Paulina Gajewska

Katarzyna Szczęśniak

IV DTR 02

Czas wolny dzieci w środowisku wiejskim

Czas – to dobro deficytowe i dla dorosłego i dla nastolatka. Płynie nieubłaganie. Brakuje nam czasu na wiele istotnych spraw. Jest to odczucie wspólne wszystkim ludziom aktywnym, zaangażowanym w jakąkolwiek działalność. Stąd sens podejmowania refleksji dotyczącej źródeł dodatkowego czasu, wykorzystania go. Jest to temat interesujący, potrzebny szczególnie dla młodzieży.

Dysponując czasem wolnym, młody człowiek powinien nauczyć się umiejętnego spożytkowania go, zarówno na wypoczynek, kulturalną rozrywkę, jak też obcowanie z muzyką, plastyką, teatrem, książką i innymi formami kultury. Realizacja tych niełatwych zadań przypada w udziale rodzinie, szkole, placówkom oświaty i kultury masowej. Największy jednak udział w kształtowaniu osobowości dziecka ma rodzina, którą wspomaga szkoła.

Współczesna praca ludzka naraża każdego człowieka na pośpiech, znużenie, zmęczenie i wyczerpanie.

Dzieci i młodzież chcąc sprostać swoim ambicjom i opinii dobrego ucznia w konsekwencji muszą coraz więcej czasu poświęcać w domu na opanowanie materiału szkolnego. W sumie pracują przeciętnie 10 – 12 godzin na dobę, kosztem czasu przeznaczonego na wypoczynek, rozrywki, sen.

Dziecko jest przy tym w stałym napięciu i lęku, że nie zdąży się nauczyć dobrze tego, co zadane. Brak wolnego czasu wywiera negatywny wpływ na zdrowie, osiągnięcia osobiste, stosunek do ludzi, zadowolenie z siebie.

Właściwe zorganizowanie czasu wolnego dziecka ma ogromne znaczenie społeczne i wychowawcze. W czasie wolnym zachowania są jak najbardziej dowolne. Człowiek potrafi nadać mu sens i wartość. Od jednostki przede wszystkim zależy, czy zużyje ten czas na cele szlachetne, wewnętrznie wzbogacające ją samą i innych.

Dorośli i dzieci sami powinni decydować, w jaki sposób mają korzystać z czasu wolnego o jego jakościowym i ilościowym zagospodarowaniu.

Temat czasu wolnego wśród uczniów szkół wiejskich jest rzadko poruszanym problemem. Dziecko wiejskie dawniej i dziś ma znacznie ograniczone możliwości korzystania z różnych form rozrywki i kultury.

Modernizacja wsi i rolnictwa w coraz większym stopniu wyzwala dziecko z konieczności nadmiernej pracy w gospodarstwie, to mimo wszystko czas wolny dziecka wiejskiego nie jest właściwie zorganizowany.

Skoro, więc chcemy, aby młodzież na wsi rosła w zdrowej i optymistycznej atmosferze, należy tworzyć odpowiednie postawy życiowe i planowo organizować pracę wychowawczą w ramach wolnego czasu.

Aby te cele osiągnąć musi dochodzić do dużej współpracy rodziców ze szkołą, musi zależeć im na tym, by młodych ludzi właściwie przygotować nie tylko do pracy, ale także do samowychowania i samokształcenia.

Niniejsza praca ma na celu uświadomienie nauczycielom pracującym w szkołach wiejskich, jak ważne jest właściwe przygotowanie młodych ludzi do racjonalnego odpoczynku.

Umiejętność korzystania z czasu wolnego wywiera silny wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne dzieci i młodzieży, rodzi potrzebę korzystania z różnych form kultury i rozrywki w celu zaspokojenia indywidualnych pragnień.

Pojęcie czasu wolnego i jego funkcje.

Problematyka czasu wolnego, choć doczekała się dotychczas szeregu wartościowych publikacji, budzi w dalszym ciągu żywe zainteresowanie pedagogów, socjologów a nawet urbanistów. Świadczy to z jednej strony o wartości tego zagadnienia oraz z drugiej – o jego złożoności.

Umiejętności kultury spędzania czasu wolnego należy dzieci i młodzież uczyć, między innymi przez eksponowanie i upowszechnianie pożądanych wzorców w tym zakresie.

W czasie wolnym kształtuje się wiele cech osobowych, nawyków i upodobań.

Według J. Cioska przez czas wolny ucznia rozumiemy ten okres czasu w ciągu dnia, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji ucznia po odbyciu przez niego lekcji w szkole, odrobieniu zadań domowych, spożyciu posiłków, czynności higienicznych, wykonaniu obowiązków nałożonych przez rodziców. Wolny czas ucznia obejmuje różne czynności społeczne, dobrowolnie przyjęte na siebie, z racji na przykład przynależności do organizacji harcerskiej, kółka amatorskiego, świetlicy itp.

Z kolei T. Wujek uważa, że za czas, który pozostaje mu po zaspokojeniu potrzeb organizmu, wypełnieniu obowiązków szkolnych i domowych, w których może on wykonywać czynności według swego upodobania, związane z wypoczynkiem, rozrywką i zaspokojeniem własnych zainteresowań.

Czas wolny jest wielofunkcyjny. Z. Dąbrowski badający problematykę organizacji czasu wolnego wśród dzieci i młodzieży, powołując się na G. Toti wyznacza 4 funkcje czasu wolnego:

1. wypoczynek,

2. rozrywkę,

3. rozwój zainteresowań i uzdolnień,

4. poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie.

Wypoczynek i rozrywka oraz rozwój własny pozostają w bliskim, zamkniętym kręgu potrzeb jednostki.

A więc wypoczywa się, by odrodzić siły fizyczne i psychiczne, szuka się odmiany i rozrywki, by mieć przyjemność uprawia się zajęcia samokształcące lub artystyczne, by podnosić poziom swojej umiejętności. Czwarta natomiast funkcja wolnego czasu dotyczy wysiłku jednostki w imię dobra społecznego i dopiero poprzez skomplikowany ciąg wydarzeń i współzależności mogą do niej dotrzeć pozytywne konsekwencje w postaci faktów dających zadowolenia i radość z własnego czynu.

A. Kamiński wymienia trzy funkcje psychospołeczne czasu wolnego:

1. odpoczynek,

2. zabawę,

3. zajęcia rozwijające, obejmujące pracę nad sobą, a więc samokształcenie i aktywność amatorską.

Z. Skórzyński na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych rozróżnia dwie funkcje czasu wolnego:

1. funkcję kulturalną (rozwojową),

2. funkcję wypoczynkową (rekreacyjną).

A. Gruszczyn opowiada się za dwoma funkcjami czasu wolnego:

1. regeneracja sił fizycznych,

2. duchowy rozwój człowieka.

Z wypoczynkiem nierozerwalnie związane są takie zjawiska jak: atrakcja, przygoda, zabawa, odmiana, nowość, radość, emocja, a przede wszystkim swoboda, czyli wszystko, co składa się na rozrywkę. Powinna ona spełniać pragnienie niespełnione przy wykonywaniu obowiązków.

Człowiek jako osoba towarzyska ogromną ilość czasu spędza w gromadzie. W dynamicznej i zmiennej społeczności ludzkiej każda jednostka powinna znaleźć własne miejsce i rolę odpowiadającą jej ambicjom i możliwościom. Wykonanie rzeczy społecznie przydatnej może przynieść wiele korzyści dla innych, a zarazem staje się źródłem dużej satysfakcji osobistej. Nie istnieje wówczas problem nudy, nie zabraknie czasu i chęci do wykonania rzeczy ważnych i ciekawych.

T. Wujek opierając się na systemie klasyfikacji sposobów spędzania czasu wolnego wyodrębnia dwie podstawowe funkcje czasu wolnego dzieci i młodzieży:

1. funkcja wypoczynku i rozrywki (rekreacyjna),

2. funkcja rozwoju osobowości (rozwojowa).

Autor szczególną uwagę poświęca funkcji wypoczynkowej, czyli regeneracji sił fizycznych i psychicznych organizmu. Po dłużej trwającym wysiłku organizmu zaczynają występować objawy zmęczenia: zmniejszona zdolność do pracy lub nauki, obniżona jakość reakcji na bodźce zewnętrzne, trudności w myśleniu. Przywrócić równowagę organizmu może wypoczynek bierny (sen, różne formy bezczynności, leżenie) lub czynny (zabawa).

Do wypoczynku czynnego ucznia T. Wujek zalicza np. ćwiczenia cielesne, przejażdżki rowerem, gry i zabawy stolikowe, wycieczki, zajęcia sportowe, turystykę, różne rodzaje pracy umysłowej, rozwiązywanie krzyżówek, czytanie interesujących książek itp. A nawet korzystanie ze środków masowego przekazu.

Z funkcją wypoczynkową wiąże się ściśle funkcję rozrywkową i zabawę. T. Wujek pisze: „Celem rozrywki jest zaspokojenie pragnień, dostarczanie różnorodnych marzeń, wniesienie elementów zmienności w codzienne życie”.

S. Czajka wymienia trzy funkcje czasu wolnego:

1. ekonomiczną,

2. społeczno-wychowawczą,

3. higieniczną.

Funkcja ekonomiczna to funkcja, która regeneruje siły człowieka zużywane w procesie pracy i umożliwia odnowę jego zdolności produkcyjnych i ich wzrost.

Funkcja społeczno-wychowawcza wiąże się z wszechstronnym rozwojem osobowości, która ma niejednokrotnie decydujący wpływ na działalność i rozwój człowieka. Szczególnie dotyczy to czasu wolnego, gdyż w tej sferze człowiek jest jak najbardziej swobodny, zależny przede wszystkim od siebie. Osobowość człowieka z jednej strony warunkuje jego działalność w czasie wolnym, a z drugiej ona sama w tym czasie podlega określonym wpływom i przekształceniom. Czas wolny wywiera także znaczny wpływ na kształtowanie zainteresowań i skłonności człowieka, które z kolei rozwijają jego osobowość i charakter.

Funkcja higieniczna to wypoczynek i rekreacja, których istota polega na odnawianiu sił fizycznych i psychicznych człowieka, jego zdolności do pracy, do współżycia z ludźmi, do radości życia.

Struktura czasu wolnego

Struktura czasu wolnego rozpatrywana razem z budżetem ma związek z zasobem czasu przeznaczonym na swobodne wybory czynności. Inaczej kształtować się będzie w ciągu dni tygodnia, inaczej w dni wolne od nauki – sobota, niedziela, a jeszcze inaczej w dłuższych przerwach od nauki np. ferie czy wakacje.

Strukturalizacja czasu wolnego wiąże się więc z podziałem czasu wolnego na czynności, jakie w tym czasie są czynione.

W Polsce strukturę czasu wolnego opracowali po raz pierwszy T. Wujek i R. Wroczyński.

Według T. Wujka struktura ta przedstawia się następująco:

1. twórczość amatorska (majsterkowanie, zajęcia w kołach przedmiotowych i zainteresowań),

2. działalność społeczna (harcerstwo, inne organizacje),

3. zajęcia o charakterze oświatowym (czytelnictwo, muzea, wystawy),

4. formy rozrywkowe (kino, teatr, radio, telewizja, imprezy),

5. formy ruchowe (gry i zabawy, spacery, wycieczki, sport).

Natomiast R. Wroczyński strukturę przedstawia jako:

1. zabawy i gry ruchowe, sport,

2. turystyka,

3. uczestnictwo w imprezach artystycznych oraz amatorstwo artystyczne,

4. środki masowej komunikacji (czytelnictwo, film, radio, telewizja),

5. inne formy działalności intelektualnej,

6. zajęcia techniczne,

7. aktywność społeczna i towarzyska (w grupach rówieśniczych),

8. inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, różnego rodzaju indywidualne zamiłowania).

Przytoczone propozycje struktur obrazują najpopularniejsze i najczęstsze czynności zajęć dzieci i młodzieży w czasie wolnym.

Zajęcia podejmowane w czasie wolnym, jak już zostało wcześniej sformułowane przez wielu badaczy problemu, są czynnościami mniej lub bardziej dobrowolnymi.

Swoboda wyboru w przypadku dzieci może przejawiać się w dwóch skrajnych kierunkach, których konsekwencją mogą być zachowania społecznie pozytywne bądź negatywne.

Społecznie korzystne zachowania powstają, gdy wdrażamy dziecko do kulturalnego spędzania wolnego czasu.

Struktura czasu wolnego dziecka w młodszym wieku szkolnym powiązana jest ściśle z najbliższą rodziną, szkołą i środowiskiem lokalnym dziecka.

Do pozytywnych modeli zachowań wg H. Gąsiora i innych znawców problematyki należą: turystyka, sport, środki masowego przekazu (gazety, czasopisma, radio, telewizja), teatry, muzea, filharmonie, wystawy, amatorstwo artystyczne (grupy muzyczne), majsterkowanie, hodowla zwierząt, kolekcjonerstwo, zabawy i kontakty towarzyskie, czy aktywność społeczna. Nie bez znaczenia jest też infrastruktura środowiska wychowawczego i lokalnego ucznia.

Według badań A. Stachowicza do najczęściej preferowanych zajęć w czasie wolnym należy oglądanie programów telewizyjnych.

Następnie gry i zabawy na powietrzu, często sportowe, jazda na rowerze, spacery, rozmowy, gonitwy z rówieśnikami.

Rzadko pojawiały się kąpiele, zabawy ze zwierzętami, gry w karty, wędkowanie i inne formy. Autor badań stwierdza, że organizatorami czasu są same dzieci. Działalność rodziców ogranicza się do sporadycznej kontroli poczynań dzieci, a ingerencja dotyczy tylko wtedy, gdy zabawa zakłóca lub utrudnia pracę dorosłym.

Głównym terenem zabaw badanej grupy dzieci przez A. Stachowicza były parki, łąki, pobliskie stawy, żwirowiska – miejsca mogące raczej uchodzić za niebezpieczne.

Poważny niepokój autora badań budzą nieciekawe formy spędzania czasu, czy brak jakiejkolwiek kontroli ze strony rodziców.

Struktura wolnego czasu wiąże się pośrednio z pojęciem wzorów spędzania wolnego czasu.

A.Kłoskowska przez wzór zachowań rozumie „schemat bądź system rozpowszechnianych w obrębie danego społeczeństwa utrwalonych sposobów faktycznego zachowania się jednostki lub grupy”.

Według K. Przecławskiego zachowania dzieci i młodzieży w czasie wolnym można podzielić na indywidualne i grupowe.

Z indywidualnym sposobem mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko np. czyta książkę lub idzie na spacer, natomiast z grupowym, jeśli bierze udział w zajęciach zorganizowanych np. przez dom kultury, czy inną instytucję wychowania pozaszkolnego.

K. Przecławski określa kategorie grupowych wzorów zachowań:

· intelektualne (koła zainteresowań, zespoły dokształcania czy dyskusji),

· artystyczne (teatrzyki amatorskie, zespoły instrumentalne),

· społeczne (organizacje społeczne, akcje społeczne, pomoc innym ludziom),

· techniczne,

· sportowe,

· turystyczne,

· ludyczno-towarzyskie,

· patologiczne.

Siedem pierwszych wzorów wymaga rozwiniętych zainteresowań, aktywnej postawy w celu zaspokajania na tym gruncie potrzeb oraz ogólnej kultury.

Niekorzystnie oddziaływującym wzorem na zachowanie młodzieży jest wzór ludyczno-towarzyski, choć „nie jest on wzorem społecznie patologicznym, jednak przy sprzyjających okolicznościach i nie wyrobionej odporności ma duże możliwości przerodzenia się w patologię .

Można również rozpatrywać wzory zachowania funkcjonujące niezależnie lub zależnie od wychowania.

Budżet czasu wolnego

Termin „budżet czasu wolnego” wszedł w życie w 1922 roku. Zapoczątkowany badaniami wybitnego ekonomisty i statystyka radzieckiego Stanisława Strumlina, ale badania tego typu na dobre rozwinęły się dopiero po II wojnie światowej.

Do podstawowych składników budżetu czasu należą:

1. praca zawodowa (nauka)

2. dodatkowe zajęcia zarobkowe lub, w przypadku dzieci, uczestnictwo w dodatkowych zajęciach,

3. dojazd do pracy lub szkoły,

4. zaspokajanie elementarnych potrzeb organizmu,

5. obowiązki domowe,

6. czas wolny.

Budżet czasu można rozpatrywać w różnych wymiarach czasu. Mogą to być budżety czasu dzienne, tygodniowe, miesięczne, roczne.

Mogą być też rozpatrywane w różnych grupach zawodowych np. nauczycieli, robotników, określiła sama, ile godzin i minut dziennie zajmują jej przeciętnie różne czynności.

Budżet ustalony na takim materiale zdaniem A Kamińskiego nie jest rzeczywistym budżetem, może być jedynie modelem odpowiadającym wyobrażeniom badanej jednostki. Do nowych technik badawczych należą odmiany autorejestracji polegające na tym, że osoby badane zapisują w ciągu dnia na bieżąco czas poświęcony poszczególnej czynności. Badania budżetu czasu, szczególnie te, które szerzej spożytkowują współpracę z osobami badanymi, wykazują korzystne wpływy wychowawcze. Przeprowadzający badania wielokrotnie stwierdzali, iż w toku analizy otrzymywanych relacji badani żywo interesowali się ich rezultatami, szczególnie obliczaniem czasu traconego bezużytecznie oraz celowością gospodarowania czasem wolnym.

Ustalenie budżetu czasu uczniów szkół jest sprawą złożoną z uwagi na to, że determinują go dodatkowe inne czynniki takie jak: warunki kulturowe i materialne w rodzinie, poziom kultury szkoły i środowiska, organizacja pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole, prawidłowy rozkład zajęć w domu, zdolności, zainteresowania dziecka, znajomość sposobów uczenia się i technologii pracy.

Budżet dzienny są to 24 godziny zużyte na czynności obowiązkowe i nieobowiązkowe, a więc czas wolny do swobodnej dyspozycji.

W polskiej literaturze naukowej, zagadnienie budżetu czasu zostało opracowane na podstawie badań dotyczących uczniów starszych klas szkoły podstawowej i szkół ponadpodstawowych.

Można tu wymienić badania B. Wilgockiej-Okoń (1976), Z. Kwiecińskiego (1979), T. Terejki (1976) i R. Borowicza (1974). Z tą problematyką można się spotkać w opracowaniach dotyczących innych zagadnień związanych z wykorzystaniem czasu wolnego na różne formy aktywności dziecka, obciążenie dziecka pracą w szkole i poza szkołą, czy udział dzieci w pracach na rzecz rodziny.

Brak jest całościowych badań nad budżetem czasu dziecka w wieku wczesnoszkolnym.

Na podstawie szczegółowych doniesień zebranych z różnych opracowań dotyczących wykorzystania czasu przez dzieci w wieku wczesnoszkolnym można dokonać rekonstrukcji budżetu czasu dzieci w tym wieku.

S. Skrzypiec uważa, że powinny tu być punktem wyjścia normy czasu przewidziane przez higienistów.

M. Antropowa podaje, że rozkład czasu dziecka w wieku 10 lat powinien kształtować następująco:

· nauka w szkole i odrabianie lekcji,

· sen i czynności higieniczne,

· posiłki, obowiązki domowe,

· czas wolny.

I. Herman badała dzieci kl. III ze środowiska wiejskiego (1988). Stosując jako podstawową technikę: dzienniczek czynności ucznia, ankietę i wywiad podaje, że przeciętny czas dobowy dla ucznia klasy III przedstawia się następująco:

· nauka w szkole i w domu łącznie z drogą do szkoły 27,3 % tj. 397 minut,

· obowiązki domowe 2,1 % - 31 minut,

· czas wolny 6,5 % - 94 minuty,

· czynności biologiczne i higieniczne 63,7 % - 917 minut.

Autorka badań podaje też różnicę między chłopcami i dziewczynkami. Dziewczynki poświęcają więcej czasu na odrabianie lekcji. Jej badania wskazują również na przeciążenie uczniów nauką.

M. Grochociński uważa, że dzieci w mieście poświęcają na przygotowanie się do lekcji więcej czasu, niż jest to przewidziane w normie higienicznej. Za normę przyjął dla tego rodzaju czynności 1-1,5 godz. dziennie.

Badacze budżetu czasu rozgraniczają go na miasto i wieś. „Już pobieżna obserwacja upoważnia do stwierdzenia, że budżet czasu dzieci wiejskich ukształtowany jest w sposób nie sprzyjający harmonijnemu rozwojowi ich osobowości”.

A. Stachowicz próbował ustalić „Jak kształtowała się struktura wewnętrzna czasu dzieci zamieszkałych wieś podmiejską w pobliżu Kutna w okresie nie nasilonych prac polowych. Z jego badań wynikało, że na naukę dzieci przeznaczały około 6-6,5 godz. dziennie, na drogę do szkoły potrzebowały 30 minut, ale czas ten często był wydłużony, szczególnie powroty ze szkoły, którym często towarzyszą przez nikogo nie kontrolowane gry i zabawy. Na naukę w domu przeznaczały średnio 52 minuty. Na te trzy składniki mające związek z działalnością szkoły uczniowie poświęcali 7,4 godziny dziennie, co stanowi 30,8 % doby.

Autor stwierdza w świetle danych, że nie widzi tu przeciążenia nauką szkolną.

Czynnikiem w dużym stopniu decydującym o rozkładzie dnia jest udział w pracach domowych. Wg A. Stachowicza i jego badań w rodzinach rolniczych dziecko stanowi „integralną” część procesu produkcyjnego i na równi z dorosłymi angażowane jest do ciężkiej pracy fizycznej. Do najczęstszych prac należą: pielenie, zwózka siana, zbieranie kamieni, udział w pracach budowlanych, karmienie inwentarza i opieka nad młodszym rodzeństwem.

W budżecie badanych dzieci naczelne miejsce zajmuje telewizja.

Reasumując, autor stwierdza, że dzieci wiejskie w okresie nie nasilonych prac polowych posiadają dużo wolnego czasu – około 5 godz. dziennie, jednak jest on użyty biernie, konsumpcyjnie i bardzo ubogo.

Z literatury wynika również bardzo ważna kwestia, że dzieci na ogół nie cenią czasu i nie potrafią go z korzyścią dla siebie spożytkować.

„Konsekwencje takiego zjawiska szczególnie często ujawniają się w dorosłym życiu i z tego powodu wdrażanie dziecka od najmłodszych lat do regularnego trybu życia musi się stać jednym z głównych zadań wychowawczych szkoły i rodziców” .

Czynniki wpływające na organizację czasu wolnego

Środowisko rodzinne

Aby poznać uwarunkowania czasu wolnego dzieci wiejskich należy spojrzeć na rodzinę wiejską. Mimo szybkich przemian społeczno-ekonomicznych dokonujących się w kraju, cechuje je nadal duża zwartość, odmienność, przywiązanie do ziemi, tradycji obyczajowych i religijnych.

Rodzina, jako pierwsze i najbliższe dziecku środowisko wychowawcze, jest ważnym stymulatorem jego wszechstronnego rozwoju, kształtowania postaw i charakteru. Wywiera również wpływ na aspiracje i sposób organizowania czasu wolnego młodego człowieka.

Każda rodzina spełnia cztery podstawowe funkcje: biologiczno-opiekuńczą, gospodarczą i wychowawczą.

Opiekowanie się dzieckiem, czyli zapewnienie mu odpowiednich warunków rozwoju fizycznego, dostarczenie należytego pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie odpowiednich warunków snu i odpoczynku, ochrona przed niebezpieczeństwami należy do podstawowych zadań rodziców.

Rodzina jest również miejscem życia kulturalnego i towarzyskiego. Organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, odbioru dóbr kulturalnych itp. należy do ważnych treści życia rodzinnego. Rodzina przygotowuje dzieci do uczestnictwa w dobrach kultury poprzez swoje życie wewnętrzne lub przez wybór i kontrolę kontaktów dzieci z kulturą.

Rodzina uważana jest za wspólnotę emocjonalną, a miłość stanowi podstawę jej egzystencji. Zrozumienie, życzliwość, wzajemna pomoc niesiona w przypadku trudności charakteryzuje zachowania ludzi kochających się.

Za kształt miłości odpowiadają przede wszystkim rodzice. Miłość rodzicielska powinna być dobra i mądra. Mądrość to zdolność rozumienia świata i ludzi, która ułatwia przystosowanie się do zmieniających się warunków życia, ułatwia współżycie z ludźmi, zmniejsza napięcia i konflikty w kontaktach międzyludzkich.

Poznawanie warunków życia i wychowania w środowisku domowym jest więc niezbędne dla określenia wpływu rodziny na wybór poszczególnych rodzajów zajęć w czasie wolnym. Jest to tym bardziej istotne w środowisku wiejskim, gdzie rodzina wiejska ma na ogół strukturę tradycyjną i charakteryzuje się tworzeniem silnych więzi uczuciowych między jej członkami.

Odnośnie badanego środowiska celowe będzie zwrócenie uwagi na warunki materialne rodzin, ich liczebność, poziom kulturalny środowiska oraz jego walory wychowawcze jako czynniki oddziaływujące na zainteresowania i aspiracje badanej młodzieży.

Na warunki materialne rodziny składają się dochody bieżące rodziców z pracy zarobkowej, z pracy na roli, majątek nieruchomy, majątek ruchomy, zaopatrzenie członków rodziny w odzież, bieliznę itp. Warunki materialne rodziny mogą być bardzo dobre, przeciętne lub trudne.

Przez bardzo dobre warunki materialne rozumie się sytuację, w której rodzice posiadają nieruchomości np. gospodarstwo rolne, z którego czerpią dochody, własny dom, dobrze urządzoną powierzchnię mieszkalną, maszyny rolnicze, samochód itp.

Za przeciętne uważa się takie warunki, kiedy rodzice posiadają mieszkanie wyposażone w odpowiedni sprzęt gospodarstwa domowego i meble oraz dochody z pracy zarobkowej lub gospodarstwa rolnego, które pozwalają na podstawową egzystencję jednostki w rodzinie.

Trudne warunki to takie, gdzie rodzicom nie starcza środków finansowych na utrzymanie rodziny (wyżywienie, odzież, kształcenie) oraz na opłacenie świadczeń związanych z opłatą czynszu, zakupem opału, opłaceniem energii elektrycznej.

Środowisko lokalne

W procesie wychowania wielką rolę pełnią różnorodne sytuacje, w których uczestniczy młoda generacja poza szkołą, ponadto jej zaangażowanie, w których rozwija samodzielne projekty i dążenia.

Wychowanie pozaszkolne jest organizowane w młodzieżowych domach kultury, ośrodkach i klubach sportowych, świetlicach dziecięcych i młodzieżowych w stałych i sezonowych placówkach wczasowych.

Sieć placówek powinna uwzględniać różnorodne zainteresowania dzieci i młodzieży, dysponować obszernymi pomieszczeniami oraz zapleczem technicznym dla rozwoju różnych kierunków pracy.

Propozycje środowiska w spędzaniu wolnego czasu skupiają się wokół organizacji:

· pałaców młodzieży,

· młodzieżowych domów kultury,

· ognisk pracy pozaszkolnej,

· świetlic,

· ogrodów jordanowskich,

· placów gier i zabaw.

W domach kultury dzieci i młodzieży program kółek i zespołów dostosowany jest do warunków fizycznych i psychicznych dzieci w wieku szkoły podstawowej. Ogniska pracy pozaszkolnej są na ogół traktowane jako mniej doskonałe rozwiązanie organizacyjne w dziedzinie wychowania pozaszkolnego.

Spełniają jednak postulat masowości i powszechnej dostępności. Świetlice należą do najstarszych instytucji oświatowych. Mają na celu tworzenie nie tylko miłego miejsca do spędzenia wolnego czasu, ale także dostarczanie podniet do życia intelektualnego i artystycznego.

Ogrody jordanowskie wywodzą się z tradycji ich twórcy prof. H. Jordana. Obecnie ograniczają się do organizowania gier i zabaw dzieci w młodszym wieku szkolnym i w zasadzie utraciły swój pierwotny charakter. Zaletą ogródków jordanowskich jest ich położenie w atrakcyjnym pod względem krajobrazowym miejscu oraz to, że zajęcia odbywają się na świeżym powietrzu, co jest korzystne dla zdrowia dzieci i młodzieży.

Plac gier i zabaw są to tereny otwarte, dostępne dla ogółu, wyposażone w niezbędne urządzenia, z których można korzystać pod opieką instruktora lub rodziców. W placówkach tych dominują zajęcia ruchowe.

W wyżej wymienionych placówkach, (lecz nie wszystkich) istnieją duże możliwości w kształtowaniu nawyków rekreacyjnych.

Termin rekreacja służy do określania wszelkich form aktywności, podejmowanych poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi da odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia.

Wynika stąd, że pojęcie rekreacji jest zbliżone znaczeniowo do pojęcia czasu wolnego, które dotyczy zarówno wypoczynku, jak i zajęć doskonalących jednostkę. Można więc mówić o wychowaniu rekreacyjnym. Jest ono interesujące ze względu na to, że przebiega właśnie w czasie wolnym.

Ruch – to naturalna potrzeba dziecka. Jest najbardziej wskazany w okresie intensywnego wzrostu organizmu. Dzieci już od wczesnych lat życia wykazują skłonność do zabaw w gromadzie swoich rówieśników. Przy tym dziecko bardzo szybko zniechęca się jednostajną zabawą i pragnie robić coś nowego, ciągle chce nowych wrażeń.

Czas w tradycyjnej rodzinie chłopskiej dzielił się kiedyś na dni pracy i święta, a nie na pracę i czas wolny. Zatem w dni świąteczne dzieci miały więcej możliwości wspólnej zabawy. W okresie zimy miejscem wspólnych spotkań były zamarznięte stawy lub rozlewiska wód oraz zbocza wzniesień. W dni słotne dzieci spotykały się w domu któregoś spośród nich.

Z czasem społeczeństwo wsi zaczęło przeznaczać specjalne miejsca na wsi, gdzie dzieci mogły bez skrępowania bawić się, grać, biegać itp. Były to miejsca wyznaczone decyzją podjętą na zebraniu wszystkich mieszkańców wsi. Świadczy to o pojawieniu się pierwszych refleksji nad potrzebą organizowania czasu dla wszystkich dzieci zamieszkującą daną wieś.

Trzeba jeszcze dodać, iż każda wieś posiada pewne sprzyjające warunki przyrodnicze do wydzielania i urządzania takich miejsc. Idzie o to, aby jej mieszkańcy dostrzegli i dostosowali do potrzeb rekreacji.

Środowisko lokalne dziecka, a więc zarządy gminne, wiejskie są odpowiedzialne za tworzenie i utrzymanie placówek wychowawczych, zabezpieczenie sprzętu i nakładów finansowych na realizację zadań związanych z oświatą i wychowaniem.

Nie sposób nie wspomnieć o harcerstwie, organizacji działającej w każdym środowisku, na terenach szkół, ale nie tylko i jej wychowawczym wpływie na sposoby spędzania, organizowania i planowania wolnego czasu.

Zdecydowana większość autorów opowiada się za pozytywnym wpływem harcerstwa na jednostkę.

M. Walczak za najcenniejsze osiągnięcia ZHP uważa:

· uspołecznienie małego dziecka poprzez zabawę ruchową,

· program wychowania moralno-społecznego i obywatelskiego poprzez atrakcyjne formy i zajęcia harcerskie,

· oddziaływanie harcerstwa na młodzież niezorganizowaną i organizowanie wolnego czasu dzieci i młodzieży.

Obcowanie z przyrodą stanowi ogromną przygodę o której marzy każde dziecko. Atrakcyjne formy, takie jak gry, obozy, biwaki są nie tylko ważnym przeżyciem, ale czynnikiem wychowawczym, kształtującym osobowość dziecka.

Środowisko szkolne

Każdy człowiek wykonuje w ciągu dnia różne czynności, zarówno konieczne jak i niekonieczne dla życia. Wykonują je również dzieci i młodzież szkolna, która – prócz czynności związanych z zaspokojeniem potrzeb życiowych – ma obowiązki związane z nauką szkolną.

Czynności te powinny być zorganizowane tak, aby zapewniały prawidłowy i wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny. Właściwy układ zajęć w ciągu dnia sprzyja wzmocnieniu zdrowia, pomaga w wyrabianiu i utrwalaniu przyzwyczajeń i nawyków higienicznych, ułatwia osiąganie przez ucznia lepszych wyników w nauce. Rozkład zajęć ucznia można wtedy uważać za opracowany według wskazań higieny, kiedy kolejność, czas trwania, sposób wykonywania różnorodnych czynności i codziennych obowiązków jest przystosowany do wieku rozwojowego, indywidualnych cech osobowości i stanu zdrowia dziecka.

W pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole nie wystarczy, jak stwierdza J. Pieter wykształcenie nauczycieli, ich talent dydaktyczny oraz postawa wychowawcza. Ważne jest to, ile wysiłku wkładają oni w swoją pracę szkolną, zarówno dydaktyczną, jak i wychowawczą, w pedagogizację rodziców i zacieśnienie współpracy szkoły z domem, w aktywizację organizacji uczniowskich.

Aktywność pedagogiczna nauczycieli w zakresie czasu wolnego ucznia jest różna. Większość z nich żyje na co dzień zagadnieniami związanymi z samokształceniem i dokształcaniem się, śledzi uważnie zdobycze pedagogiki, interesuje się kulturą czasu wolnego uczniów, udziela im rad i wskazówek, wzbudza zainteresowanie czytelnictwem, uczy gier i zabaw, wpaja zasady współżycia ludzkiego, w miarę możliwości organizuje praktyczne lekcje w ogrodzie, odbywa wycieczki bliższe w środowisku miejscowym.

Zagadnienia czasu wolnego uczniów bywają uwzględniane w planach pracy opiekunów klasowych. Stawia się je na lekcjach o różnej tematyce, na zebraniach uczniowskich i rozmowach z dziećmi. Ci nauczyciele na co dzień żyją czytelnictwem dzieci, organizują wystawy książek, podsuwają uczniom lekturę, inicjują współzawodnictwo czytelników uczniowskich i prowadzą statystykę czytelnictwa, aktywizują organizacje uczniowskie, opiekują się kołami zainteresowań.

Organizacje uczniowskie, jak np. harcerstwo w szkole spełniają ważną rolę wychowawczą w zakresie wykorzystania przez uczniów czasu wolnego, organizują one bliższe wycieczki, ogniska, letnie biwaki nocne w terenie, które cieszą się dużym zainteresowaniem dzieci.

Pożyteczną rolę w zakresie wykorzystania czasu wolnego uczniów spełniają takie koła jak: sportowe, które w czasie wolnym organizują dla dzieci gry i zabawy na boisku szkolnym i poza terenem szkolnym, wyścigi rowerowe, rozgrywki sportowe (szkolne i międzyszkolne), popisy sprawności fizycznej itp., komitet rodzicielski, organizacje uczniowskie oraz koła zainteresowań odgrywają poważną rolę w spożytkowaniu czasu wolnego uczniów.

Problem czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz sposoby jego wykorzystania należą do najbardziej doniosłych problemów współczesnych społeczeństw uprzemysłowionych. Doniosłość tej problematyki warunkują czynniki dwojakiego rodzaju.

Po pierwsze postęp techniki prowadzi konsekwentnie do zmniejszenia czasu pracy i zwiększenia liczby godzin wolnych od zajęć. Po drugie – zjawisku przeładowania programów nauczania towarzyszy brak racjonalnej organizacji czasu wolnego, co dodatkowo pogłębia sygnalizowane powszechnie przeciążenie dzieci nauką i pracą szkolną.

Jest to temat ciągle aktualny i otwarty, pomimo licznej literatury i poczynań badawczych w tym kierunku.

Formy spędzania wolnego czasu i zainteresowania

Wypoczynek ucznia w czasie wolnym stanowi strukturę złożoną, uzależnioną między innymi od jego indywidualności. Wypoczynek nie oznacza bezczynności. Czas wypoczynku jest wykorzystany w różnorodnych formach, które obejmują prawie wszystkie dziedziny życia człowieka.

Można rozróżniać formy czynne i bierne.

Teoria i praktyka racjonalnego wypoczynku wykazuje, że najkorzystniejszym dla organizmu ludzkiego jest wypoczynek czynny, wypoczynek wypełniony działaniem. Po bardziej intensywnej pracy wypoczynek czynny w znacznie większej mierze niż bierny sprzyja przywróceniu zdolności do pracy.

Przez pojęcie form wypoczynkowych rozumiemy określony rodzaj dowolnie wybranych czynności zmierzających do odprężenia fizycznego i psychicznego oraz do zaspokojenia zainteresowań i aktywności twórczej człowieka.

W literaturze naukowej dotyczącej problemu czasu wolnego istnieją nieliczne próby klasyfikacji form jego spożytkowania, dają się one z trudem usystematyzować i ująć w jednolite schematy i wzorce ze względu na złożoność i bogactwo treści.

A. Kamiński w swej pracy „Czas wolny i jego problematyka społeczno – wychowawcza” dokonał klasyfikacji rzeczowej form spożytkowania czasu wolnego biorąc pod uwagę postawy ludzi i ich zachowanie się.

Wyróżnia następujące formy: turystyka, sport, środki masowego przekazu, teatry, filharmonie, wystawy, muzea, samokształcenie, amatorstwo artystyczne, majsterkowanie, amatorstwo techniczne, hodowla amatorska, zabawy i kontakty towarzyskie, kolekcjonerstwo, aktywność społeczna.

W rozważaniach niniejszych przyjęto klasyfikację form aktywności młodzieży szkolnej dokonanej na podstawie przesłanek empirycznych wynikających z materiału badawczego zebranego przez Katedrę Pedagogiki Społecznej UW. Jest to typologia o charakterze pośrednim pomiędzy klasyfikacją rzeczową a funkcjonalną, bardziej jednak zwarta w stosunku do poprzednio wymienionych dająca się sprowadzić do czterech zasadniczych grup:

· zajęcia ruchowe na powietrzu,

· środki masowego przekazu,

· działalność twórcza,

· inne formy aktywności.

Aktywne formy uczestnictwa w kulturze

Aktywne formy uczestnictwa w kulturze to wycieczki, zajęcia sportowe, różne rodzaje pracy umysłowej, kółka teatralne itp.

Formy te posiadają określoną wartość wychowawczą. Rozwijają i pogłębiają zainteresowania, uczucia estetyczne, zwiększają zasób wiedzy oraz przyczyniają się do jej wszechstronnego rozwoju.

Bierne formy uczestnictwa w kulturze

Bierne formy uczestnictwa w kulturze to przede wszystkim środki masowego przekazu jak telewizja, radio, czytelnictwo, kino.

Środki masowego przekazu umożliwiają wypełnienie bogatą treścią czasu przeznaczonego na wypoczynek i zaspokojenie zainteresowań młodzieży szkolnej. Wśród tych form wypoczynku najważniejszą rolę w życiu badanych uczniów odgrywa czytelnictwo i muzyka.

Aktywne formy spędzania wolnego czasu

Aktywne formy spędzania wolnego czasu to przede wszystkim ćwiczenia cielesne, przejażdżki rowerem, gry i zabawy stolikowe, sportowe rekreacyjne odbywane najlepiej na świeżym powietrzu.

Pod pojęciem sportu rekreacyjnego rozumie się uprawianie określonej dyscypliny lub kilku dyscyplin w calach wypoczynku i rozrywki.

Świeże powietrze i ruch wzmacniają organizm i usprawniają jej rozwój fizyczny i psychiczny. Z tego względu ruchowe formy wypoczynku są bardzo ważnym czynnikiem w rozwoju fizycznym i psychicznym ucznia, zapewniają prawidłowy jego rozwój, stanowią najkorzystniejszy rodzaj aktywności przeciwdziałający przeciążeniu pracą umysłową ucznia, są przeciwwagą dla skutków jego pozycji siedzącej w czasie zajęć szkolnych i odrabiania lekcji w szkole.

Bierne formy spędzania czasu

Wypoczynek bierny to sen, różne formy bezczynności, leżenie.

Najważniejszy z nich jest sen niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ucznia. Stanowi on fizjologiczny odpoczynek dla całego organizmu a szczególnie dla układu nerwowego.

Sen, jako forma wypoczynku biernego, jest szczególnie ważny dla organizmu ucznia, jeśli jest on dostatecznie długi oraz rozpoczyna się i kończy o ustalonej godzinie.

Celem niniejszej pracy było zwrócenie uwagi na zagadnienie czasu wolnego ucznia, który jako problem, stawia się obecnie przed instytucjami wychowawczymi w ogóle, a w szczególności przed szkoła podstawową.

Wolny czas człowieka pracy to realna zdobycz współczesnej cywilizacji, której dalszy wzrost jest uzależniony w dużej mierze od umiejętnego wypełniania tego czasu przez ludzi dorosłych.

Jeżeli szkoła ma wychowywać dzieci na pełnowartościowych członków społeczeństwa i przygotowywać je do życia, to równocześnie musi od wczesnych lat zakładać fundamenty kulturalnego spędzania czasu wolnego.

Chodziło tu o ukazanie istnienia faktu wolnego czasu, o stwierdzenie, że uczeń szkoły podstawowej dysponuje pewną ilością godzin tego czasu w ciągu dnia, że ta ilość czasu jest uwarunkowana, wreszcie, że umiejętne wykorzystanie i spożytkowanie czasu wolnego może mieć i ma znaczenie w osiąganiu wyników w nauce i wpływa na sposób zachowania się ucznia.

Nic nie dzieje się bez przyczyny.

Czynnikami mającymi wpływ na organizację czasu wolnego są: wiek, płeć, pochodzenie społeczne, organizacja pracy szkoły, nauka własna.

Form spędzania czasu wolnego jest niewiele i ograniczają się one oglądania programu telewizyjnego nie wybiórczo, (najczęściej są to seriale telewizyjne), słuchania radia oraz gier i zabaw na świeżym powietrzu. Dzieci nie zauważają wartości programów edukacyjnych Z zajęć pozalekcyjnych największym powodzeniem cieszą się: kółko komputerowe i sportowe.

Pocieszający jest fakt, że część dzieci docenia różne formy ruchu, pożyteczne

dla rozwoju prawidłowej postawy, wybierają w czasie wolnym takie zajęcia, które proponują sekcje sportowe.

Są to z wychowawczego punktu widzenia korzystne dla rozwoju dziecka czynności, zarówno rozwoju rozumianego w sensie zdrowotnym, jak i społecznym. Zajęcia te mają na celu wyrobienie umiejętności współdziałania w zespole, dają dziecku szansę uzyskania sukcesu, powodują zdrową rywalizację.

Dzieci wiejskie są w różnym stopniu zatrudnione do pracy w gospodarstwie, ale nie są przeciążone i dysponują wystarczającą ilością czasu wolnego.

Istnieje konieczność ścisłej współpracy rodziny i szkoły w zakresie podnoszenia kultury czasu wolnego dzieci, oraz potrzeba zdobywania, w szczególności przez rodziców, a także przez nauczycieli i wychowawców wiedzy i informacji na temat wartości wychowawczych różnorodnych zajęć w czasie wolnym.

Troska o dobra materialne, o podnoszenie standardu życia, tak powszechna we współczesnych rodzinach determinuje umiejętne wykorzystanie rezerw czasowych.

Dlatego niezbędne jest przekazywanie właściwych wzorów wypełniania czasu wolnego, edukowanie i „wychowywanie do wolnego czasu” szczególnie po to, aby – jak stwierdził Marek Walczak „główne formy spędzania wolnego czasu przez dzieci i młodzież nie ograniczały ich ruchowej, twórczej i intelektualnej aktywności”.

Bibliografia:
J. Ciosek; Czas wolny ucznia, Wyd. Śląsk Katowice 1963,

T. Wujek; Praca domowa i czynny wypoczynek, PZWSz Warszawa 1966

Z. Dąbrowski; Czas wolny dzieci i młodzieży, PZWSz Warszawa 1966,

Z. Skórzyński; Z zagadnień wolnego czasu ludności miast w Polsce, Warszawa 1965,

A. Gruszczyn; Czas wolny – aktualna problematyka, PWN Warszawa 1966,

S. Czajka; Z problemów czasu wolnego, Warszawa 1979,

T. Wujek; Z badań nad budżetem czasu wolnego młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim, Kwartalnik Pedagogiczny 1960/3
R. Wroczyński; Wprowadzenie do pedagogiki społecznej, PWN Warszawa 1966,

H. Gąsior; Wychowanie pozaszkolne a kultura czasu wolnego uczniów, Katowice 1973,

A. Stachowicz; Budżet czasu młodzieży wiejskiej, Problemy oświaty na wsi, 1988/

A. Kłoskowska; Po pracy i nauce, Warszawa 1979,

K. Przecławski; Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, Warszawa 1978

A. Kamiński; Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Ossolineum 1965, H. Gąsior; Kultura czasu wolnego, Śląski Instytut Wydawniczy Katowice 1973,

S. Skrzypiec; Budżet czasu dzieci w wieku wczesnoszkolnym w Polsce i RFN, Życie szkoły 1990/2-3
A. Stachowicz; Budżet czasu młodzieży wiejskiej, Problemy oświaty na wsi, 1988/2

Z. Kwieciński; Organizacja czasu wolnego dzieci wiejskich, WSiP Warszawa 1976,

J. Maciaszkowa; Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1990,

J. Kopczyńska; Higiena dziecka w wieku szkolnym, Warszawa 1958,

J. Pieter; Poznawanie środowiska wychowawczego, Ossolineum, Wrocław – Kraków 1960,

Walczak; Wychowanie do wolnego czasu, Zielona Góra 19 M. 94