GLOBALIZACJA I ZMIANY
W UKŁADZIE SIŁ GOSPODARCZYCH
A MIĘDZYNARODOWY SYSTEM WALUTOWY
Cel:
uzasadnienie potrzeby przeprowadzenia reformy międzynarodowego systemu walutowego w celu jego lepszego dostosowania do zmian strukturalnych w gospodarce światowej i zapewnienia większej stabilności walutowej
oraz przedstawienie scenariuszy transformacji ładu walutowego.
Międzynarodowy system walutowy
w rozumieniu współczesnym obejmuje:
zasady,
reguły formalne i nieformalne,
instrumenty oraz
instytucje, które określają warunki rozliczeń i przepływów finansowych w operacjach transgranicznych.
Podstawę systemu walutowego stanowią:
1) zasady wymienialności walut i przepływu kapitału,
2) systemy kursowe,
3) reguły i instytucje zabezpieczające płynność rozliczeń w przypadku nagłych naruszeń równowagi politycznej, gospodarczej czy katastrof,
4) reguły i instytucje nadzorujące przestrzeganie zasad funkcjonującego ładu walutowego na poziomie regionalnym i globalnym,
5) kluczowe waluty, czyli takie, które charakteryzują się wysokim stopniem umiędzynarodowienia
Oceniając współczesny MSW z uwzględnieniem wyróżnionych wyżej elementów głównych można wyróżnić jego następujące cechy
1) wysoki poziom zaawansowania wymienialności walut i liberalizacji przepływu kapitału, choć w niektórych regionach świata, zwłaszcza w krajach Azji Południowo-Wschodniej, nie ma pełnej swobody przepływu kapitału,
2) dominują płynne kursy walutowe, z wyjątkiem Chin i większości krajów eksporterów ropy naftowej, które stosują różne rodzaje kursów stałych bądź płynnych kierowanych
3) podstawowe zabezpieczenie międzynarodowej płynności finansowej w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń zapewniają instrumenty MFW oraz porozumienia ad-hoc,
natomiast w przypadkach kryzysów finansowych kluczową rolę pełnią porozumienia bilateralne i System Rezerwy Federalnej USA, który ma obowiązek zagwarantowania płynności jako emitent najważniejszej waluty międzynarodowej poprzez pożyczanie środków finansowych partnerskim bankom centralnym,
4) funkcje nadzoru nad międzynarodowym ładem walutowym sprawują:
Unia Europejska w wymiarze regionalnym a Międzynarodowy Fundusz Walutowy i grupa krajów G-20 w wymiarze globalnym,
5) kluczowymi walutami MSW są dolar, euro i jen, z wyraźną dominacją dolara we wszystkich trzech funkcjach pieniądza, czyli jako środka płatniczego, miernika wartości i waluty gromadzenia rezerw.
Szczególnym okresem z punktu widzenia funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego były lata 90.
Postępująca liberalizacja przepływów kapitałowych i nowe możliwości technologiczne w dziedzinie przepływu informacji i komunikowania się przyczyniły się do rozwoju usług finansowych i integracji rynków.
Rynki instrumentów pochodnych zaczęły „pęcznieć” na przełomie lat 80. i 90. (wraz z globalizacją i wzrostem przepływów finansowych) i eksplodowały po roku 1999, kiedy USA odeszły od zakazu łączenia bankowości komercyjnej z bankowością inwestycyjną w ramach jednej instytucji finansowej (tj. tzw. żelaznej reguły tzw. Act Glass Steagall, ustanowionej w 1933 roku jako odpowiedź na wielki kryzys).
Zerwanie z tą zasadą otworzyło bankom drogę do bezkarnego spekulowania na rynkach pieniędzmi swoich klientów.
Dziś rynek instrumentów pochodnych szacowany jest na dziesięciokrotność światowego PKB, a zaledwie 5% obrotów na rynkach walutowych odzwierciedla realny handel, resztę, czyli 95%, stanowią transakcje terminowe i opcje walutowe.
Światowy system finansowy pełen jest śmieciowych instrumentów, za którymi nie stoi realna wartość.
Dzięki kreacji pieniądza przy pomocy instrumentów pochodnych możliwe stały się wydatki, na które przy konserwatywnej polityce finansowej żaden rząd czy bank nie mógłby sobie pozwolić.
Wskutek działania wielu czynników międzynarodowe obroty kapitałowe dynamicznie rosły od początku lat 90.
Zwiększył się zakres wymienialności walut oraz skala spekulacyjnych przepływów kapitału i kryzysów walutowo-finansowych.
Doświadczały ich nie tylko rozwijające się kraje Ameryki Łacińskiej i Azji wskutek nagłych odpływów kapitału, ale również kraje funkcjonujące w Europejskim Systemie Walutowym (1992-1993), które doznały ataków spekulacyjnych.
Dlatego pod koniec lat 90. sprawa lepszego dostosowania międzynarodowego systemu walutowego i finansowego do zmian strukturalnych w gospodarce światowej znalazła się w centrum dyskusji środowisk akademickich i biznesowych.
Proponowane zmiany obejmowały:
1) środki prewencji i instrumenty zarządzania w sytuacjach kryzysowych,
2) zapobieganie nadużyciom finansowym, jak pranie brudnych pieniędzy, finansowanie nielegalnych działalności, unikanie płacenia podatków,
3) rozwój współpracy regionalnej i globalnej,
4) wzmocnienie międzynarodowego systemu instytucjonalnego.
Proces zmian dostosowujących zasady funkcjonowania poszczególnych sfer międzynarodowych stosunków gospodarczych do globalnego wymiaru samych procesów rozwoju ekonomicznego odbywa się bardziej na zasadzie działań doraźnych niż zmian systemowych.
Ogólnoświatowa Konferencja Oddłużeniowa (nowe Bretton Woods)
1) Trzeba powrócić do sztywnych kursów wymiany walut korygowanych okresowo według z góry uzgodnionych i przejrzystych reguł (np. parytetu cen, , kosztów pracy, PKB, stanu bilansu handlowego) na podstawie zmiany wkładu poszczególnych gospodarek narodowych w ogólnoświatową gospodarkę.
2) W tym celu dolara amerykańskiego powinien zastąpić inny techniczny środek rozliczeniowy
3) Powołana powinna być też ogólnoświatowa instytucja administrująca procesem oddłużenia (roboczo: OIA) – instytucja pełniąca docelowo rolę światowego banku centralnego połączonego z bankiem rozliczeń międzynarodowych.
Wraz z usztywnieniem kursu wymiany walut
problem spekulacji na rynkach walutowych i niekontrolowanych przepływów finansowych przestałby ciążyć na światowej gospodarce.
Na rynku instrumentów pochodnych okrojonym do skali realnej gospodarki mogłaby rządzić prosta reguła, że jedynie strony transakcji mogą ubezpieczać finansowo jej ostateczny wynik.
4) Inna kluczowa korekta powinna dotyczyć instytucji finansowych (zwłaszcza banków), które muszą odzyskać status zaufania publicznego. Banki udzielające kredytów detalicznych (dla osób prywatnych) i komercyjnych (dla firm) powinny zostać bezwzględnie pozbawione prawa do działalności inwestycyjnej.
Bankowość inwestycyjna oddzielona od komercyjnej i pozbawiona zarazem możliwości spekulacji (sztywne kursy) siłą rzeczy musiałaby się skoncentrować na finansowaniu innowacyjności, postępu technicznego, promowaniu wydajności, efektywności przedsiębiorstw
5) Powinno nastąpić oddłużenie państw, ale wyłącznie państw godzących się na nowe reguły (natomiast zadłużone instytucje finansowe powinny zostać podzielone lub zlikwidowane), chociaż oddłużenie powinno następować w różnym stopniu zależnie od poziomu długu i stanu instytucji finansowych.
Oddłużenie powinno nastąpić na drodze wzajemnych kompensat lub umorzeń, a rolę gwaranta właściwej restrukturyzacji długów pełniłaby OIA obdarzona prawem emisji środków rozliczeniowych i ich wymiany na lokalne waluty
Układ sił a kluczowe waluty międzynarodowe
Utworzenie obszaru wspólnej waluty w Unii Europejskiej, uważane za przełomowe wydarzenie w funkcjonowaniu międzynarodowych stosunków walutowo-finansowych, nie spełniło oczekiwań twórców Unii Gospodarczej i Walutowej co do uzyskania przez euro pozycji drugiej waluty globalnej, konkurującej skutecznie z dolarem w pełnieniu funkcji pieniądza światowego w sferze prywatnej i oficjalnej.
Dominacja dolara utrzymuje się.
Wybrane wskaźniki międzynarodowego wykorzystania kluczowych walut w % w roku 2009/2010
| Wskaźniki | Dolar | Euro | Jen | Inne |
|---|---|---|---|---|
| Obroty na rynku walutowym, kwiecień 2010 (/200%) | 84,9 | 39,1 | 19,0 | 57,0 |
| Wyemitowane międzynarodowe papiery dłużne, koniec 2009 (bez emisji krajowych) | 45,8 | 21,4 | 5,8 | 17,0 |
| Niespłacone międzynarodowe pożyczki bankowe, koniec 2009 (bez pożyczek transeuropejskich) | 53,8 | 15,7 | 3,6 | 26,9 |
| Udział rezerw walutowych | 62,2 | 27,3 | 3,0 | 7,5 |
Udział dolara i euro w funkcjach: gromadzenia rezerw walutowych i jako waluty zaczepu dla innych walut w latach 1999 i 2009 w %
| Funkcje | Dolar | Euro |
|---|---|---|
| 1999 | 2009 | |
| Zastosowanie w globalnych rezerwach walutowych | 71,0 | 62,1 |
| Wykorzystanie jako waluty zaczepu (ważone handlem) | 32,4 | 38,3 |
Zestawienie potencjału gospodarczego Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych, Chin i Japonii wskazuje na to, że gospodarkę światową charakteryzuje policentryczny układ sił gospodarczych.
W 2009 roku udział głównych centrów w światowym produkcie (wg PPP) wynosił:
UE - 21,1%, USA - 19,9%, Chin - 12,9%, a Japonii - 5,9%.
W światowym eksporcie towarów w 2010 roku udział tych ośrodków kształtował się następująco: UE - 33,82%, Chin - 10,36%, USA - 8,39% i Japonii - 5,05%,
a w eksporcie usług: UE - 42,49%, USA - 14,04%, Chin - 4,61%, i Japonii - 3,76%.
Zarówno pod względem udziału w światowym produkcie, jak i eksporcie pierwszym centrum jest Unia Europejska a drugim Stany Zjednoczone, z wyjątkiem drugiej pozycji Chin w eksporcie towarów. Pozycję trzeciego centrum zajmują Chiny, które awansowały gospodarczo uzyskując pod względem potencjału ilościowego porównywalną pozycję z UE i USA.
Prognozy wskazują na dalszy wzrost układu triadowego w gospodarce światowej: Unia Europejska - Stany Zjednoczone - Chiny.
Udział UE, USA, Chin i Japonii w światowym PKB wg parytetu siły nabywczej w latach 2009-2016 w %
| Kraje | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Unia Europejska | 21,1 | 20,4 | 20,0 | 19,5 | 19,1 | 18,6 | 18,1 | 17,7 |
| USA | 19,9 | 19,5 | 19,1 | 18,7 | 18,4 | 18,1 | 17,9 | 17,6 |
| Chiny | 13,0 | 13,6 | 14,4 | 15,1 | 15,8 | 16,5 | 17,3 | 18,0 |
| Japonia | 5,9 | 5,8 | 5,6 | 5,5 | 5,4 | 5,2 | 5,1 | 4,9 |
Biorąc pod uwagę układ sił gospodarczych i perspektywy dalszego umacniania się pozycji Chin można zauważyć, że cechą współczesnego MSW jest asymetria polegająca na tym, że rola jena jako waluty kluczowej jest marginalna, a euro nie osiągnęło pozycji waluty globalnej w żadnej z pełnionych funkcji w sferze prywatnej i oficjalnej, zaś dolar w roli głównej waluty światowej utrzymuje się od lat 40. XX wieku
Euro jest walutą regionalną, a właściwie wspólną walutą ugrupowania regionalnego.
Pojawia się też pytanie o renminbi jako walutę kluczową, na co wskazuje transformacja układu sił gospodarczych, spadek znaczenia Japonii i rosnący potencjał gospodarczy i handlowy Chin.
SCENARIUSZE TRANSFORMACJI MIĘDZYNARODOWEGO SYSTEMU WALUTOWEGO
Interesującą analizę możliwych zmian w MSW w perspektywie najbliższych 10-15 lat przedstawił zespół europejskich ekonomistów (Angeloni I., Bénassy Quéré A., Carton B., Darvas Z., Destais Ch., Pisani-Ferry J., Sapir A. and Vallee S.) przewidując trzy podstawowe scenariusze i nie wykluczając innych rozwiązań.
Uznali oni, że najbardziej prawdopodobne kierunki zmian w funkcjonowaniu MSW mogą sprowadzać się do następujących:
1) reformy istniejącego systemu walutowego,
2) transformacji obecnego systemu walutowego w kierunku systemu wielowalutowego,
3) powstania multilateralnego ładu walutowego.
Pierwszy scenariusz oznaczałby utrzymanie dominacji dolara, natomiast rola euro pozostawałaby w ścisłym związku z poziomem zadłużenia publicznego.
Następowałoby stopniowe wiązanie chińskiego systemu walutowego z systemami pozostałych gospodarek wschodzących, które stosują kursy płynne kierowane i ograniczoną kontrolę przepływu kapitału.
Ważnym elementem zmian w scenariuszu 1 byłaby:
a) poprawa bezpieczeństwa płynności finansowej zarówno na poziomie multilateralnym (MFW), jak i w relacjach bilateralnych pomiędzy bankami centralnymi,
b) wzmocnienie multilateralnego nadzoru i koordynacji polityki makroekonomicznej, w tym kontroli przepływu kapitału.
W drugim scenariuszu zakłada się, że dolar nadal będzie pełnił ważną rolę w międzynarodowym systemie walutowym, ale jako jedna z trzech głównych walut wraz z euro i renminbi, które zyskają na znaczeniu jako waluty rezerwowe, zaczepu i w sferze transakcji prywatnych.
Transformacja systemu walutowego dokona się poprzez rynek, ale niezbędne będą także działania ze strony UE i Chin.
W przypadku obszaru euro chodzi o przywrócenie zaufania rynków finansowych i inwestorów poprzez poprawę sytuacji budżetowej i równowagi zewnętrznej krajów członkowskich, stworzenie bardziej efektywnego i scentralizowanego nadzoru finansowego.
Dużą wagę przywiązuje się również do ściślejszej integracji gospodarek UE oraz rozszerzania obszaru wspólnej waluty o kolejne kraje członkowskie.
Natomiast wzrost umiędzynarodowienia renminbi do poziomu waluty kluczowej konkurującej z dolarem zależy nie tylko od zapewnienia swobody przepływu kapitału, ale także od upłynnienia kursu.
Autorzy zakładają, że w scenariuszu 2 możliwe są regionalne porozumienia walutowe na zasadzie wiązania walut lokalnych z najsilniejszą walutą regionalną. Ponadto, jeśli nastąpi rozwój lokalnych rynków finansowych to i waluty lokalne osiągną wyższy stopień umiędzynarodowienia.
W praktyce MSW może być bardziej bądź mniej heterogeniczny. Jedne kraje przystąpią do porozumień regionalnych, a inne będą stosować kurs płynny lub płynny kierowany wobec tworzonych ad-hoc koszyków walutowych.
Jednak umiędzynarodowienie walut lokalnych nie zagrozi pozycji walut kluczowych, jakimi będą dolar, euro i renminbi.
Natomiast w przypadku braku działań na rzecz umocnienia międzynarodowej roli euro ze strony władz Unii podstawą MSW mogą być dwie waluty kluczowe - dolar i renminbi.
Chiny rozpoczęły stopniowe działania promocyjne w celu zwiększenia roli swojej waluty w skali międzynarodowej za pomocą rozwoju centrów finansowych.
W scenariuszu 2 przewiduje się większą dywersyfikację rezerw walutowych w skali świata.
Zapewnienie bezpieczeństwa płynności finansowej zasadniczo nie różni się od scenariusza 1.
Największe zmiany zostały przewidziane w scenariuszu 3 w przypadku wprowadzenia multilateralnego porządku walutowego.
Sama koncepcja nie jest nowa i była przedmiotem dyskusji w 1944 roku, gdy uzgadniano zasady funkcjonowania powojennego systemu walutowego, a zaproponował ją J. M. Keynes.
Wracano również do niej po upadku systemu z Bretton Woods, ale jest trudna do wprowadzenia w życie, ponieważ wymaga delegowania uprawnień do instytucji międzynarodowych, a kraje musiałyby akceptować ich decyzje.
Nawet inicjatywy grupy G-20 mające na celu wprowadzenie ściślejszej koordynacji polityki walutowej mają charakter międzyrządowy i nie przewidują delegowania kompetencji do organów ponadnarodowych.
W scenariuszu 3 przewidziano nadanie większego znaczenia walucie umownej, jaką są SDR-y, poprzez ich szerokie zastosowanie w funkcjach waluty światowej, np. fakturowania, zaczepu oraz gromadzenia rezerw.
Następowałoby stopniowe konwertowanie oficjalnych rezerw walutowych na SDR-y i zmniejszenie w tej roli dolara i euro.
Taki model systemu walutowego jest możliwy, ale bez nadania SDR statusu waluty zewnętrznej, jak chciał tego Keynes dla waluty bancor, którą proponował w 1944 roku.
Zwiększenie rangi SDR wzmocniłoby multilateralny nadzór nad systemem walutowym sprawowany przez MFW, który miałby łatwiejszy dostęp do finansowania, co sprzyjałoby efektywniejszemu zarządzaniu globalną płynnością finansową.
Wnioski
1) Kryzys 2008-2009 udowodnił jak ważna jest koordynacja polityki makroekonomicznej i skoordynowane działania przywracające równowagę finansową i gospodarczą.
Seria szczytów grupy G-20 w 2008 roku przyniosła efekty, które polegały na: 1) koordynacji polityki pieniężnej, 2) przygotowaniu pakietu stymulacji fiskalnej, 3) udzielaniu przez rządy gwarancji finansowych
Te działania przywróciły płynność na rynkach finansowych, ale realizacja "polityki ratunkowej" okazała się łatwiejsza od uzgodnienia i przygotowania projektu zmian systemowych w celu zapobiegania podobnym kryzysom w przyszłości, a chodzi o wypracowanie nowych zasad stabilizowania globalnego systemu walutowo-finansowego.
2) Funkcjonujący MSW nie zapewnia:
stabilności finansowej,
jednakowych możliwości dostosowań w przypadku braku równowagi bilansów płatniczych dla wszystkich krajów
oraz efektywności gospodarczej.
3) Zmiany MSW, które zwiększyłyby efektywność przepływów gospodarczych w skali globalnej dotyczą:
1) nadmiernych wahań i odchyleń kursów walutowych od kursów równowagi,
2) destabilizujących skutków przepływów kapitałowych,
3) nadmiernej akumulacji rezerw walutowych w krajach "wschodzących",
4) braku efektywnego międzynarodowego zarządzania,
5) asymetrii MSW spowodowanej dominacją dolara w warunkach istnienia kilku centrów gospodarczych
4) Multilateralny system walutowy byłby najbardziej dostosowany do przestrzennego wymiaru mechanizmu rynkowego i procesów gospodarczych.