Grudzień 2000

Edukacja i dialog nr 123/2000

Poczucie własnej wartości u dzieci

Towarzysząc dzieciom w ich zmaganiach z różnorodnymi zadaniami, przeżyciami, zaobserwowałam, iż poczucie własnej wartości ma istotne znaczenie dla funkcjonowania dziecka w świecie.

Poczucie własnej wartości wiąże się z jakością realizacji różnych zadań życiowych, które są charakterystyczne dla danego okresu rozwojowego dziecka. Jest ważne dla jego fizycznego, poznawczego, emocjonalnego, moralnego i społecznego funkcjonowania. Nadaje koloryt kontaktom z rówieśnikami, rodzicami i indywidualnemu procesowi rozwoju. Jakość realizacji zadań rozwojowych wiąże się z kolei z poczuciem zadowolenia bądź jego brakiem w związku z danym poziomem rozwiązywania zadań życiowych dotyczących różnych sfer funkcjonowania dziecka. A zadowolenie dziecka z jego własnej aktywności w danej, ważnej dla niego sferze funkcjonowania jest wyznacznikiem poczucia jakości jego życia psychicznego. Zatem poczucie własnej wartości ma istotne znaczenie dla dziecka, dla jego rozwoju, kroczenia własną niepowtarzalną drogą, dla kreowania własnego życia i osobowości. Kiedy dziecko doświadcza doceniania jego aktywności, wtedy uczy się, że to, co robi, jest ważne i dobre, dzięki czemu lubi siebie, uczy się aktywności, twórczości i radości działania.

Poczucie własnej wartości to wiara we własne możliwości i zdolności, poczucie skuteczności swych działań, poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, posiadania wpływu na bieg rzeczy. Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe zadania, bo wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązania. Stawiane przed nim trudne zadania nie stanowią dla niego zagrożenia, a przeciwnie - wyzwanie. Może sprawdzić się w działaniu, w rozwiązywaniu problemów, które przed nim postawiono. Rozwiązanie zadania rodzi poczucie zadowolenia i satysfakcję z podejmowanej aktywności. Dziecko ma poczucie sensu własnych działań i sensu swojego istnienia. Zadowolenie przynosi mu własna aktywność i kontakty z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Można powiedzieć, iż dziecko ma poczucie dobrej jakości życia psychicznego, w przeciwieństwie do dziecka, u którego ukształtowało się poczucie niższości.

Dziecko, które nie wierzy we własne możliwości i zdolności, z niepokojem podchodzi do nowych zadań i działań, towarzyszy mu poczucie, że nie rozwiąże ich prawidłowo i efektywnie. Może to rodzić poczucie niezadowolenia, poczucie braku skuteczności własnych działań, poczucie braku sprawstwa. Dziecko nie podejmuje własnych nowych aktywności, nie realizuje własnych pomysłów, gdyż porównując się z innymi dziećmi, ma poczucie, że jest mniej zdolne, mniej atrakcyjne i mniej potrafi. Żyje w przekonaniu, że jest niekompetentne, a jego działania są mało skuteczne i efektywne. Prawdopodobnie rodzi to u niego niepokój, poczucie niezadowolenia i lęk przed eksploracją i odkrywaniem świata. Jeżeli sfera działań dziecka, w odniesieniu do której dziecko ma poczucie niższości, jest dla niego ważna, wtedy konsekwencją może być poczucie niskiej jakości życia psychicznego.

Poczucie własnej wartości dziecka wiąże się z jego samooceną. Dziecko ocenia siebie i własne możliwości, porównując się z innymi, porównując się ze wzorem osobowym. Wartościowanie siebie może się opierać na wewnętrznym, bądź zewnętrznym kryterium (odpowiednio kryterium subiektywnym bądź obiektywnym). Ocena oparta na wewnętrznym kryterium dokonuje się na podstawie własnego systemu wartości, własnego ideału, w przeciwieństwie do zewnętrznego kryterium, kiedy to układem odniesienia są osiągnięcia innych, opinie i oceny innych o danej osobie.

Warto zwrócić tutaj uwagę na dynamikę zmiany procesu samooceny, na kształtowanie się wzoru osobowego wraz z rozwojem dziecka. Kiedy dziecko na początku ocenia siebie, porównując się z innymi dziećmi, ważne są dla niego osiągnięcia innych, ich opinie o nim. Istotne miejsce w budowaniu poczucia własnej wartości, w ocenie własnej osoby mają nauczyciele, rodzice, grupa rówieśnicza, telewizja, film, książki, środowisko szkolne. Poczucie własnej wartości jest wtedy mało stabilne, zależne "od stale zmieniającej się zewnętrznej sytuacji i rozbieżności opinii wygłaszanych o jednostce przez różne osoby" (Brzezińska 1993). W miarę kształtowania się tożsamości osoby poczucie własnej wartości staje się coraz bardziej stabilne, mniej podatne na zmiany pod wpływem zewnętrznej sytuacji, a opiera się na wewnętrznych standardach i wartościach osoby.

Samoocena opiera się na wiedzy dziecka o sobie. Samowiedza, samoocena, o których wspomniałam wyżej, oraz normy zachowań, stanowią elementy obrazu własnej osoby. Samowiedza ma istotne znaczenie w budowaniu poczucia własnej wartości dziecka. Wiedza dziecka o sobie dotyczy różnych obszarów funkcjonowania. Można tutaj wyróżnić wiadomości ogólne dotyczące wieku, płci, imienia i nazwiska dziecka, rodzaju podejmowanej aktywności (zabawa, nauka), informacje dotyczące funkcjonowania w grupie, ról, pozycji w grupie, przynależności do grupy, wspólnych działań grupowych. Jeśli dziecko czuje, że jest lubiane w grupie, że jest na istotnym miejscu w strukturze grupy, wtedy prawdopodobnie będzie miało poczucie własnej wartości i poczucie bycia ważnym członkiem społeczności grupowej. Wiąże się to również ze wzrostem motywacji dziecka do podejmowania różnorodnych zadań grupowych. W przeciwnym wypadku, kiedy dziecko odczuwa, iż nie jest lubiane przez swoich rówieśników, a ma poczucie, że w grupie pełni rolę np. kozła ofiarnego, wtedy prawdopodobnie będzie kształtowało się u niego poczucie niższości, co jednocześnie może się wiązać z brakiem chęci i lękiem przed podejmowaniem nowych zadań, nie tylko grupowych.

Wiadomo również, iż grupa rówieśnicza ma istotne znaczenie dla budowania się poczucia własnej wartości dziecka w wieku szkolnym. Tak więc brak akceptacji w grupie może mieć przykre i trudne dla dziecka konsekwencje w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości i sensowności podejmowanych działań. Ważna jest więc świadomość nauczyciela, jego czujność na to, co dzieje się w grupie, znajomość procesów grupowych. Istotne jest zauważenie, że w szkole jest nie tylko ważny indywidualny rozwój intelektualny dziecka, ale też jego funkcjonowanie w grupie, jak i cała grupa uczniów, która ma własną dynamikę życia.

Kolejna grupa informacji, na podstawie której dziecko buduje swój obraz, to informacje dotyczące jego funkcjonowania intelektualnego, jego możliwości, umiejętności i zdolności. Dziecko zdobywa te informacje, obserwując siebie w klasie, wśród rówieśników, porównując swoje osiągnięcia z osiągnięciami i sukcesami innych dzieci. Jednak decydujące znaczenie mają informacje zwrotne płynące od nauczyciela, rodzica, opiekuna. Istotne jest więc takie komunikowanie dziecku efektów jego pracy, by stymulowało ono do dalszej aktywności i rodziło chęć do nauki, a nie pozostawiało dziecka z poczuciem braku skuteczności i efektywności jego działań. Wiąże się to z budowaniem poczucia własnej wartości. Komunikat dotyczący pracy ucznia, który obok zwrócenia uwagi na ewentualne braki zwraca uwagę również na plusy i osiągnięcia, akcentuje ważność osoby i jej działań, daje szansę na kształtowanie się wiary dziecka w siebie i jego poczucie sprawstwa, efektywności i skuteczności własnych działań. Dziecko ma również informacje dotyczące własnego wyglądu fizycznego, własnej kondycji fizycznej, własnego zdrowia, własnej emocjonalności, temperamentu i stosunku do innych i świata.

Normy zachowań, które są obok samooceny i samowiedzy elementami obrazu własnej osoby, tworzą się na podstawie kryterium wewnętrznego (chcę), czyli własnego celu, własnych pragnień, opinii chęci lub kryterium zewnętrznego (powinienem), czyli opierając się na oczekiwaniach, wymaganiach innych. Podobnie jak w przypadku samooceny normy zachowań, które stosuje osoba, ulegają uwewnętrznieniu w procesie rozwoju człowieka.

Chciałabym teraz rozwinąć problem uwarunkowań mających istotne znaczenie dla kształtowania się poczucia własnej wartości. Z. Zaborowski podzielił czynniki warunkujące kształtowanie samooceny u dzieci na statyczne typu fizyczno-somatycznego oraz dynamiczne typu psychospołecznego. Do pierwszej grupy zaliczył typ budowy fizycznej (dziecko silnie zbudowane lub dziecko asteniczne), wygląd zewnętrzny (rysy twarzy, kolor skóry, masa dziecka), typ układu nerwowego związany z procesami hamowania i pobudzenia, a także aktualne funkcjonowanie organizmu związane z przebytymi chorobami czy nabytymi wadami.

Modyfikując podział Z. Zaborowskiego, podzieliłam czynniki psychospołeczne na czynniki psychiczne (podmiotowe) i społeczne (kontekstowe), uwzględniając jednocześnie również i takie czynniki, które uznałam za ważne, a o których autor nie wspomniał. Do czynników psychicznych zaliczyłam osobiste doświadczenia dziecka, które wiążą się z kształtowaniem poczucia jego własnej wartości. Z. Zaborowski dokonał podziału osobistych doświadczeń na obiektywne przeżycia dziecka oraz subiektywną interpretację przeżywanych przez dziecko doświadczeń życiowych. Istotne jest, jak dziecko interpretuje dane zdarzenie, czy jest ono dla niego sukcesem, czy porażką. Z kolei interpretacja zdarzeń i przeżyć w ważnych dla dziecka sferach, ale też sferach akceptowanych społecznie, będzie się wiązała z kształtowaniem się poczucia własnej wartości dziecka oraz z budowaniem jego kompetencji i potwierdzaniem obszaru zasobów, co również wiąże się z jakością życia psychicznego dziecka. A więc decyduje o jakości jego własnej aktywności, a także o jakości relacji z innymi ludźmi oraz o zadowoleniu, satysfakcji bądź ich braku płynących z podejmowanej aktywności społecznej i indywidualnej.

Do czynników psychicznych zalicza się również bodźce stresowe związane z sytuacjami trudnymi, rodzące stan zagrożenia u dziecka, co ma związek z poziomem jego samooceny. Sytuacje zagrażające dziecku, stanowiące dla niego pewnego rodzaju obciążenie prawdopodobnie będą obniżać poziom jego samooceny.

Ważnym czynnikiem podmiotowym w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości jest jakość realizacji przez dziecko zadań rozwojowych dotyczących różnych sfer jego funkcjonowania (sfery fizycznej, poznawczej, emocjonalnej, moralnej i społecznej). W każdej z tych sfer dziecko zdobywa nowe kompetencje, doskonali te, które zdobyło we wcześniejszych okresach rozwojowych. Sukcesy odnoszone podczas realizacji różnych zadań życiowych (np. umiejętność czytania, pisania i liczenia, umiejętność współpracy z rówieśnikami, rozwijająca się pracowitość) dają dziecku poczucie sprawstwa. Dzięki niemu dziecko wierzy, że może, że potrafi rozwiązać kolejne zadanie i przejść kolejną trudność w swoim życiu.

Podejmowanie różnych zadań życiowych daje szansę rozwoju nowych kompetencji, doskonalenia tych, które już się wykształciły wcześniej. Dziecko, rozwiązując ważne dla niego zadania życiowe, buduje poczucie własnej wartości, poczucie sprawstwa i chęć poznawania otaczającego świata i podejmowania coraz to nowych, trudniejszych zadań życiowych. Doświadcza tego, że pracowitość, zmaganie się z zadaniami, jakie stawia przed nim życie, wiąże się z radością płynącą z doświadczania własnego sprawstwa, daje możliwość wykorzystywania własnych kompetencji w nauce, zabawie, w spotkaniach z rówieśnikami i rodzicami.

Radzenie sobie dziecka z zadaniami rozwojowymi w różnych sferach życia wydaje się mieć istotne znaczenie dla kształtowania się poczucia własnej wartości. Osiąganie nowych kompetencji w zakresie funkcjonowania fizycznego, poznawczego, emocjonalnego, moralnego i społecznego pozostaje w relacji z kształtującym się poczuciem własnej wartości, a co się z tym wiąże również z poczuciem jakości życia psychicznego dziecka. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż poczucie własnej wartości czy też poczucie niższości mają istotne znaczenie dla jakości realizacji zadań rozwojowych .

Dziecko, które zna swoją wartość, wierzy we własne możliwości, we własne umiejętności i zdolności, prawdopodobnie wykona zadanie efektywnie, a w obliczu porażki nie będzie generalizowało niepowodzenia na inne zadania, porażki będą dla niego źródłem informacji o sobie i o skuteczności własnego działania. Natomiast dla dziecka, u którego w procesie rozwoju wykształciło się poczucie niższości, jednostkowe niepowodzenie będzie generalizowane na każdą podejmowaną działalność, zadanie. W ten sposób rodzi się w dziecku poczucie bezradności w obliczu zadań, nowych i trudnych sytuacji.

W procesie rozwoju dziecka, w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości istotne znaczenie ma kontekst społeczny, w którym się ono rozwija. W procesie rozwoju jest ważne nie tylko środowisko rodzinne, ale też grupa rówieśnicza, szkoła, mass media, a także społeczność lokalna, w której dziecko się rozwija. Ważne są cechy i charakter więzi rodziny i społeczności lokalnej, które są naturalnymi środowiskami jego funkcjonowania i wzrastania. Ważny jest styl wychowania stosowany przez rodziców. Istotne jest, by sprzyjał on wzrastaniu dziecka, kształtowaniu się jego poczucia własnej wartości, budowaniu jego wewnętrznych zasobów i poczucia kompetencji. Ważne, by rodzice, nauczyciele towarzyszyli dziecku w jego rozwoju, w tworzeniu samego siebie. Ich spotkania z dzieckiem, a także spotkania dziecka, z rówieśnikami dają możliwość kształtowania się kompetencji społecznych, np. współpracy grupowej, uczą odpowiedzialności i radości płynącej z współtworzenia. Jeśli środowisko jest sprzyjające dla rozwoju dziecka, wtedy istnieje szansa na budowanie się poczucia jego własnej wartości i poczucia dobrej jakości życia psychicznego.

Uważam, że poruszany przeze mnie problem jest ważny dla rodziców, nauczycieli, którzy towarzyszą dziecku w jego wędrówce przez świat, w poznawaniu praw otaczającej rzeczywistości. Moim zdaniem świadomość tego, że poczucie własnej wartości i jakość realizacji zadań rozwojowych oraz poczucie jakości życia psychicznego dziecka pozostają ze sobą we wzajemnej relacji i otwartość na dziecko, na jego własną niepowtarzalną, jedyną i swoiście cudowną historię dają szansę na to, że nie będziemy nazywać dzieci "niezdolnymi", czy "niegrzecznymi", a zobaczymy dzieci, które mają wiele do powiedzenia, ochotę do działania i dziecięcą ciekawość świata. Wystarczy je zaprosić do wspólnej przygody poznawania świata i stworzyć sprzyjającą atmosferę, by uwierzyły we własne możliwości, które są wielkie, ale nie każdy potrafi je zauważyć.

Monika Kielańska

UAM, Poznań