„To dzieci mnie wszystkiego nauczyły”

Maria Montessori

Maria Montessori i jej system wychowania

Maria Montessori urodziła się 31 sierpnia 1870 roku w miejscowości Chiaravalle we Włoszech. W wieku 6 lat rozpoczęła naukę w rzymskiej szkole publicznej. Gdy miała 12 lat jej rodzice przeprowadzili się do Rzymu, aby zapewnić córce jak najlepsze wykształcenie. W wieku 14 lat Maria bardzo interesowała się matematyką i zdecydowała, że rozpocznie karierę inżyniera. Zainteresowania przedmiotami ścisłymi poprowadzić ją miały na studia matematyczne i przyrodnicze. Wkrótce jednak rodząca się w niej myśl o medycynie zmieniły te plany. Po ukończeniu średniej szkoły technicznej ostatecznie podjęła studia medyczne, które ukończyła z wyróżnieniem w 1896 roku. Rok później podjęła pracę w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego. Obserwując dzieci upośledzone umysłowo doszła do przekonania, że dzieci te posiadają wewnętrzną siłę, która stymuluje je do dalszego rozwoju. Aby mogła się ona ujawnić, potrzeba stworzyć im odpowiednie warunki.

Zainteresowanie pedagogiką specjalną sprawiło, że dotarła ona do dzieł francuskich lekarzy – pedagogów: Jeana-Marca Gasparda Itarda oraz Eduarda Seguina. Specjaliści ci już w połowie lat XIX stulecia rozwinęli system wychowawczy pomagający dzieciom upośledzonym umysłowo w rozwoju poprzez zastosowanie pomocy dydaktycznych dotyczących zwłaszcza kształcenia zmysłów. Od tej pory zawsze podkreślała, że problem rozwoju i kształcenia dzieci upośledzonych jest raczej natury pedagogicznej niż medycznej – dzieci te wymagają jedynie odpowiednich warunków wychowawczych tj. specjalnej metody pracy nad ich rozwojem.

Zastosowane pomoce francuskich lekarzy wzbogacone o pomysły Montessori oraz doświadczenie zdobyte w czasie prowadzenia Instytutu Kształcenia do pracy z dziećmi upośledzonymi zaczęły przynosić nieoczekiwane rezultaty. Przykładem były bardzo dobre wyniki egzaminów wstępnych dzieci, które Montessori przygotowywała do szkoły powszechnej.

W 1907 roku Montessori powierzono zorganizowanie i kierownictwo Centrum Opieki Dziennej dla ubogich dzieci w dzielnicy San Lorenzo w Rzymie, co dało jej nieoczekiwaną okazję do pracy z dziećmi normalnymi. Sprawowała tam opiekę nad pięćdziesięciorgiem dzieci, w przedziale wiekowym od trzeciego do szóstego roku życia.

Placówkę tę nazwano –Casa dei Bambini (Dom Dziecięcy). W nim Montessori opracowała podstawy swojego systemu nauczania. Wyposażała placówkę w meble dostosowane do potrzeb dzieci i stosowane w psychologii eksperymentalnej materiały dydaktyczne własnego projektu. Przygotowując opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi pomocami, zalecała by niczego dzieciom nie narzucały i nie przeszkadzały im w zajęciach, które same sobie wybiorą. Z czasem dzieci chętniej interesowały się jej materiałem dydaktycznym niż zwykłymi zabawkami.

W roku 1909 opublikowano jej pierwszą książkę pt. „Metoda Montessori”. W 1910 roku zrezygnowała ze wszystkich dotychczas prowadzonych zajęć i zajęła się doskonaleniem swojej metody. Sukces Casa dei bambini stał się punktem wyjścia szerokiego zainteresowania placówką pedagogów we Włoszech i za granicą.

W 1912 roku w Anglii i USA powstały komitety popierające jej pedagogikę. Od tej pory Montessori chcąc doskonalić i propagować swoją metodę podróżowała po całym świecie, odwiedzając między innymi: Stany Zjednoczone, Anglię, Niemcy, Hiszpanię, Francję i Indie. W wyniku tych podróży w wielu krajach powstały nowe placówki pracujące wg jej metody. W roku 1929 powstaje Assocjatio Montessori Internationale (AMI) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Montessori, które stało się centralną organizacją koordynującą działalność placówek i towarzystw montessoriańskich na świecie oraz zajmującą się kształceniem nauczycieli. Idea wychowania do wolności i niezależności, zawarta w metodzie stała się zagrożeniem dla rządów faszystowskich, dlatego w 1933 r. zamknięto w Niemczech wszystkie szkoły prowadzone metodą Montessori, a napisane przez nią książki spalono publicznie na Reishstagsplatz w Berlinie.

Po zakończeniu działań wojennych Maria Montessori ponownie podjęła wysiłki w celu odrodzenia ruchu społecznego na rzecz swojej metody. Za osiągnięcia humanistyczne i pedagogiczne była wyróżniana najwyższymi odznaczeniami przyznawanymi przez rządy i uniwersytety wielu krajów m.in. tytuł Doktora Honoris Causa, Krzyż Legii Honorowej, nominacja do Pokojowej Nagrody Nobla. By uczcić jej osiemdziesiąte urodziny zorganizowane zostało spotkanie poświęcone zagadnieniom pedagogiki, które przerodziło się w międzynarodową konferencję. Podczas tej konferencji Montessori wygłosiła trzy wykłady, w których zawarła wszystkie podstawowe idee swojej teorii i sformułowała słynny apel dziecka do dorosłego: „Pomóż mi zrobić to samodzielnie”.

W 1951 roku odbył się ostatni kongres Montessori z jej udziałem, którego organizatorem było AMI, a brało w nim udział prawie 150 delegatów z 17 krajów.

Maria Montessori zmarła 6 maja 1952 roku w Noordwijk w Holandii. Pochowana została na małym, katolickim cmentarzu, grób jej zdobi piękny pomnik wzniesiony przez jej zwolenników. Na tablicy nagrobkowej wyryty został znamienny napis w formie prośby: „Proszę kochane dzieci, które wszystko potrafią, aby razem ze mną budowały pokój między ludźmi i na świecie”.

Jej mieszkanie przy Koniginweg w Amsterdamie od czasu jej śmierci stało się siedzibą AMI i miejscem pamięci narodowej.

Podstawę rozważań teoretycznych i działalności praktycznej Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Najważniejszym okresem w życiu każdego człowieka jest jego dzieciństwo. Jest ono nie tylko drogą do dorosłości, ale przede wszystkim okresem, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. W tym okresie następuje tylko stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Dzieje się to dzięki wewnętrznej energii, tkwiącej w każdym dziecku. Ta wrodzona siła rozwojowa skłania dziecko do aktywności, sprawia, że staje się ono niestrudzone w swoim działaniu, nie boi się wysiłku, a wręcz stale go poszukuje. Dziecko wychodzi naprzeciw światu samo z siebie, kierując się egzystencjalnymi i witalnymi bodźcami. W kontakcie i wzajemnym oddziaływaniu ze swoim otoczeniem buduje ono swoją osobowość, staje się indywidualnością i zarówno w sensie biologicznym „nikt nie może rosnąć za dziecko” tak i w obszarze duchowym dziecko jest swoim własnym budowniczym. Na wrodzonej potrzebie aktywności, należy zdaniem Montessori oprzeć wychowanie.

Maria Montessori wplata sens dziecięcego rozwoju w jej antropologiczne pojmowanie człowieka. Dla niej człowiek – także dziecko – posiada niezaprzeczalną godność, która musi pozostać nietykalna, ponieważ to ona ostatecznie stanowi tajemnicę człowieczeństwa. Ta godność powinna być realizowana w życiu każdego człowieka w sposób indywidualny, gdyż dla każdego istnieje odrębna droga własnego rozwoju. Stąd wychowanie ma być rozpoznawaniem, obserwowaniem, wspieraniem i pomocą dziecku w rozwoju, umożliwieniem mu rozwinięcia tkwiących w nim „potencjałów”.

Aby wspomniany potencjał mógł się rozwinąć, dziecko musi mieć aktywny kontakt z otoczeniem oraz odpowiednie warunki. Wtedy najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy dziecko czerpie doświadczenia, odbiera i rejestruje wrażenia oraz zdobywa wiedzę.

Opanowuje ono umiejętności i sprawności dzięki tzw. „wrodzonej gotowości”, np. wrodzona gotowość do poznania języka. Dziecko absorbuje świat, który go otacza. To, co ono słyszy, widzi i czuje staje się częścią jego psychiki. Ten szczególny rodzaj pamięci witalnej Montessori nazwała mneme, np. wczesny okres nauki mowy u dziecka. Dzięki tym dwóm zjawiskom dziecko może podświadomie chłonąć wszelkie informacje z otaczającego go świata i je rejestrować. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Już nigdy w jego życiu nie powtórzy się moment, w którym tak lekko i intensywnie może się uczyć.

Dlatego Maria Montessori nazwała ten czas „absorbującą psychiką”, trwa on od urodzenia do 3 roku życia. W tym czasie dziecko bezkrytycznie chłonie to, co proponuje mu świat, tworzy w podświadomości jego obraz, czego skutkiem jest powstawanie własnej świadomości.

Podobnie, choć już mniej intensywnie, dziecko uczy się w późniejszych etapach swojego życia – w „okresach szczególnej wrażliwości”, tzw. „wrażliwych cyklach”. Wraz z pojawieniem się świadomości tracimy absorbującego ducha, a zdobycie wiedzy i nowych umiejętności wymaga od nas większego wkładu pracy i intensywnego wysiłku. Przykładem tego, może być łatwość przyswajania języka obcego przez dzieci, w porównaniu z wysiłkiem dorosłych.

Typowe dla okresu dzieciństwa okresy wzmożonej wrażliwości mają charakter przejściowy i służą do tego, aby dziecko mogło łatwo przyswoić sobie określone umiejętności. Można powiedzieć, że te „wrażliwe cykle” to zgodne z planem rozwoju tkwiącym w każdym człowieku zmieniające się, celowe zainteresowania konkretnymi zjawiskami. To najkorzystniejsze okresy, w których uczenie i wychowanie przynosi najlepsze efekty.

Maria Montessori wymieniła kilka wrażliwych cykli, które chronologicznie przebiegają w sposób następujący:

1. Faza od narodzin do 6 roku życia – faza szczególnej wrażliwości na język (mówiony i pisany), na ruch, zachowania społeczne i porządek; od 0 – 3 roku życia to czas absorbującego ducha, a zaraz potem szczególne uwrażliwienie na porządek i coraz bardziej świadome budowanie swojej osobowości;

2. Faza od 7 – 12 roku życia – faza wrażliwa na moralność, sprawiedliwość, dobro i zło, uczucia religijne, różne dziedziny nauki;

3. Faza od 13 – 18 roku życia – uwrażliwienie na godność osobistą, odpowiedzialność i wiarę we własne siły, poszukiwanie sensu życia.

Optymalne możliwości dziecko może osiągnąć jedynie w środowisku, w którym ma możliwość doświadczania, kiedy współgrają impulsy rozwojowe i bodźce ze środowiska. We wrażliwych fazach uaktywnia się gotowość mowy, ruchu itd.

Zatem gdyby dziecko nigdy nie słyszało mowy, nie nauczyłby się języka, mimo że ma do tego predyspozycje. Myślę, że wiedzę tę warto wykorzystywać w nauczaniu języków obcych. Wrażliwych faz nie można wywołać, ani przyspieszać. Każda faza musi być w pełni „przeżyta” przez dziecko, aby mogło ono „wdrapywać się” z jednego szczebla na następne. Zadaniem dorosłych jest dostrzec te fazy i pomóc dziecku je wykorzystać.

W sprzyjających warunkach otoczenia i przy wystąpieniu danej fazy wrażliwości zachodzi zjawisko, określane później mianem fenomenu Montessori, a przez samą autorkę nazwane „polaryzacją uwagi”. Zjawisko to polega na głębokim i długotrwałym zainteresowaniu jednym przedmiotem lub czynnością, co skłania do wnikliwego ich poznania, długotrwałego pozostawania przy nich oraz wielokrotnego powracania.

W czasie polaryzacji uwagi to, co było nieuporządkowane, niejasne i rozproszone, staje się wytworem o nowych jakościowo właściwościach. Dzięki tej wzmożonej koncentracji, dziecko potrafi pracować w sposób uporządkowany i zdyscyplinowany, równocześnie mocno się angażując i przeżywając swoją pracę, nie tracąc radości i satysfakcji z osiągniętych efektów swoich działań.

Podstawowym warunkiem prawidłowego i wszechstronnego rozwoju dziecka jest uwzględnienie w procesie wychowania nie tylko właściwości psychicznych dziecka, ale również umieszczenie go w odpowiednio zorganizowanym otoczeniu. Maria Montessori była przekonana, że dziecko w tak uporządkowanym i dostosowanym do jego specyficznych potrzeb środowisku, rozwija się na zasadzie samomotywacji. Świat z jednej strony wychodzi naprzeciw pragnieniom i zainteresowaniom dziecka, z drugiej zaś strony pozwala na swobodny i nieskrępowany rozwój. Osobą odpowiedzialną za stworzenie dziecku optymalnych warunków do prawidłowego rozwoju jest nauczyciel. Rola nauczyciela jak i wszystkich dorosłych jest ogromna, a polega ona na daniu dziecku swobody i wolności, z uwzględnieniem jednak dobra samego dziecka jak również dobra innych dzieci. Dzięki temu dziecko będzie mogło zmniejszyć swoją zależność od dorosłych, a zwiększyć własną autonomię. Przez swobodę Montessori rozumiała taki stan, w którym dziecko zna swoje prawa i obowiązki, potrafi w pełni z nich korzystać, a także ponosi odpowiedzialność za swoje decyzje i wykonaną pracę. Swoboda ta odnosi się do samodzielnego wyboru przez dziecko przedmiotu, miejsca i czasu pracy. Dla Marii Montessori swoboda dziecka wiąże się nierozerwalnie z jego godnością i przyszłością. Jedynym ograniczeniem swobody i wolności jest dobro innych ludzi i samego dziecka.

Prawidłowemu rozwojowi tych elementów wychowania sprzyja odpowiednio przygotowane otoczenie, w którym panuje ustalony porządek. Uczy on zaufania do otoczenia i współpracy z nim. Otoczenie, z jakim obcuje dziecko to także jego kontakt z naturą. Zapewnienie dzieciom bliskiego kontaktu z przyrodą, rozwijanie w nich potrzeb badawczych a także pielęgnowanie i troska o przyrodę uwrażliwia je na otaczający świat i jego piękno. Dzieci odczuwają potrzebę obcowania z pięknem, dlatego wszystko, co je otacza powinno być przemyślane, atrakcyjne i najwyższej jakości.

Montessori wymienia kilka określonych zasad, jakie powinno spełniać otoczenie dziecka tak, aby nie doświadczało ono chaosu i mogło realizować swoje potrzeby. Pomieszczenia, w których dziecko przebywa powinno być dostosowane do jego potrzeb ruchu, do jego rozmiarów i siły. Prostota i jasność w organizacji tych pomieszczeń chroni dziecko przed uczuciem dezorientacji. Jest dla niego osiągalne bez pomocy dorosłego, dzięki czemu jest ono dla niego atrakcyjne i stanowi wyzwanie. Kolejną zasadą jest ciągłość. Dziecku trzeba umożliwić stałe zdobywanie doświadczeń. Od narodzenia dziecko zdobywa podstawowe doświadczenia w odniesieniu do porządku. Jeśli jego życie jest uporządkowane, będzie ono rozumiało strukturę porządku społecznego, a w toku własnego rozwoju i dojrzewania osiągnie własną wewnętrzną świadomość porządku i ładu. Progresywność otoczenia to kolejna zasada, która organizuje otaczający dziecko świat. Odpowiednio dobrane elementy otoczenia powinny odpowiadać kolejnym fazom rozwoju dziecka i następującym po sobie skłonnościom i zainteresowaniom dziecka. Zapewni to stały proces uczenia się i podejmowania wyzwań. Proporcjonalność polegająca na kierowaniu się w organizacji otoczenia możliwościami najmniejszego i najsłabszego dziecka. Powinno pobudzać inicjatywę i zapał dziecka oraz chronić je przed porażką. Otoczenie powinno być dla dziecka jak najbardziej atrakcyjne, pobudzać jego zmysły, zachęcać do podejmowania działania – jednym słowem powinno mieć charakter wyzwania.

Bardzo ważnym elementem opisywanego otoczenia są materiały rozwojowe. W systemie Montessori to centralny punkt zindywidualizowanego kształcenia. Te specjalistyczne pomoce edukacyjne wspomagają rozwój dziecka i służą kształtowaniu się całej jego osobowości.

Na opracowanie tego materiału wybitna Włoszka poświęciła 12 lat swojej pracy, polegającej na wnikliwej i cierpliwej obserwacji działań dzieci. Wybór odpowiednich materiałów zdeterminowany jest możliwościami rozwojowymi dziecka związanymi z jego naturalnymi fazami szczególnej wrażliwości na określony rodzaj bodźców. Czas wprowadzania nowego materiału określa nauczyciel na podstawie wnikliwych obserwacji osiągnięć dzieci i ich zaangażowania w podjęte działanie.

Materiał Montessori cechuje prostota, estetyka i przemyślana konstrukcja, która angażuje rękę dziecka i poznawanie przez wszystkie zmysły. Każda pomoc dydaktyczna zbudowana jest według zasad stopniowania trudności i zawiera w swojej konstrukcji możliwość samokontroli. Ta specyficzna cecha rozwojowych materiałów montessoriańskich, umożliwia dzieciom samodzielne działanie.

Maria Montessori stworzyła materiał rozwojowy, którego kolejne kategorie wprowadzają dziecko w różne działy wiedzy o świecie. Są to materiały do: kształcenia zmysłów (pomaga poznawać świat oraz występujące w nim relacje), do edukacji matematycznej (wprowadza dziecko w świat reguł matematycznych, uczy dziecko umiejętności przejścia od myślenia konkretnego do myślenia abstrakcyjnego) i językowej (rozwija umiejętności określania, nazywania i opisywania świata). Przygotowała także materiały do edukacji kosmicznej (materiał ten łączy wszystkie pomoce, które przekazują wiedzę o wszechświecie) i religijnej (kształtuje on światopogląd dziecka ukierunkowany na wartości moralne zgodne z jego wyzwaniem) oraz do praktycznych ćwiczeń dnia codziennego (odnosi się do umiejętności samoobsługowych, pozwala nauczyć się dziecku pielęgnacji własnej osoby, otaczającego świata i uczy troski o innych). Manipulując tymi pomocami, dziecko uczy się pojęć dotyczących wielkości, barwy, dźwięku, ciężaru, temperatury, ale także matematyki, języka, botaniki, biologii i innych. W otoczeniu dziecka znajdują się także materiały artystyczne i religijne.

Wyjątkowym elementem programu wychowania Marii Montessori jest wychowanie kosmiczne. Głównym jego założeniem jest przekonanie, że człowiekowi dany jest spójny i wspaniały porządek istnienia: kosmos. Człowiek dzięki swobodzie działania i aktywności może wpływać na ten porządek, jest również odpowiedzialny za to, by ten istniejący ład nie przerodził się w chaos. Każda interwencja człowieka ma znaczenie dla niego samego i dla całości porządku świata. Wychowanie kosmiczne to rodzaj reguły dydaktycznej. Dziecko dorastając w atmosferze zaufania, niezawodności i obowiązujących reguł, odbiera swój świat jako zasadniczo uporządkowany. Porządek świata staje się jego własnym wewnętrznym porządkiem.

Podobnie ważne miejsce w procesie kształtowania się człowieka – dziecka ma wychowanie religijne. Podstawą jego jest szacunek do każdego człowieka, respektowanie jego swobody i godności.

Kapitalnym odkryciem, jakiego dokonała Maria Montessori to wprowadzenie do wychowania dzieci lekcji ciszy. Doświadczanie ciszy, jest bezpośrednim i indywidualnym doznaniem, które również w sposób szczególny łączy dziecko z otaczającym go światem i ludźmi. Cisza porządkuje uczucia dziecka, wzmacnia osobowość, rozwija zdolność do namysłu i pomaga odkryć własny, duchowy świat. Lekcje ciszy w pedagogice montessoriańskiej nie są karą za niesforne zachowanie, ani przymusowym ograniczaniem swobody. Nie są też zabawą, ale wytrwałym ćwiczeniem skupienia, koordynacji ruchów, posłuszeństwa oraz współdziałania.

Cały wszechstronny proces rozwoju dziecka wspiera nauczyciel. To na nim spoczywa odpowiedzialność za harmonijny i prawidłowy proces poznawania przez dziecko otaczającego go świata. Jego rolą jest wspomaganie dziecka w rozwoju, wspieranie go i podążanie za nim. Jest to możliwe jedynie dzięki systematycznej, wnikliwej i cierpliwej obserwacji dziecka i jego potrzeb. Dobra znajomość faz rozwojowych dziecka i wyczucie pojawiających się okresów krytycznych pozwala mu w odpowiednim momencie okazać swemu podopiecznemu pomoc i wsparcie. Swoją skromną i delikatną postawą współdziała z dzieckiem, inspiruje do podjęcia zadania i tylko wspiera dziecko, by wykonało zadanie samodzielnie.

Założenia pedagogiczne Marii Montessori, choć sformułowane na początku XX wieku pozostają współcześnie aktualne. Jej miłość do dziecka, dążenie do zrozumienia jego natury zgodnie, z którą wychowanie jest wspomaganiem jego rozwoju, jest zachętą do nieco innego spojrzenia na dziecko, na relacje między dorosłymi a dziećmi. Zapewnienie młodemu człowiekowi odpowiednich warunków do rozwoju, poszanowanie jego wolności, umiejętność wnikliwej obserwacji i towarzyszenie mu w budowaniu własnej odrębności to zadania dla placówek wychowawczych, które chcą pracować z dziećmi metodą Montessori.