Relatywizm kulturowy to pogląd, który głosi, że każda kultura ma jednakowe prawo istnienia i rozwoju, musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Nie można rozróżniać kultur lepszych i gorszych, każda z nich rozwijała się w odmiennych warunkach społecznych, środowiskowych, historycznych. Relatywizm kulturowy jest postawą opozycyjną wobec tzw. etnocentryzmu, czyli przekonania o wyjątkowych cechach własnej kultury, a często także jej przewadze nad innymi kulturami . Takie spojrzenie doprowadziło obserwatorów do powstrzymania się od ocen oraz sądów wartościujących obce praktyki z punktu widzenia własnej kultury. Relatywizm kulturowy odrzuca więc możliwość wartościowania obcej kultury przez pryzmat własnych wartości, prowadząc do większego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury.
Z punktu widzenia metodologicznego przyjęcie relatywizmu kulturowego przez badacza kultury oznacza odrzucenie wartości własnej kultury jako miernika kultury obcej. Badacz powinien wyjść poza kulturę, aby móc obiektywnie porównać dwa różne systemy kulturowe. Całkowite odrzucenie wartości kulturowych, przyjętych w toku socjalizacji w obrębie własnego kręgu kulturowego nie wydaje się możliwe, a wobec tego nie wydaje się też możliwe całkowicie obiektywne podejście przy ocenianiu dwóch różnych kultur, w szczególności wówczas, gdy jedna z nich jest kulturą oceniającego. Relatywizm kulturowy jest jednak w chwili obecnej powszechnie przyjętą podstawą metodologii badań wśród antropologów kulturowych.
Za prekursorską pracę wobec ujęcia relatywizmu kulturowego uznaje się Próby Montaigne'a z 1580roku. Epoka nowożytnych odkryć geograficznych, zapoczątkowana przez Krzysztofa Kolumba, otworzyła drogę do badania i porównywania różnych kultur, minęły jednak ponad cztery stulecia zanim badacze pochodzący z kręgu kultury europejskiej odeszli od wartościowania innych kultur poprzez porównywanie ich do własnej, uważanej przez nich samych za najwyżej rozwiniętą i wobec tego najlepszą.
Oprócz metody badawczej termin "relatywizm kulturowy" bywa używany potocznie jako pojęcie z zakresu moralności. W środowiskach konserwatywnych panuje pogląd, że relatywizm kulturowy wiąże się z relatywizmem wartości, a więc brakiem silnego związania człowieka z wartościami kulturowymi. Relatywizm kulturowy jest więc piętnowany, gdyż w opinii tych środowisk przyczynia się do zrywania więzów z własną kulturą i zubożeniem moralnym.
Relatywizm kulturowy bywa mylony z relatywizmem moralnym, który głosi że moralność może być jednakowa tylko wewnątrz grupy mającej ten sam zestaw norm i kod moralny, a także podejmującej wspólne działania (jaskrawym przykładem rozmijania się norm dwóch kultur bywają zachowania członków mniejszości etnicznej znajdującej się w niesprzyjających warunkach).
Relatywizm kulturowy jako systematyczna doktryna teoretyczna został sformułowany w połowie XX wieku. Za głównego inicjatora i ideologa doktryny relatywizmu kulturowego uważa się M Herskovits'a. Wyodrębnił on trzy wymiary tej orientacji:
Relatywizm metodologiczny - wyraża pewne wskazówki i zalecenia badawcze,obejmuje m.in. "takie postulaty jak:
- zachowanie maksymalnego obiektywizmu przy opisywaniu systemów kulturowych, co jest możliwe poprzez:
- unikanie pojęć wartościujących i sądów oceniających
- zaniechanie ingerencji i prób zmiany badanej kultury
Relatywizm filozoficzny - służy analizie:
- ontologiczno-aksjologicznej, badającej istotę wartości kultur
- epistemologicznej - ustalającej charakter kulturowych determinant procesów mentalnych, procedur poznawczych i motywów działań ludzkich"
Relatywizm jako postawa praktyczna wobec problemów zastosowania powyższych zasad , reformy i zmiany społeczno-kulturowej ( J. Majcherek 1995, s. 12).
Podobnej klasyfikacj dokonał D. Bidney, który wyróżnił jeszcze jeden, czwarty wymiar. Jest to
Relatywizm kulturowy rozumiany jako "przewodnik po ewaluacji, systemów wartości, szczególnie etyki, polityki i estetyki" (Z. Gierszewki 2000, s.22).
Relatywizm a absolutyzm.
W teorii prawdy istnieje spór o właściwości prawdy. Według absolutyzmu (teoriopoznawczego) prawda (w sensie klasycznym) jest absolutna, tzn. prawdziwość jest cechą poznania niestopniowalną, niezmienną i niezależną od podmiotu poznającego (uznającego coś za prawdę) i zewnętrznych okoliczności. Prawdziwość jest wyznaczona wyłącznie przez relację zachodzącą między treścią danego poznania (sądu) a jego przedmiotem (stanem rzeczy, do którego się ów sąd odnosi). Negacją absolutyzmu jest relatywizm (teoriopoznawczy). Według niego to samo zdanie może być raz prawdziwe, raz fałszywe. Jeśli głosi się zależność prawdziwości sądu (zdania) od osoby uznającej go, mamy do czynienia z subiektywistyczną postacią relatywizmu. Może być subiektywizm indywidualistyczny i gatunkowy czy rodzajowy (relatywizujący prawdziwość do kategorii podmiotu poznającego).
Relatywizm kulturowy zakłada, że nie ma rzeczywistości jako takiej. Świat jest zawsze postrzega-
ny przez „ekran enkulturacyjny”, czyli sumę doświadczeń kulturowych. Każdy rodzaj przekonań,
sądów o rzeczywistości jest jakoś uwikłany w kulturowe odniesienia. Owe przekonania, z per-
spektywy relatywizmu, powinny być wyjaśniane w kontekście konkretnej kultury. Aby dobrze
wyjaśniać badaną rzeczywistość, należy zawiesić własną perspektywę kulturową.
Relatywizm kulturowy zakłada również, że nie istnieją żadne absolutne, uniwersalne standardy
orzekania o tym, która kultura jest lepsza czy gorsza. Nie istnieje możliwość porównywania ze
sobą kultur i ich wartościowania. Wszystkie kultury są równe!
Dwie wersje relatywizmu kulturowego:
umiarkowana – kultur nie należy oceniać, ze względu na bezsprzecznie stwierdzone fakty
potwierdzające ich względność;
radykalna, konsekwentna – może odnosić się do wymiarów:
♣ moralnego, moralny relatywizm kulturowy – jego punkt wyjścia stanowi założe-
nie, że pojęcia dobra i zła są zależne od kultury i jedynie w jej ramach mogą być
rozpatrywane. Należy wstrzymać się od wszelkiego moralnego osądzania innych
ludzi i kultur w perspektywie porównawczejRelatywizm kulturowy jako sposób myślenia o świecie narodził się w XX wieku. Zakłada on, że
kultury są ze sobą nieporównywalne, każda z nich tworzy bowiem swoisty i niepowtarzalny
układ odniesienia dla żyjących w niej jednostek – decyduje o tym proces enkulturacji.
poznawczego, poznawczy relatywizm kulturowy – wszelkie schematy pojęciowe
(język, symbole, etc.) są zależne od kultury, kultury są więc nieprzekładalnymi ca-
łościami, nie istnieją wspólne znaczenia.
Pułapka konsekwentnego relatywizmu kulturowego:
moralnego – fascynują nas, jako antropologów, krwawe rytuały inicjacyjne różnych plemion, ale z humanitarnego punkt widzenia przeraża nas ból z nimi związany. Moralny relatywizm jest mało konsekwentny;
poznawczego – jeśli nie istnieje żaden podzielany system myślenia, to wszelkie wysiłki
związane z poznaniem innego są bezsensowne, bowiem wszystko jest filtrowane za pomocą naszych własnych pojęć.
Hipotezy radykalnego relatywizmu kulturowego należy więc zrelatywizować – tego dostarczają dwa rozwiązania dylematu relatywizmu kulturowego zaproponowane przez Robina Hortona i Leszka Kołakowskiego.