film i poświęcił mu książkę pt. Dziesiąta muza (1924). Wydał także w latach międzywojennych zbiory szkiców Słoń wśród porcelany (1933) i Lżejszy kaliber (1938).

61)KRYTYCY DWUDZIESTOLECIA

*S. Baczyński – krytyk literacki i publicysta. Współpracował z wieloma pismami, m.in. Prawdą. Ogłosił zbiór szkiców, m.in. o Brzozowskim i Irzykowskim, rozprawę o poezji ekspresjonistycznej, rozważania o powieści polskiej i sylwetki jej przedstawicieli „Nasi powieściopisarze”, studia teoretyczne o krytyce literackiej „Prawo sądu”.

*I. Fik – krytyk literacki, poeta, publicysta. Przedstawił własna periodyzację literatury Dwudziestolecia. Ostro atakował przerosty metafizyki, eksperymentatorstwa formalnego i psychologizmu, jak naturalizm i reportażowość.

*L.Fryde – krytyk literacki. Czasopismo „Pióro”. Podejmował zagadnienia teorii literatury, metod krytyki literackiej, ogłaszał analityczne rozprawy o wyróżniających się dziełach współczesnej prozy. Próbował syntetycznie ująć literaturę 20lecia, posługując się kategoriami pokolenia literackiego. Przeciwnik formalistów i strukturalistów.

*J. Stempowski – eseista i krytyk literacki. Duża erudycja i błyskotliwość umysłu. Twórca nowoczesnego eseju. Uwrażliwiony na problematykę kryzysu i zmienności foem kultury europejskiej, sposobów życia, wartości. Szyderczy wobec rodzimej tradycji sarmackiej. Krytyczny wobec naturalistów i literatury faktu. Niechętny wobec awangardy.

*K.W. Zawodziński – krytyk literacki, historyk literatury, wersolog. „Przegląd Warszawski”. Związany ze Skamandrem. Wartościował utwory wedle kryteriów harmonii i umiaru, regularnej wersyfikacji. Przeciwstawiał się awangardzie.

62)POEZJA DDWUDZIETOLECIA JAKO TRADYCJA LITERACKA DLA POWOJNIA

Tradycja literacka, całokształt doświadczeń i osiągnięć literackich przeszłości, które w danym czasie i środowisku społecznym współdecydują o zapotrzebowaniu odbiorców, a także stanowią pozytywny lub negatywny układ odniesienia dla twórczości współczesnej.

Tradycja literacka przyczynia się do formułowania pojęć i ocen: okresu literackiego, prądu literackiego, grupy czy szkoły literackiej, dokonań poszczególnych twórców. Tradycję literacką dominującą w danym okresie (np. romantyzm w formacji Młodej Polski) określa się jako tradycję kluczową.

Tradycja literacka narzuca pewne konwencje, zwykle zwalczane przez kierunki awangardowe, np. romantycy atakowali klasycyzm stanisławowski. Niekiedy staje się obiektem parodii lub pastiszu. Stanowi istotny składnik w badaniu historii literatury.

Orientacje poetyckie określają zwykle swoje miejsce między nowatorstwem, a tradycjonalizmem. Ideały nowatorstwa towarzyszą kierunkom awangardowym, dla których wartością jest niepowtarzalność danej oferty pisarskiej i które deklarują brak nawiązań do zbioru konwencji, tematów i motywów.

Dziedzictwo międzywojennej awangardy (futuryzm, Awangarda Krakowska, katastrofizm) z jej trzema kluczowymi ideami: wolność, rygor i konflikt, ujawniające się nie tylko w przejmowaniu poetyki, lecz również w widzeniu roli poety, strategii literackiej, wizji historii, postrzeganiu relacji między jednostką a społeczeństwem.

Losy polskiej poezji powojennej wyznaczane są z jednej strony przez napięcie między „awangardowością” i „tradycjonalizmem”, z drugiej przez wewnętrzne zróżnicowanie poezji podejmującej dialog z tradycją.

-kult tradycji; stwarzający harmonijną wizję przeszłości literackiej (Lechoń);

-czerpanie z różnic dawnych stylów, szkół, tendencji, pastisz (Tuwim);

-wybór jednego stylu przeszłości, traktowanego jako nadal żywego;

-ukazanie nieprzystosowalności dawnej poetyki.

Konfrontacja klasycyzmu (postawa wyróżniająca się dążeniem do harmonii i doskonałości, do prostoty i klarowności języka) i romantyzmu (nurt poezji lingwistycznej).