CELE KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA

Pojęcie celu odnosi się do stanu rzeczy, który dopiero ma lub powinien nastąpić, a więc do przyszłości. Wszelkie sądy odnoszące się do przyszłości, orzekające o tym jaka ona będzie nazywamy sądami prognostycznymi. Szczególną właściwością sądów prognostycznych, jest to że nigdy nie możemy mieć całkowitej pewności, że są one prawdziwe, ponieważ dotyczą zdarzeń, które jeszcze nie nastąpiły. Sądy takie są jedynie uprawdopodobnione. Sądy prognostyczne są odmianą sądów orzekających.

To co jest przedmiotem postulowania, a odnosi się do przyszłości nazywamy celem. Cele wychowania mogą być wyrażone za pomocą sądów postulatywnych, są one opisami tych stanów rzeczy, które stanowią przedmiot postulowania.

Cele wychowania są określeniem tych stanów rzeczy, których realizację uważamy za pożądaną. Nawet najbardziej wyniosłe i słuszne cele nie mają żadnego praktycznego znaczenia, jeśli nie widzimy choćby minimalnych możliwości ich realizacji. Powinny one uwzględniać to co pożądane i to co realne. Cele wychowania są zarazem zamierzonymi i pożądanymi wynikami wychowania. Toteż określenia skuteczności procesów wychowawczych wymagają jasnego zdania sobie sprawy z tego, w obrębie jakich zjawisk upatrywać ich wyników i jakie zmiany miałyby zostać poddane pomiarowi, aby określić wielkość tychże wyników. Cele odnoszą się zasadniczo do osobowości człowieka jednakże nie można ich ograniczać jedynie do pożądanych zmian w osobowościach ludzi. Mogą się one odnosić także do innych zjawisk, jak na przykład do układów stosunków wychowawczych, struktury zespołów dziecięcych lub młodzieżowych, atmosfery panującej w placówce wychowawczej, organizacji jej pracy itp. Jednak wszystkie zmiany są coś warte i mają wychowawczy sens, jeśli przyczyniają się do przekształcania w pożądanym kierunku osobowości wychowawczych jednostek. Z tej racji możemy o nich mówić wyłącznie jako o celach pochodnych lub pośredniczących, a więc takich, których osiągnięcie jest konieczne lub sprzyjające realizacji celów właściwych tj. zmian w osobowości człowieka.

Jednak niektóre cechy osobowościowe mogą mieć charakter wyłącznie celów pośrednich - kiedy ukształtowanie ich jest wskazane tylko dlatego, że warunkuje lub sprzyja rozwinięciu w wychowanku tych cech, które uważamy za niezbędne w osobowości dojrzale ukształtowanej.

CELE NACZELNE cel o najwyższym stopniu uogólnienia realizowany w czasie całego pobytu ucznia w szkole. Można wyodrębnić takie cele, z których na zasadzie każdego rodzaju zależności da się wyprowadzić cele pozostałe. Zespół takich celów, stanowiących punkt wyjścia dla wyprowadzenia dalszych, nazywamy zespołem celów naczelnych. Cele te są zawsze celami ogólnymi, a więc odznaczają się stosunkowo dużym zakresem pojęciowym. Są celami finalnymi, a więc zamykają pewne ciągi realizacji etapowej, cele te są wyłącznie celami zasadniczymi, tzn. dotyczą wyłącznie osobowości. Pełny zestaw naczelnych celów wychowania stanowi opis dojrzałej osobowości człowieka, jaką zamierzamy przez ogół procesów wychowania ukształtować. W wychowaniu niemożliwe jest realizowanie naczelnego celu wychowania, bez wyłonienia szeregu bardziej szczegółowych celów etapowych. Jest tak dlatego, ponieważ cel naczelny jest zbyt odległy w czasie od momentu wyjściowego, wskutek czego zbliżanie dokonuje się stopniowo. Wychowawca musi mieć jakieś etapowe punkty na podstawie których mógłby ustalać, czy uzyskuje postęp. Potrzeba wyłonienia celów etapowych wynika również z tego, że celu naczelnego, a wiec także ideału osobowościowego nie uzyskuje się za pomocą działań prostych.

Procedura wyprowadzania celów cząstkowych i etapowych, polega na uwzględnieniu dodatkowych przesłanek, ograniczających zakres każdego celu. W ten sposób następuje ich stopniowe uszczegółowienie. Uzyskujemy je przez jednoczesne zastosowanie kilku zasad klasyfikacyjnych: zasada klasyfikacji psychologicznej(polega na tym, że każdy cel naczelny można podzielić na szereg celów cząstkowych wg głównych rodzajów dyspozycji psychicznych, jakie wyróżniamy i uważamy za istotne); zasada klasyfikacji rozwojowej(dany cel możemy jeszcze dalej uszczegóławiać przez wyłonienie różnych jego składowych elementów, odnosząc go do wyłonionych uprzednio stadiów rozwoju człowieka, uzyskane w ten sposób cele będziemy nazywać celami etapowymi); zasada klasyfikacji praktyczno- wychowawczej(wyłonienie tych rodzajów aktywności, do których wychowanek powinien zostać wdrożony, jeśli miałby osiągnąć cel etapowy. Ten rodzaj celów to cele operacyjne). Zastosowanie każdej z tych klasyfikacji daje nam pewne uszczegółowienie celów naczelnych.

CELE OGÓLNE (POŚREDNIE) wyrażają kierunki dążeń pedagogicznych (zamiary i misję). Są najczęściej formułowane w sposób zwięzły. Odwołują się do uznanych wartości społecznych, etyczno-moralnych i innych. Odznaczają się bogactwem znaczeniowym, siłą perswazji i możliwością swobodnej ich interpretacji przez nauczycieli. Wśród czasowników, które najbardziej odzwierciedlają intencje należy wymienić takie jak: kształtować, doskonalić, rozwijać, wdrażać itp. Celów ogólnych kształcenia nie da się zmierzyć, sprawdzić czy lub w jakim stopniu zostały osiągnięte. Aby zmierzyć efekty kształcenia, należy cele ogólne zoperacjonalizować, czyli celom ogólnym przyporządkować cele operacyjne. Wskazują one kierunki dążenia ucznia.

Zalety:

* są bogate znaczeniowo

* akcentują ważne wartości społeczne

* są perswazyjne (trudno zaprzeczyć takim celom, a nawet zgłosić wątpliwości)

* są zwięzłe (wystarcza kilka słów, a reszta to już własna wiedza i wyobraźnia)

Wady:

* wieloznaczność, nieokreśloność

* założenia idealizujące

* deklaratywność (trudno przełożyć na konkretne działania, niewiele z nich wynika)

* niejasny adresat (czy cel dotyczy ucznia czy nauczyciela)

CELE SZCZEGÓŁOWE - cel podporządkowany celowi kierunkowemu określający wycinek strategii, który powinien być skojarzony z konkretnymi i branżowymi programami realizacyjnymi. Możemy wyróżnić 3 kryteria na których podstawie da się ustalać wewnętrzne związki między poszczególnymi celami wychowania. Są to: kryterium zależności zakresowej(cele bardziej szczegółowe, zawierają się logicznie, w innych, bardziej ogólnych), kryterium zależności funkcjonalnej(realizacja jednego lub kilku celów nie może być czynnikiem sprzyjającym realizacji innych) i kryterium zależności przyczynowej(realizacja jednych celów jest warunkiem koniecznym lub niezbędnym dla realizacji innych).

CELE OPERACYJNE - cele kształcenia i wychowania dotyczące konkretnych działań praktycznych (zadań) realizowane za pomocą odpowiednich metod i środków dydaktyczno-wychowawczych. Wyrażają sprawdzalne efekty kształcenia, wskazują na oczekiwane czynność ucznia. Są one jednoznaczne, mierzalne, możliwe do obserwacji, ułatwiają sprawdzanie osiągnięć uczniów. Cele operacyjne formułuje się czytelnie, drobiazgowo, tak by w rezultacie wykształciła się oczekiwana wiedza i umiejętności uczniów, opisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego. Nazwy czynności, które należy wykształcić u uczniów opisują czasowniki operacyjne (np.: rozpoznaje wymienia, analizuje, wnioskuje, stosuje, oblicza, wartościuje, ocenia). Mają one swoje odniesienie do taksonomii celów poznania. Stanowią opis wyników, jakie mają być uzyskane. Opis ten powinien być na tyle dokładny, aby umożliwić rozpoznanie, czy cel został osiągnięty, a przynajmniej określenie sposobu sprawdzenia wyniku.

Zalety:

* są jednoznaczne

* wskazują sposób zademonstrowania, iż cel został osiągnięty

* odnoszą się wprost do ucznia (uczeń ma wybrać dziedzinę, uzyskać materiał, przedstawić go)

* mobilizują ucznia i nauczyciela (cel jasny, konkretny i uznany motywuje dwie strony do wysiłku)

Wady:

* względne ubóstwo znaczenia (schematyzm interpretacji celu – ocena jednoznaczności)

* rozłączenie poznania i motywacji

* poszatkowanie przedmiotu (gdy cele stają się bardzo szczegółowe obraz całości blednie)

* pracochłonność (zbudowanie zbiorów celów operacyjnych jest trudniejsze niż pojedynczego celu ogólnego)

Błędy operacjonalizacji:

* Zbytnie rozdrabnianie celu.

* Preferowanie celów poznawczych.

* Zapominanie o celu ogólnym.

* Zamknięcie zbioru celów operacyjnych.

* Zaniedbanie osiągania celów operacyjnych.

Operacjonalizacja celów kształcenia – przykład:

1. Uczeń (podmiot działań - kto?)

2. Uczeń wymienia (czynność - co robi?)

3. Uczeń wymienia przyczyny wybuchu II wojny światowej (przedmiot działań - co?)

4. Uczeń na podstawie tekstu źródłowego wymieni przyczyny wybuchu II wojny światowej (warunki działania, źródła, wyposażenie - jak? gdzie?)

5. Uczeń wymienia trzy najistotniejsze przyczyny wybuchu II wojny światowej wskazane w tekście źródłowym (kryteria działania, jakość, sprawność – ile? kiedy? Jakie?)