PODZIAŁ NA GRUPY: 1. Grupa nerwów czuciowych (zmysłowych) – I, II, VIII. 2. G n ruchowych – III, IV, VI, XI, XII. 3. Czuciowych i ruchowych – V, VII, IX, X. 4. Przywspółczulnych – III, VII, IX, X.
N WĘCHOWY I (zmysłowy) – jądro początkowe stanowią kom węchowe nabłonka błony śluzowej, znajdującej się w okolicy węchowej jamy nosowej. Neuryty kom tworzą pęczki (15-20), które jako nerwy węchowe przechodzą otworami w blaszce sitowej k sitowej do jamy czaszki i wnikają do opuszki węchowej. Neuronem drugim są kom nerwowe opuszki ich wypustki, które zebrane w pasmo węchowe dobiegają do trójkąta węchowego na podstawie mózgu. Obszar unerwienia: część węchowa błony śluzowej jamy nosowej, sklepienie jamy nosowej, górna cz przegrody nosa i małżowina nosowa górna. USZKODZENIE: złamanie k sitowej objawy: anosmia (brak węchu), wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego z nosa (przy przerwaniu opony twardej). Utrata węchu to jednocześnie utrata smaku. Chory ma zachowanie zasadnicze wrażenia smakowego ale traci rozróżnianie smaku.
N WZROKOWY II (zmysłowy) – jądro początkowe czopki i pręciki siatkówki oka, będące kom zmysłowymi. Neuronem drugim są kom warstwy zwojowej siatkówki i ich neutyty. Neuron trzeci stanowią kom warstwy zwojowej nerwu wzrokowego siatkówki. Neuryty tych kom tworzą pień nerwowy, który wychodzi z tylnego odc gałki i przebiega przez oczodół. Opuściwszy oczodół przez kanał wzrokowy, włókna nerwowe ulegają częściowemu skrzyżowaniu ze ostatecznie w pasmach wzrokowych wychodzących z skrzyżowania wzrokowego znajdują się w prawym włókna przewodzące podniety z prawych połówek obu siatkówek, w lewym z obu ich połówek lewych. Włókna pasma wzrokowego kończą się w ciele kolankowym bocznym. Dalszy ciąg drogi wzrokowej zawarty jest w promienistości wzrokowej które wychodząc z kom ciała kolankowatego boczną biegną jako neuryty ostatecznego neuronu przez torebkę wew do kory płata potylicznego. Obszar unerwienia: przewodzenie impulsów wzrokowych z siatkówki. USZKODZENIE: 1.uraz oczodołu lub gałki ocznej, złamanie w obrębie kanału nerwy wzrokowego objawy: brak reakcji na światło. 2.Ucisk na włókna drogi wzrokowej, uraz lub zator w obrębie płata skroniowego, ciemieniowego lub potylicznego objawy: zaburzenia pola widzenia. 3.Wzrost ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego objawy: obrzęk tarczy nerwu wzrokowego – tarcza zastoinowa.
N OKORUCHOWY III (ruchowy) – wychodzi ze śródmózgowia nast. przechodzi przez oczodół. W oczodole oddaje gałąź przeznaczona dla mięśni zew gałki ocznej, korzeń okoruchowy, zwój rzęskowy. Włókna ruchowe zaopatrują: m dźwigacz powieki górnej, m prosty górny, m prosty dolny, m prosty przyśrodkowy, m skośny dolny - Unoszenie powieki górnej oraz ruchy gałki do góry do dołu i przyśrodkowo. Za pośrednictwem zwoju rzęskowego, który zawiera włókna przywspółczulne: m zwieracz źrenicy, m rzęskowy – zwężanie źrenicy i akomodacja oka. USZKODZENIE: ucisk nerwu - wgłobienie podmiotowe (hakowe), guzy lub tętniaki w obrębie zatoki jamistej objawy: brak odruchu źrenicowego, szeroka i sztywna źrenica, opadnięte powieki, gałka skierowana do dołu i na zew (zez rozbieżny), wszystkie ruchy są porażone, tylko odwodzenie oraz nikły ku dołowi. W uniesieniu biernym powieki górnej – dwojenie w czasie patrzenia. Porażenie wew i zew: wew: m wew oka (m zwieracz źrenicy i m rzęskowy) bark reakcji na światło i nastawność oka. Zew – włókna biegnące do m wew oka są zachowane, pozostałe porażone.
N BLOCZKOWY IV (ruchowy) – jądro początkowe w śródmózgowiu. Wychodzi po str grzbietowej mózgowia. Włókna krzyżują się z włóknami str przeciwnej po czym przez szczelinę oczodołową wnikają do oczodołu. Obszar uner: m skośny oka górny – ruch gałki do dołu i w bok. USZKODZENIE: przemieszczenie nerwu w odc pniowym, złamania w obrębie ściany górnej oczodołu objawy: upośledzenie ruchu gałki ku dołowi i na zew (zez ku górze), niemożność patrzenia równocześnie w dół i na zew. dwojenie wyst podczas patrzenia ku dołowi.
N TRÓJDZIELNY V (mieszany) – wychodzi z mostu dwoma korzeniami (czuciowe i ruchowe) nast. w zwój troisty (półksiężycowaty). Ze zwoju wychodzą 3 gałęzie: 1. G czuciowa (nerw oczny) unerwia rogówkę, owłosioną skórę głowy, czoło, grzbiet nosa, powiekę górną, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki przynosowe. 2. G środkowa czuciowa (nerw szczękowy): skóra twarzy na wys szczęki, wargi górne, zęby szczęki, błonę śluzową jamy nosowej, zatoki szczękowe i podniebienia. 3. G dolna mieszana (nerw żuchwowy): czuciowo: śluzówka policzków, skóra okolic skroniowych, zęby dolne i częściowo język. Ruchowo: m żwacze, m dna jamy ustnej. USZKODZENIE: urazy ściany górnej zatoki szczękowej (nerw szczękowy), uszkodzenie nerwu trójdzielnego objawy: parestezje, utrata czucia bólu i dotyku, brak odruchu rogówkowego, porażenie m żuchwowych (zbaczanie żuchwy s str porażoną przy otwartych ustach), nerwoból (neuralgia) – pierwotny i wtórny.
N ODWODZĄCY VI (ruchowy) – jądro początkowe w grzbietowej cz mostu. Nast. przez szczelinę oczodołową wnika do oczodołu gdzie zaopatruje ruchowo m prosty oka boczny – ruch gałki w bok. USZKODZENIE: uraz podstawy mózgowia lub procesy chorobowe w obrębie zatoki jamistej i oczodołu objawy: zaburzenia odwodzenia gałki (zez zbieżny), podwójne widzenie patrząc w bok.
N TWARZOWY VII (mieszany) – skł z 2 cz: 1. Większej – korzeń ruchowy, 2. Mniejszej – nerw pośredni (włókna przywspółczulne i smakowe). Biegnie przez przewód słuchowy wew, kanał nerwu twarzowego i śliniankę przyuszną. Po wyjściu z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy nerw oddaje: gałęzie skroniowe, jarzmowe, policzkowe, brzeżną żuchwy, szyi, nerw uszny tylny, g potyliczna, j językowa. Ruchowo: mm mimiczne twarzy, przednio 2/3 języka, dno jamy ustnej i podniebienie, skóra przewodu słuchowego zew, błona śluzowa cz nosowej gardła i podniebienia, gruczoł łzowy, gruczoły błony śluzowej jamy nosowej i podniebienia, ślinianki podżuchwowe i podjęzyczne. USZKODZENIE: 1.uraz okolicy przyuszno-żwaczowej, guz kąta mostowo-móżdżkowego objawy: porażenie m twarzy, niezdolność do marszczenia czoła, nie zamykanie szpary powiek, opadnięcie kącika ust. 2.Złamanie k skroniowej objawy: uszkodzenie n ślimakowego i struny bębenkowej, wysychanie rogówki i zniesienie czucia smaku 2/3 przedniego języka. 3. Udar krwotoczny objawy: niedowład m dolnej cz twarzy po str przeciwnej. Pochodzenie centralne: guzy, tętniaki, zakażenia opon mózgowych, złamania k skroniowej, zakażenia wirusowe. Porażenie obwodowe: oziębienie nerwu. Porażenie/ niedowład mm połowy twarzy. Po str niedowładu: nie zamyka oka, nie marszczy czoła, kąt ust opadnięty, fałd nosowo-wargowy wygładzony, usta przeciągnięte na str zdrową, odruch rogówki zniesiony/ osłabiony (m okrężny oka), gałka u góry i na zew (objaw Bella) – m okrężny oka, szpara powiekowa szersza.
N PRZEDSIONKOWO – ŚLIMAKOWY VIII (czuciowy) – nerw statyczno-słuchowy, z dolnego brzegu mostu i przez przewód słuchowy wew dochodzi do narządu równowago i słuchu. Gałęzie przewodzą do mózgu pobudzenia zmysłowe z przedsionka i ślimaka. Nerw przedsionkowy: równowaga (przewody półkoliste, łagiewka i woreczek). N ślimakowy: narząd spiralny, bodźce słuchowe. USZKODZENIE: guz nerwu objawy: jednostronna utrata słuchu, szum w uszach, zawroty głowy (…)
N JĘZYKOWO – GARDŁOWY IX (mieszany) – włókna czuciowe ruchowe i przywspółczulne. Z rdzenia przedłużonego, prowadzi włókna ruchowe dla zwieraczy gardła i m rylcowo-gnykowego; włókna czuciowe z błony śluzowej gardła, migdałków i tylnej cz języka (włókna smakowe), przywspółczulne: n błędny i n skalisty mniejszy do zwoju usznego (jama bębenkowa, trąbka słuchowa, ślinianka przyuszna, gruczoły policzkowe). USZKODZENIE: razem NC IX, X, XI. Uszkodzenie pnia mózgu lub głębokich struktur szyi objawy: zniesienie czucia smaku w tylnej cz 1/3 języka, utrata czucia w podniebieniu miękkim, brak odruchu podniebiennego i gardłowego, bóle napadowe, połykanie śmiech ziewanie kichanie wywołują ból.
N BŁĘDNY X (mieszany) – ruchowo: m zwieracze gardła, m wew krtani, mm podniebienia miękkiego i gardzieli, włókna poprzecznie prążkowane przełyku. Przywspółczulne: m gładkie tchawicy, oskrzeli, p pokarmowego, włókna splotu sercowego. Czuciowe trzewne: nasada języka, gardło, krtań, tchawica, oskrzela, serce, przełyk, żołądek, jelita czuciowe smaku: okolica nagłośni i podniebienia. Czuciowo: skóra małżowiny usznej i p słuchowego zew, opona twarda dołu tylnego czaszki. USZKODZENIE: pień mózgu lub głębokie struktury szyi objawy: jednostronne porażenie podniebienia miękkiego, zbaczenie języka, chrypka, trudności w połykaniu (objaw firankowy – tylna ściana gardła przesuwa się w str zdrową) i mówieniu.
N DODATKOWY XI (ruchowy) – m mos, czworoboczny grzbietu cz górna; gardło, krtań, m podniebienia miękkiego. Skł się z: korzeni czaszkowych i k rdzeniowych. K czaszkowe wychodzą z mózgowia cz tylnej bocznej bruździe rdzenia przedłużonego. K rdzeniowe z rdzenia szyjnego (…) USZKODZENIE: urazy szyi objawy: porażenie m mos, zawroty głowy w kierunku str porażonej, porażenia górnych włókien m czworobocznego, opadanie ramienia, siła unoszenia barku osłabiona.
N PODJĘZYKOWY XII (ruchowy) - m języka wew i zew. USZKODZENIE: urazy szyi, złamania podstawy czaszki objawy: zbaczanie języka w str porażenia przy wysuwaniu go, nieznaczna dyzartia (zaburzenie artykulacji mowy), zaburzenie mowy, jedzenia, połykania.