Wiedza o historii języka polskiego - wykłady - Elżbieta Umińska-Tytoń
Historia języka:
a) wewnętrzna - badania zmian zachodzących wewnątrz systemu językowego, zmiany uwarunkowane przez sam język
b) zewnętrzna - opisuje oddziaływanie środowiska na język (zjawiska wszelkiego rodzaju), p.w. dotyczące słownictwa
Periodyzacja historii języka:
Kryteria periodyzacji:
procesy zachodzące w systemie języka
zewnątrzjęzykowe
w obrębie języków słowiańskich tzw. czasy przedpolskie
wyodrębnienie z języka słowiańskiego tzw. okres polski
przegłos polski - zjawisko umożliwiające przejście z obrębu do samodzielności j. pol.; ok. IX w., aktywny też w X; zjawisko charakterystyczne wyłącznie dla j. pol.
1) IX/X w.: czas tworzenia państwa polskiego z rekigią chrześcijańską (wymóg zewnętrznojęzykowy)
2) 1136 r.: bulla gnieźnieńska od papieża Inocentego II powołującego arcybiskupstwo gnieźnieńskie - dokument ten w j. łac. z polskimi nazwami miejscowości oraz ludności (ok. 400 nazw) <-- rozpoczęcie doby piśmiennej w j. pol.
3) IX/X - XVk: doba staropolska
procesy zachodzące wew. języka:
kształtowanie się systemu samogłoskowego i spółgłoskowego współczesnej polszczyzny
stabilizacja głosek nosowych (przednich i tylnych)
iloczas - warianty wymowy głosek (krótkie, długie) zanikają i pojawia się barwa (niższa, wyższa głoska)
zewnątrzjęzykowe
złoty wiek, prady humanistyczne i języki narodowe
rozwój druku
wzrost zasięgu użycia j. pol.
XVI - XVIIIpoł: doba średniopolska
procesy zachodzące wew. języka:
współistnienie j. pol. i łaciny, wzorowanie j. pol. na łacinie (składnia łacińska)
likwidacja samogłosek pochylonych zw. z iloczasem
kategorie żywotności, nieżywotności, osobowości i nieosobowości
zewnątrzjęzykowe
reformacje, kontrreformacje
wojny
XVIIIpoł - 1939 r.: doba nowopolska
procesy zachodzące wew. języka:
j. pol. wypiera łacinę głównie w szkole
1939 - ...: era nowsza
Metody wyznaczania zmian:
filologiczna - analiza tekstów
retrospektywna, porównawcza z innymi językami na tle różnych zjawiks, np.
Petrus --> Pietrus (po miękkiej literze używano "i") --> Piotrus (przegłos)
badania ilościowe służące pokazaniu dynamiki pewnych zmian (dot. form gramatycznych, słownictwa)
reprezentacji - wybór reprezentacyjnego (typowego) tekstu w celu uogólnienia wniosków - zastosowana przez prof. Doroszewskiego (<-- kimkolwiek by był??)
Źródła dla badań historyczno-językowych:
teksty powstałe w j. polskim mogące służyć do charakterystyki stylu, odmiany itp.: księgi miejskie, sądowe, teksty oryginalne, księgi cechowe tj. inwentarzem spisy majątkowe, testamenty, pamiętniki, teksty literackie
nie wykorzystuje się przekładów (oprócz P.Św., tekstów wysoko kulturowych)
28.02.2011
Wszystkie języki wywodzą się z języka praindoeuropejskiego. 2500 lat p.n.e. j. ten obejmował Europę, Azję, aż po Indie; V w. p.n.e. - wyodrębnienie grup językowych, m. in. grupa prasłowiańska razem z bałtosłowiańskimi tworzyły początkowo grupę bałtosłowiańską (Litwini, Słowianie)
dorzecze Odry, Wisły, na wschód do Bugu, od Bałtyku po Karpaty - praojczyzna gr. prasłowiańskiej; następnie wędrówki na wschód po Dniestr, Desnę; różnice geograficzne powodowały różnice językowe
Najstarsze cechy językowe po rozdziale Słowian na wschód i zachód:
1) realizacja połączeń głoskowych: -tl-, -dl-: na wschodzie uprosczano do samego -l
np. mydło (j. pol.)-myło (j.ros.), wiodła-wieła, plotła-ploła
2) połączenia głoskowe kv-, gv-; przekształcone w cv, zv
np. gwiazda-zwiazda, kwiat-cwiat
3) p', b' (miękkie) przekształcone w pl, bl (l epentetyczne)
np. kupię-kuplu, lubię-lublu
l epentetyczne, np: kropla=kropla (zapożyczenie z j. wschodnich), grobla, Lublin, niemowlę, niemowiątko
Gdy zachodni Słowianie przeszli przez Karpaty wyodrębniła się trzecia grupa Słowian - południowa. Obecnie są trzy grupy języków słowiańskich:
wschodnia - obejmują największy obszar; względna jednolitość językowa; ok. XIV w. wyraziste wyodrębnienie języków na tym terenie; j. białoruski, ukraiński (tzw. małoruski), rosyjski (wywodzący się z wielkoruskiego)
zachodnia - niejednolita; między Odrą a Łabą j. łużycki (dolno-, górnołużycki; dziś tylko Serbowie łużyccy podtrzymują ten język); grupa lechicka (j. pol. obecnie; dawniej j. pomorskie, połabskie, które zanikły; j. czeski i słowacki - do pewnego czasu związani z grupą południowosłowiańską, dlatego kilka cech w języku takich jak u południowych Słowian)
południowa - nie obowiązuje starocerkiewnosłowiański; inne przetrwały; j. macedoński, bułgarski, słoweński; Serbowie i Chorwaci też pragną języka :P - przez pewien czas j. serbsko-chorwacki - posiada ten sam system językowy, ale różni się, bo Chorwaci są katolikami (alfabet łaciński), Serbowie (zmodyfikowany alfabet cyrylicki, podobnie jak macedoński, bułgarski).
Etymologia słowa 'słowiański':
nie jest jednoznaczna
pień wyrazowy - słowo, czyli słowianie, to ci którzy mówią 'po naszemu' (bo z Niemcami już się dogadać nie dało)
słow, sław - wilgotny, zwilżać, czyli słowianie jako mieszkańcy pobrzeża, kraju wilgotnego z wieloma wódami; -anin: przyrostek nazywający mieszkańców danego terenu
Język starocerkiewno słowiański - najstarszy język literacki używany w ok. Solunia na terenie Macedonii (dziś Saloniki), gdzie mieszkali Cyryl i Metody, którzy mieli podjąć misję chrześcijańską. Do misji potrzebowali tekstów, aby przekazywać słowo boże. Posiadali znajomość mowy słowiańskiej, więc przetłumaczyli fragmenty P. Św. na ten język. Trudność stanowił zapis z powodu braku alfabetu słowiańskiego. Stworzyli na podstawie swojego alfabetu teksty: Psałterz, modlitwy, mszał. Teksty te nazwano głagolica, gdyż w P.Św. jest mnóstwo czasowników 'mówienia' - mówienie=głagolaki. Alfabet nazwano Cyrylica. Dzisiejsze teksty cerkiewne występują czasami w obrządku prawosławnym.
grażdanka - używany do dzisiaj uproszczony alfabet rosyjski wprowadzony po reformach Piotra I
Zjawiska doprowadzające do powstania systemu spółgłoskowego w polszczyźnie:
zjawisko pierwszej palatalizacji (zmiękczenia) - podczas artykulacji danego dźwięku język przesuwał się ku palatum (podniebienia twardego), co w konsekwencji dawało dźwięki miękkie
1) k, g, x + i, e, e (z dziubkiem-jadź), ę, jer przedni: b, głoski sonantyczne (stanowiące ośrodek sylaby): r, l (z kółeczkiem u dołu), np. krk - kark ---> przechodziły w cz, ż, sz (F) miękkie, dopiero później stwardniały;
2) 2 w. później po przekształceniu dyftongów powstały: i, e2 (v) - drugie jadź ---> c, dz, sz (zachodni sł.) lub s (wschodni sł.), np. oko-oczi, sługa-służiti lub słudze
3) palatalizacja postępowa: i, b, ę, r (z kółeczkiem na dole) + k, g, h ---> c, dz, sz, np. devika-dziewica
wschodniosłowiańskie:
1) p, b, m, v + j ---> ml
2) t, d + j ---> zachód: c, dz; wschód: cz, ż; południe: szt, żd; np. medja-miedza, nocz-nocproces późniejszy od palatalizacji, który zaszedł po podziale Słowian;
3) k, g, x + j ---> cz, ż, sz
4) n, r, l + j ---> n', r', l' ,np. gonią, morie
5) s, z + j ---> sz, ż
st, zd + j ---> szcz, żdz
System spółgłoskowy w IX, X w.:
wargowe: p p', b b', m m', v v' ---> miękkość na końcu wyrazu wymarła z dinozaurami w XVII w., np. gołąb'-gołęb'e
przedniojęzykowe: 1) t t', d d', s s', z z', r r', l l', n n'; 2) c', dz', cz', ż', sz', dż'
tylnojęzykowe: k, g, x
System spółgłoskowy w XII/XIII w.:
t', d' [palatalizacja] ---> ć, dź (dziś brak odpowiedników miękkich)
r' ---> rż (r frykatywne), zapisywany jako rz; XVII/XVIII - rż upodobnienie do ż
f jako bezdźwięczny odpowiednik v; spółgłoska powstała z grupy spółgłoskowej chw- wymawianej jako f, np. chwała//fała, Boguchwał//Bogufał
System samogłoskowy:
kształtował się po rozbiciu Prasłowian na trzy grupy
metateza (przestawienie) - zachodziła kiedy grupa or pojawiła się po i przed spółgłoską twardą, np. TorT; zachód: ro, np. TroT; wschód: oro, np. ToroT - tzw. pełnogłos; południe: ra, np. TraT - wydłużenie; np. droga (j.pol.)-doroga (j. ros.)-draha (j.czeski); krowa-karowa-krawa; mróz-moroz, mraz; Karl (jakiś tam król): król-karol-kral
zachód: ol, wschód: olo,południe: la
czeska metateza powstała pod wpływem południowej; istnieje wiele odstępstw, np. wold, włod-włodarz, władz-a; stróż-straż (czeskie), błogi-błachy --->zapożyczone od Czechów