Zastosowanie technik relaksacyjnych i projekcyjno-wyobrażeniowych w muzykoterapii.

Terapeutyczne oddziaływanie muzyki na człowieka znane jest już od starożytności. To właśnie, obcowanie z muzyką uwrażliwia na problemy własne i innych ludzi oraz wzbogaca osobowość. Termin ,,muzykoterapia” po raz pierwszy pojawił się w literaturze w 1950 roku. Wywodzi się od słowa muzyka, które z kolei pochodzi od łacińskiego słowa musica, które oznacza sztukę. Drugie słowo to terapia wywodzące się od greckiego therapeuein, które oznacza w szerszym kontekście leczenie.¹ Wprowadzenie terminu muzykoterapii związane było przede wszystkim z wprowadzeniem nowej metody terapeutycznej, która miała ściśle określone założenia teoretyczne jak również szereg efektywnych metod praktycznych. W muzykoterapii lecznicze działanie na uczestnika terapii wywierane jest według Schwabego, przez różne elementy oraz rodzaje muzyki, jak również przez różne formy jej odbierania i uprawiania.² Do elementów strukturalnych muzyki, należą: melodia, rytm, dynamika, barwa, harmonia, tempo i inne. Wpływ tych elementów muzycznych na człowieka może mieć znaczenie dla stymulowania jego funkcji psychomotorycznych, kształtowania przebiegu napięć oraz odprężeń psychofizycznych. W konkretnych technikach muzykoterapii wykorzystuje się różne elementy w celu uzyskania efektów leczniczych. Bogata w dzisiejszych czasach literatura muzyczna pozwala na wybór odpowiednich utworów muzycznych. Wybór utworów o określonym oddziaływaniu na pacjenta wymaga posiadania przez muzykoterapeutę odpowiednich kompetencji, wielkiego doświadczenia, znajomości indywidualnych potrzeb i uwarunkowań socjopsychologicznych odbiorców. Muzykoterapia rozumiana jako działalność praktyczna, jest to postępowanie, które zmierza do zrealizowania konkretnych, wyznaczonych wcześniej celów terapeutycznych. Może ona przyczynić się do uzyskania konkretnych wyników tylko wtedy, gdy będzie prowadzona w sposób systematyczny oraz metodyczny.³

Muzykoterapia to forma psychoterapii wykorzystującej muzykę oraz jej elementy do stymulacji, strukturalizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości człowieka. Muzykoterapię można traktować jako technikę relaksacji używaną przez pedagogów. Jest to bardzo prosta i nie medyczna metoda niewymagająca specjalistycznego szkolenia⁴.

Wartą uwagi definicją muzykoterapii jest również definicja Kennetha Bruschia, który dokonał przeglądu oraz krytycznej analizy dotychczas funkcjonujących definicji muzykoterapii i na tej podstawie sformułował następującą definicje: „ Muzykoterapia jest to usystematyzowany proces interwencji, w ramach którego terapeuta pomaga klientowi promować zdrowie, wykorzystując doświadczanie muzyki.”⁵

Definicje muzykoterapii, która aktualnie obowiązuje w Polsce wprowadził Mirosław Janiszewski. Określił on muzykoterapię jako dziedzinę, która wykorzystuje muzykę w sposób ukierunkowany, wielofunkcyjny, systematyczny oraz kompleksowy w celu uzupełnienia leczenia zabiegowego, rehabilitacyjnego, farmakologicznego, psychoterapii oraz pedagogiki specjalnej.⁶

Metody muzykoterapeutyczne wywodzą się z koncepcji psychologicznych: behawioralnych, psychodynamicznych i humanistycznych. Koncepcja behawioryzmu, gdzie muzyka pełni rolę wspomagającą, zakłada, że zachowań można się nauczyć i oduczyć. Koncepcje psychodynamiczne korygują zachowania pacjenta w zakresie wyzwalania i uwalnianie emocji. Natomiast w koncepcji humanistycznej, muzyka powinna wspierać, uwrażliwiać oraz wzmacniać⁷.

Muzykoterapeutą może być nauczyciel, lekarz lub wychowawca umiejący prowadzić bardzo wnikliwy dialog o charakterze muzycznym. W muzykoterapii liczy się kontakt pacjenta z terapeutą, dlatego też od muzyka terapeuty wymagana jest znajomość muzyki jak i jej oddziaływanie na człowieka. Ale przede wszystkim muzykoterapeuta powinien dawać wzorce prawidłowego, otwartego, uczciwego kontaktu .⁸

Klasyfikacja metod i form stosowanych we współczesnej muzykoterapii. W Polskiej literaturze próbę takiej klasyfikacji podjęła Galińska. Autorka wyróżnia siedem grup metod ze względu na funkcje, jakie pełni muzyka w psychoterapii.⁹

1. Odreagowująco-wyobrażeniowe oraz aktywizujące emocjonalne - wykorzystywane w muzykoterapii percepcyjnej, najczęściej opierają się na mechanizmie projekcji.
2. Treningowe - oparte na różnych wariantach treningu autogennego Schultza i nawiązują do teorii uczenia się, w szczególności do koncepcji odruchów warunkowych Pawłowa. Chodzi w nich o nauczenie pacjenta usuwania napięcia psychofizycznego.

W treningu autogennym Schultza pacjent ma uzyskać umiejętność dowolnego rozluźniania napięcia mięśni, regulowania funkcji wegetatywnych, neutralizowania świadomości i uwalniania jej od nieprzyjemnych stanów napięciowych. Dochodzi do tego w wyniku wielokrotnych ćwiczeń pod kierunkiem terapeuty przy jednoczesnym włączeniu własnych wyobrażeń.¹⁰

3. Relaksacyjne - stosowane w różnych dziedzinach medycyny, nie tylko w psychiatrii. ( metody te został szerzej opisane w dalszej części pracy)

4. Komunikatywne - związane z uczeniem komunikacji społecznej. W trakcie rozmaitych zadań muzycznych pacjenci uczą się nowych za­chowań społecznych i emocjonalnych, np. uczą się współdziałania, przeciwstawiania się osobom znaczącym, wczuwania się w to, co ktoś chce wyrazić.
5. Kreatywne - w postaci improwizacji instrumentalnej, wokalnej i ruchowej. Do tej grupy należy elementarne muzykowanie wg metody Orffa, podczas której pacjenci realizują proste formy muzyczne na in­strumentach muzycznych, np. rondo rytmiczne i kanon rytmiczny.
6. Kontemplacyjne - podczas których program muzyczny może wywoływać intensywne przeżycia piękna, np. uczucia wzniosłości przy słuchaniu muzyki organowej, może także pobudzać do kontemplacji w trakcie wyobrażania sobie treści związanych np. z tematem „Mój świat marzeń".
7. Aktywizujące – są to wszelkiego rodzaju ćwiczenia pobudzająco - aktywizujące najczęściej o charakterze zabaw ruchowych przy muzyce.

Zastosowanie technik relaksacyjnych. Nieodzownym elementem zdrowego trybu życia jest relaks. Wpływa on pozytywnie za zdrowie psychiczne, koncentrację uwagi, zdolności twórcze jak również pamięć. Relaks wiąże się z odprężeniem układu nerwowego, wspomaga generalną regenerację organizmu oraz prowadzi do oczyszczenia z nagromadzonych emocji. Warunkiem uzyskania pozytywnego efektu terapeutycznego jest odpowiedni dobór metody relaksacyjnej dla danej jednostki oraz umiejętne jej zastosowanie. Grochmal przedstawia klasyczny podział metod relaksu. Wyróżnia on :

- metody globalne- oparte na koncepcjach osobowości człowieka jako psychofizycznej całości,

- metody analityczne- dotyczą one kolejnego rozluźniania poszczególnych grup mięśniowych,

- Metody fizjoterapeutyczne ( nazywane inaczej intuicyjnymi) – to metody, które związane są z odkrywaniem przez praktykującego możliwości własnego ciała i uczenia się osiągania maksymalnych wyników przy minimalnym wysiłku.

Współcześnie coraz większą uwagę zwraca się na aktywne formy relaksu. Ich najważniejszą zaletą jest ogólne pobudzenie całego ciała, które za pomocą ćwiczeń gimnastycznych i oddechowych powoduje swoisty masaż mięśni, stawów oraz organów wewnętrznych.¹¹

Współczesny terapeuta powinien zwracać uwagę na osobę lub grupę, z jaką pracuje i do niej dostosowywać formy poszczególnych ćwiczeń, ich czas trwania, etapy wprowadzania, a także przebieg całej sesji relaksacyjnej. Bardzo istotny jest dobór muzyki zaproponowanej w trakcie treningu relaksacyjnego. Zazwyczaj podczas muzykorelaksacji stosuje się utwory spokojne, o niezbyt skomplikowanej fakturze, dość łagodnej linii melodycznej, przejrzystych treściach oraz niezbyt silnej dynamice. Zazwyczaj utwory te powinny być selekcjonowane pod względem ich wpływu na wywołanie określonych nastrojów emocjonalnych.¹² Dla odpowiedniego przeprowadzenia treningu relaksacyjnego istotne jest zastosowanie odpowiedniej pozycji ciała, w jakiej będzie odbywał się trening. Nie każdy może przyjąć dowolną pozycję. Najbardziej znaną i zalecaną pozycją relaksacyjną jest leżenie na plecach. Stosowane są także inne pozycje, takie jak leżenie na boku, leżenie na brzuchu, pozycja półsiedząca na krześle oraz dorożkarska.¹³

Jedną z najczęściej wykorzystywanych przez terapeutów form relaksacji jest trening autogenny Schultz’a. Przebieg treningu autogennego ma kilka podstawowych etapów:

1. dotyczy przyjęcia prawidłowej postawy ciała (jedna z pozycji wyjściowych do relaksu), rozluźnienia ciała i uspokojenia oddechu (w celu uzyskania wyciszenia wewnętrznego i nie reagowania na pojawiające się bodźce zewnętrzne).

2. W kolejnym etapie treningu autogennego cała uwaga skierowana jest na odczuwanie wrażeń płynących z ciała

3. Trzeci etap polega na wykształceniu umiejętności wprowadzania zmian pracy organizmu i odczuć emocjonalnych.

4. Ostatnim etapem jest świadome wprowadzanie zmian dotyczących własnych postaw i reakcji.¹⁴

Muzyka, która jest stosowana podczas treningu autogennego pełni na początku rolę drugoplanową, jest elementem wprowadzającym w ogólny klimat sesji. W dalszej części sesji stanowi ona tło, które służy do nadania większej wyrazistości oraz w celu ubarwienia tekstu. Aby właściwie przeprowadzić trening autogenny powinno się dążyć do użycia tylko jednego utworu. Do przykładowych utworów według Małgorzaty Kronenberg zaliczyć można między innymi :

- J.S Bach- Ave Maria

- J.S Bach- Koncert Klawesynowy f- moll. Largo

- L. van Beethoven- Bagatela Dla Elizy a- moll

- L. van Beethoven- Sonata fortepianowa c- moll op. 27 nr 2 Adagio sostenuto

- F. Chopin- Walc a- moll op. 34 nr 2

- A. Corelli- Gigue z Suity,

- A. Vivaldi- Cztery pory roku, Lato, op. 8,2, cz. I, Allegro non molto(…).¹⁵

Inną stosowaną przez terapeutów metodą jest relaksacja głęboka. To metoda, która wiąże się z uzyskaniem zmian w zakresie częstotliwości fal mózgowych , z tendencją do wytwarzania tak zwanego stanu Alfa. Faza alfa stanowi rodzaj swoistego zawieszenia mózgu na granicy pomiędzy wytężoną aktywnością umysłową a snem. W warunkach normalnego pobudzenia mózg generuje fale alfa, beta i theta. Natomiast przy zamkniętych oczach , w stanie odprężenia dominują fale alfa. Efekty wynikające z głębokiego odprężenia pojawiają się niemal natychmiast w trakcie trwania sesji, i utrzymują się jeszcze długo po jej zakończeniu.¹⁶

Techniki odreagowująco- wyobrażeniowe. Wychodzą one z założenia, że w zachowaniu człowieka pomiędzy bodźcem a reakcją wyrażają się jego indywidualne cechy psychiczne. Każdy z nas dostrzega, poznaje, zapamiętuje, myśli i wyraża swój stosunek do otoczenia po przez pryzmat własnej osobowości i indywidualnych doświadczeń. Cechy człowieka uzewnętrzniają się i nabierają szczególnego znaczenia wówczas, gdy sytuacja jest wieloznaczna i umożliwia swobodę wyboru zachowania.¹⁷ Taka właśnie wieloznaczność odróżnia muzykę od innych sztuk. Muzyka sama w sobie nie zawiera określonych treści poza muzycznych, co sprawia, że każdy słuchacz może ją odmiennie interpretować i przeżywać. Uruchamiając mechanizm projekcji, rzutuje na muzykę własne cechy, emocje, pragnienia, marzenia, cele życiowe, skrywane potrzeby, postrzeganie świata i najbliższego otoczenia. Dzięki temu, że struktury muzyczne tworzą przebiegi o charakterze napięć i odprężeń, mogą być dźwiękową analogią emocji przeżywanych przez człowieka. Poza tym właściwością muzyki jest oddziaływanie bezpośrednio na sferę emocjonalną z pominięciem kontroli intelektualnej, co umożliwia dotarcie do głęboko skrywanych emocji. Ten sam bodziec w postaci utworu muzycznego może wywoływać u słuchaczy podobne (lub różne) reakcje emocjonalne, którym nada on odmienne znaczenie. Rodzaj odczuć i skojarzeń wyzwolonych podczas słuchania muzyki zależy przede wszystkim od stopnia wrażliwości emocjonalnej, gustu muzycznego, wcześniejszych doświadczeń muzycznych, od aktualnego samopoczucia, nastroju, stanu psychofizycznego, osobowości, a także od sytuacji poprzedzającej bezpośrednio słuchanie muzyki . Muzyka jest środkiem katalizującym i intensyfikującym proces wyobrażeniowy u pacjenta. Wyzwala wyobrażenia wzrokowe o charakterze projekcyjnym jak również wywołuje dużo skojarzeń pozamuzycznych. Pobudzając emocje sprzyja katharsis, czyli wyzwoleniu zablokowanej energii emocjonalnej.

Pracę chciałabym zakończyć słowami „Musica animae levamen”- muzyka jest lekarstwem dla duszy. Potocznie ujmując- muzyka leczy. Tak więc wykorzystujmy muzykę i jej właściwości lecznicze na co dzień. Sami sobie pomagajmy wrócić do harmonii wewnętrznej i do utrzymania prawidłowej homeostazy. Świat dźwięków uspakaja, uwrażliwia, rozwija zainteresowania, a także pozwala spojrzeć na świat z innej perspektywy, z perspektywy lepszej – tej piękniejszej.

Bibliografia:

1. Galińska E., Muzykoterapia jako jedna z form terapii poprzez sztukę, [w:], Zeszyt naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1988 rok, nr. 48

2. Galińska E., Psychoterapeutyczne założenia muzykoterapii i ich realizacja [w] Psychoterapia, nr 22 z. XXII, Kraków 1977.

3. Galińska E., Muzykoterapia w kompleksowym leczeniu schizofrenii w warunkach oddziału dziennego [w] Psychoterapia, nr 3, Kraków 1991.

4. Konieczna E. J., Arteterapia w teorii i praktyce, wyd. ,,Impuls”, Kraków 2004.

5. Kronenberg M., Muzykoterapia. Podstawy teoretyczne do zastosowania muzykoterapii w profilaktyce stresu, wyd. Mediatour, Szczecin 2003.

6. Kronenberg M., Muzykoterapia. Wykorzystanie technik aktywnych i receptywnych w profilaktyce stresu, wyd. Global Enterprises, Szczecin 2004.

7. Lewandowska K., Muzykoterapia dziecięca, wyd. WSiP Gdańsk 2001.

8. Romanowski W.( red), Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo – koncentrujących , wyd. PZWL Warszawa 1975.

9. Schwabe Ch., Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynnościowymi, wyd. PZWL, Warszawa 1972.

10. Sęk H., Wprowadzenie do metod projekcyjnych. [w]: H.Sęk (red.). Metody projekcyjne: tradycja i współczesność. wyd. Naukowe UAM, Poznań 1984.

11. Skorek E. M. (red), Terapia Pedagogiczna, Tom II, Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, wyd. ,,Impuls”, Kraków 2005.

12. Szulc W., Arteterapia. Narodziny idei i ewolucja teorii, rozwój praktyki, wyd. Difin, Warszawa 2011.

---

1. E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2004, s. 41.↩

2. Ch. Schwabe, Leczenie muzyką chorych z nerwicami i zaburzeniami czynnościowymi, Warszawa 1972, s. 9.↩

3. K. Lewandowska, Muzykoterapia dziecięca, Gdańsk 2001 s. 46.↩

4. E. Galińska, Muzykoterapia jako jedna z form terapii poprzez sztukę, [w:], Zeszyt naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu” 1988 rok, nr. 48, s.76.↩

5. W. Szulc, Arteterapia. Narodziny idei i ewolucja teorii, rozwój praktyki, Warszawa 2011, s. 96.↩

6. M. Kronenberg, Muzykoterapia. Podstawy teoretyczne do zastosowania muzykoterapii w profilaktyce stresu, Szczecin 2003, s. 17.↩

7. E. M. Skorek (red.), Terapia Pedagogiczna, Tom II, Zagadnienia praktyczne i propozycje zajęć, Kraków 2005, s.11.↩

8. E. Galińska, Muzykoterapia w kompleksowym leczeniu schizofrenii w warunkach oddziału dziennego [w] Psychoterapia, 1991 nr 3, s. 45.↩

9. E. Galińska. Psychoterapeutyczne założenia muzykoterapii i ich realizacja [w] Psychoterapia, nr 22 z. XXII, Kraków 1977, s. 22.↩

10. W. Romanowski. (red.), Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo – koncentrujących, Warszawa 1975, s. 174 -183.↩

11. M. Kronenberg, Muzykoterapia. Podstawy teoretyczne…, wyd. cyt. s. 102-109.↩

12. Tamże, s. 122-124.↩

13. M. Kronenberg , Muzykoterapia. Wykorzystanie technik aktywnych i receptywnych w profilaktyce stresu, Szczecin 2004, s.77-79.↩

14. Tamże , s. 99↩

15. M. Kronenberg, „Muzykoterapia. Podstawy teoretyczne…, wyd. cyt. S. 148-149.↩

16. Tamże, s. 153-154.↩

17. H. Sęk. Wprowadzenie do metod projekcyjnych. [w]: H. Sęk (red.). Metody projekcyjne: tradycja i współczesność., Poznań 1984.↩