Innowacyjność w działaniach nauczycielskich

Otwartą, innowacyjną postawę nauczyciela czynimy niezbędnym warunkiem rozwoju dziecka, jego wychowania i samowychowania w toku uczenia się.

Według Zbigniewa Pietrasińskiego: „Innowacje są to zmiany celowo wprowadzane przez człowieka lub zaprojektowane przez układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotych­czasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle określonych kryteriów i składających się w sumie na postęp.”

Wielu badaczy tego zagadnienia traktuje węziej pojęcie inno­wacji, odnosząc je do oświaty, szkoły, pedagogiki.

Wincenty Okoń stwier­dza: „Innowacja pedagogiczna jest zmianą strukturalną danego systemu pedagogicznego jako całości lub niektórych ważnych jego składników w celu wprowadzenia ulepszeń o charakterze wymier­nym”

Roman Schulz, zajmujący się szczególnie szeroko tą pro­blematyką, pisze: „Innowacje pedagogiczne, to celowe zmiany w programie i (lub) procesie pedagogicznego działania, zoriento­wane na (i prowadzące do) osiągania nowych i lepszych rezulta­tów wychowawczych, zaspokajających adekwatne, edukacyjne potrzeby zbiorowości”

Danuta Rusakowska zaznacza, że można przez innowacje rozumieć zarówno zmiany „zaprojektowane odgórnie”, np. reformy obejmujące cały ustrój szkolny bądź dotyczące tylko niektórych typów szkół lub dziedzin życia szkoły, jak i przeobrażenia dokonujące się wew­nątrz systemu szkolnego, których autorami są nauczyciele-praktycy.

Cechy wspólne licznych definicji innowacyjności w działaniach edukacyjnych:

Po pierwsze: we wszystkich defini­cjach w sposób jawny i ukryty (Z. Pietrasiński) eksponuje się pojęcie zmiany.

Po drugie: mają one szeroki zakres, dotyczą zmian całego systemu lub znaczących struktur, decydujących o funkcjonowaniu większej całości.

Po trzecie: zarówno w cytowanych defi­nicjach, jak i wielu innych opracowaniach jest mało wiedzy o konkretnych cechach sprawców innowacji.

Po czwarte: możemy, czytając o rezultatach innowacji, domyśleć się, iż wynikają one ze zmian w zakresie: doboru treści, metod, form pracy, organizowania pra­cowni, wprowadzania lokalnych studiów telewizyjnych, internetowych itp.

Autorzy zajmujący się innowacjami wnoszą dość wiele w za­kresie omawiania pojęć pokrewnych, dokonują też ich różnorod­nej klasyfikacji. Można je podzielić następująco:

1. usprawnienie — racjonalizacja dotycząca „mikroelemen­tów”, takich jak: efektywne wykorzystanie czasu pracy, ekono­mizacja wysiłku, intensyfikowanie procesów nauczania i wycho­wania;

2)modernizacja — unowocześnienie pracy pedagogicznej; wiąże się z przechodzeniem od form dawnych, przestarzałych, do bardziej nowoczesnych, lepiej odpowiadających wymaganiom współczesności (modernizacje przyczyniają się do zwiększenia atrakcyjności instytucji oświatowo-wychowawczych);

3) nowatorstwo — najbardziej złożona działalność innowacyj­na, polega na samodzielnym przygotowaniu przez nauczyciela projektu zmian, a także na realizowaniu tego projektu; ten rodzaj innowacji charakteryzuje się niestereotypowością stosowanych rozwiązań, elastycznością form i metod.

Podane przykłady określeń usprawnienia i modernizacji są dość przestarzałe. Przylegają jedynie do sztywnego gorsetu pe­dagogiki ściśle sklasyfikowanej.

Innowacyjność w szkole jest możliwa jedynie dzięki nau­czycielowi. Najbardziej nowatorskie pomysły dzieci, ich oryginal­ne, wręcz fantastyczne projekty nigdy nie mogłyby zaowocować w klasie szkolnej i uzyskać społecznego oddźwięku, gdyby wy­chowawca nie stworzył jakiejś okazji do ich ujawnienia. Otwartą innowacyjną postawę nauczyciela czynimy niezbędnym warunkiem rozwoju dziecka, jego wychowania i samowychowania w toku uczenia się.

Problem stanowi fragmentaryczność innowacyjnej działalności. Jawi się potrzeba integracji, kompleksowości, systemowości – optymalizacji procesu kształcenia. Nie można ulepszać odizolowanych od siebie elementów procesu kształcenia.

Jakie czynności trzeba wykonać, aby można je zaliczyć do innowacji zorientowanych na optymalizację procesu kształcenia?

- przemyśleć cele kształcenia;

- kompleksowo planować zadania dla uczniów;

- dokonać konkretyzacji tych zadań – operacjonalizacji celów;

- odpowiednio dobrać i ułożyć treści kształcenia ( pamiętać o wydzieleniu głównych członów niezbędnych do rozwiązania zadań – czyli określić co należy znać i umieć; uwzględnić w doborze treści korelację treści w obrębie przedmiotu oraz dyscyplin z nim współdziałających);

- tak dobrać środki, metody i formy kształcenia, aby uczeń nie tylko rozwiązał zadanie, zapamiętał wiadomości, ale nade wszystko rozumiał jego sens;

- rzetelnie kontrolować i analizować wyniki nauczania, stosując obok, a właściwie w miejsce tradycyjnej kontroli i oceny, kryteria i normy ocen.

Chcąc działać innowacyjnie trzeba podejmować działania o charakterze systemowym. Nie wystarczy bowiem dokonać zmian, modyfikacji w poszczególnych elementach systemu, ale trzeba zrozumieć interakcje w jakie te elementy wchodzą.

Kategorie innowacji pedagogicznych:( wg. Cz. Kupisiewicza)

1/ radykalne – negacja potrzeby istnienia szkoły i przejęcie jej funkcji przez instytucje życia społecznego;

2/ alternatywne – wyrosłe z krytyki dotychczasowej szkoły;

3/ doskonalące – zachowanie dotychczasowych rozwiązań strukturalno – organizacyjnych i stałe doskonalenie celów, treści, form i metod pracy.

Wyróżniamy dwie główne kategorie innowacji pedagogicznych:

a/ te, które dotyczą innowacji rozumianej czynnościowo, jako procesu planowania i realizacji zmiany;

b/ te, które dotyczą innowacji rozumianej rzeczowo, jako programu zmiany, jako treści zmiany.

W jednym i drugim przypadku innowacji interpretujemy je jako:

1/ innowacje mikroskopowe – powstają na szczeblu pracy indywidualnego nauczyciela i maja zastosowanie w rozwiązywaniu problemów pojawiających się w jego pracy ( np. zastosowanie gier dydaktycznych);

2/ innowacje na poziomie medio – powstają na szczeblu pracy szkoły i maja zastosowanie do tego poziomu praktyki pedagogicznej ( np. udział uczniów w eksperymentach szkolnych);

3/ innowacje makroskopowe – powstają na szczeblu funkcjonowania systemu oświatowego jako całości i mają zastosowanie w rozwiązywaniu makroskopowych problemów edukacyjnych ( reformy systemu oświaty – np. nowy program nauczania dla szkół różnego szczebla).

W odniesieniu do funkcji spełnianych przez szkołę mówimy o:

- innowacjach dydaktycznych - w tym:

a/ innowacjach programowych, dotyczących treści kształcenia;

b/ innowacjach technologicznych, dotyczących sposobów, bądź środków kształcenia ( np. telewizja interakcyjna);

c/ innowacjach organizacyjnych, dotyczących zmian w obrębie działań nauczycieli i uczniów( np. system modularny w miejsce 45 min. lekcji);

- innowacjach wychowawczych ( np. udział rodziców w lekcjach wychowawczych);

- innowacjach opiekuńczych ( np. szklanka mleka dla każdego ucznia);

Z. Pietrasiński dokonał podziału na innowacje oryginalne i naśladowcze, biorąc pod uwagę stopień zawartego w nich ładunku kreatywności.

T. Stasienko zwraca uwagę na innowacje:

- jednoelementowe – obejmują zmianę w obrębie jednego elementu systemu dydaktycznego;

- wieloelementowe – obejmują równoczesne zmiany wielu składników systemu dydaktycznego: treści, metody, środki, organizację działań.

Ponadto można jeszcze mówić o:

- innowacjach cząstkowych, które obejmują pewien fragment określonego systemu działania ( np. stosowanie mikrokomputerów);

- innowacjach całościowych, które obejmują wszystkie istotne aspekty danego systemu kształcenia ( np. koncepcja wielostronnego kształcenia W. Okonia; czy innowacyjność rozwiązań pedagogiki współbycia ).

O nauczycielu innowatorze mówi się jako o szczególnym przypadku twórczego pracownika. Rola nauczyciela – innowatora różni się w zależności od rodzaju przedsięwzięć innowacyjnych, w których on uczestniczy.

Nauczyciel – innowator może:

a/ samodzielnie projektować, wprowadzać w życie i weryfikować nowości ( czyni tak zaledwie 9,3% badanych);

b/ stosować w praktyce osiągnięcia nauki;

c/ asymilować nowości pochodzące z zewnętrznych źródeł.

Źródła innowacyjnych zmian mogą mieć charakter:

- sytuacyjny ( wynikają z zewnętrznych trudności, z którymi zmaga się nauczyciel);

- osobowościowy ( u ich podłoża tkwią czynniki podmiotowe, uznawane przez nauczyciela cele i wartości).

Wśród motywów, którymi kierują się nauczyciele – innowatorzy wyróżnia się: chęć podniesienia efektów własnej pracy, wypróbowanie nowego pomysłu, osiągnięcie osobistej satysfakcji z pracy, podniesienie efektów pracy szkoły, zmianę sposobów pracy, ułatwienie sobie pracy, poprawne wypełnianie zadań służbowych, kontynuowanie dobrych tradycji szkoły, atrakcyjność innowacji dla uczniów.