Rozdział 3. Komunikacja małżeńska i jej funkcja i jakość w procesie leczenia niepłodności.

3.1 Funkcje komunikacji

Komunikacja jest szerokim pojęciem, naukowcy z dziedzin nauk społecznych skupiają się na komunikacji dotyczącej porozumiewania się między ludźmi. Zjawisko to w społeczeństwie zachodzi od zawsze i występuje w różnym zakresie i na różnych poziomach (komunikacja jednostkowa, grupowa, masowa, globalna)¹. W literaturze spotkać można wiele definicji pojęcia komunikacji, najogólniej można jednak powiedzieć, że komunikacja to „nawiązywanie łączności między ludźmi za pomocą postrzeganych zmysłowo środków”². W szerszym ujęciu zaznacza się, że komunikacja jest głównie procesem obejmującym wymianę informacji przez symbole, które biorą udział w całym systemie komunikowania się. System ten charakteryzuje współzależność. Każda osoba biorąca udział w komunikacji wpływa i jednocześnie jest pod wpływem komunikacji drugiego partnera. Wszystkie zachowania, a nawet ich brak składają się na komunikację, niemożliwe jest więc, żeby komunikacja nie istniała³.

Małżeństwo to związek, jest związkiem o szczególnym i intymnym charakterze który niestety, ale jest skazany na występowanie pewnych problemów. Natomiast skuteczna komunikacja między partnerami spełnia wiele pozytywnych funkcji takich jak np.:

• pomoc w unikaniu różnych konfliktów,

• utrzymywanie zażyłości,

• budowanie wzajemnych więzi,

• lepsze zrozumienie partnera,

• budowanie poczucia małżeńskiej jedności,

• pogłębianie uczucia między małżonkami⁴.

Nawet w najlepszych małżeństwach kobieta i mężczyzna różnią się między sobą pod wieloma względami mentalnymi, oczekiwaniami, zainteresowaniami, marzeniami, dlatego konieczna jest partnerska rozmowa, aby budować trwałe i dobre małżeństwo i rozwiązywać różne życiowe problemy. Jednym z poważnych problemów spotykanych w małżeństwie jest niepłodność. Światowa Organizacja Zdrowia uznaje niepłodność za chorobę społeczną i jest ona współcześnie poważnym problemem zdrowotnym. W Polsce problem ten dotyczy około 1,5 mln par czyli od 20 – 25 % małżeństw, co jest dużym wzrostem w porównaniu z danymi sprzed 15 lat kiedy to odsetek niepłodnych par wynosił do 15 – 17 %⁵. Wcześniejsze badania silniej wskazywały, że niepłodność dużo częściej dotyka kobiet, jednak z upływem lat i kolejnymi przeprowadzanymi badaniami okazuje się, że problem niepłodności porównywalnie dotyczy też mężczyzn. Aktualnie Departament Zdrowia Wielkiej Brytanii wskazuje, że 35 % przypadków niepłodności dotyczy kobiet, a 30 % mężczyzn, 10 % obojga partnerów, a 25 % to niewyjaśnione przypadki⁶.

Problemy z płodnością są jedną z najcięższych prób stawianych przed związkiem dwojga ludzi. Kiedy pojawią się pierwsze podejrzenia choroby pojawia się także wielki stres. Często jeden z partnerów zauważa problem i próbuje nakłonić drugiego partnera do lekarskich konsultacji i przeprowadzenia koniecznych badań. Taka sytuacja zazwyczaj skutkuje wystąpieniem trudności w komunikacji między małżonkami. Jednak o ile problem niepłodności w zbliżonym stopniu dotyka kobiet i mężczyzn to konsekwencje zarówno w formie złożonych medycznych procedur i psychologicznych obciążeń sprawiają się być bardziej dotkliwe dla kobiet. Diagnoza i cała terapia leczenia niepłodności traktowana jest przez kobiety, które pochodzą z różnych kultur, jako jedno z bardziej stresujących wydarzeń w życiu, które zaburza dobrostan i źle wpływa na poczucie ich kobiecości. Cały stres związany z tą sytuacją wpływa na funkcjonowanie małżeństwa i poczucie ich satysfakcji. Kobiety kiedy dowiedzą się o swojej niepłodności odczuwają duży dyskomfort fizyczny i emocjonalny oraz mają niższe poczucie własnej wartości, odczuwają winę i wstyd, a także czują, że nie mogą realizować się społecznie w roli matki⁷. Wiąże się to z negatywnymi skutkami społecznymi takimi jak: osłabienie zainteresowania ludźmi i ich sprawami, szukanie towarzystwa wśród innych bezdzietnych osób, często unikanie dotychczasowych kontaktów ze znajomymi. W rozwiązywaniu tych problemów ważną funkcję powinna pełnić komunikacja i emocjonalne wsparcie, które mają chronić kobietę przed depresją i pomóc jej w radzeniu sobie z ciężką dla małżeństwa sytuacją i właśnie za główne źródło wsparcia i partnera w rozmowach kobiety uznają swoich współmałżonków⁸.

Małżeństwa, które żyją w ciągłej niepewności, która jest spowodowana oczekiwaniem na poczęcie dziecka, u pary spada poczucie bezpieczeństwa. Partnerzy odczuwają duży stres i niepokój, co sprawia, że zmniejsza się ich satysfakcja małżeńska. Problemy psychologiczne i komunikacyjne w małżeństwie, które jest leczone z powodu niepłodności w znacznej mierze zależą od medycznej diagnozy, czyli ustalenie, który z partnerów nie może począć dziecka. Jednoznaczna diagnoza niekiedy zbytnio obciąża jedną ze stron i powoduje wzajemne obwinianie się małżonków. Jeśli małżeństwo długo nie może zajść w ciążę, wówczas wzmacnia się rola psychologiczna, relacje między partnerami ulegają zmianie, cały proces komunikacji zostaje zaburzony, w efekcie niezrozumienie i brak rozmowy może doprowadzić nawet do rozpadu związku. Skuteczna komunikacja pełni, więc nadzwyczaj ważną funkcję, która ma spajać związek⁹.

Często małżonkowie mają zupełnie różne poglądy, które dotyczą sposobu rozwiązania problemu niepłodności, co może wynikać z ich odmiennych przekonań, rodzinnych wzorców czy różnych światopoglądów. Aby uzyskać kompromis w tej kwestii komunikacja między partnerami musi przebiegać prawidłowo. Przekazywana treść w komunikacji, jej częstotliwość i jakość są bardzo ważnymi przejawami miłości oraz zaangażowania w związek. Komunikacja pełni funkcję w zapobieganiu konfliktom i jest najskuteczniejszym sposobem na ich rozwiązanie. Zdaniem niektórych badaczy prawidłowo przebiegająca komunikacja małżeńska pełni rolę tak samo istotną jak miłość. Bliskie relacje małżeńskie, które partnerzy budują przez wyrażanie intymnych treści i otwartość. Treści dotyczą głównie samego siebie i wykraczają poza obszar dziejący się między rozmówcami. Jednak, żeby dojść do kompromisu poza skuteczną komunikacją trzeba dobrze zrozumieć zasady leczenia niepłodności i następstwa całego procesu leczenia. Po zapoznaniu się z zasadami pacjenci zaczną akceptować metody leczenia, których wcześniej mogli nawet nie dopuszczać do myśli. Ważną rolę w tematyce niepłodności małżeńskiej ma też teoria stresu oraz jego korelacji z zaburzeniami płodności. Różne hipotezy sugerują, że to stres może być przyczyną niepłodności, inne natomiast określają stres jako skutek niepłodności. Niepłodne małżeństwa, które angażują się cały proces diagnostyczny i leczenia niepłodności cechują się dużym poziomem stresu i innymi objawami psychopatologicznymi. Stres związany z niepłodnością powoduje powstawanie i narastanie partnerskich konfliktów. Często małżonkowie czują się niezrozumiani i nieakceptowani w środowisku¹⁰.

Większość małżeństw rozpoczynających diagnostykę i terapię leczenia niepłodności nie ma żadnych zdrowotnych problemów. Jednak samo odkrycie „defektu”, którym jest niepłodność i przez co nie mogą spełnić najważniejszego zadania człowieka, czyli reprodukcji, może skutkować w negatywnej ocenie własnego ciała. Spadek zdrowia, atrakcyjności fizycznej z racji choroby, jakiegoś urazu czy wieku, z czego wynika brak samoakceptacji może prowadzić do depresji. W większości publikacji zaznacza się, że niepłodność zdiagnozowana u kobiet, ma zdecydowanie bardziej nasilony i negatywny wpływ niż na mężczyzn. Odczuwają one zazwyczaj niższą jakość swojego związku w porównaniu z płodnymi kobietami, poza tym częściej czują lęk, mają wahania nastroju, cechuje je niepokój i drażliwość.. Jednocześnie brak zadowolenia deklarują o wiele częściej niepłodne kobiety niż mężczyźni¹¹. Zwłaszcza dla kobiet niemożność posiadania dziecka staje się jednoznacznym kryzysem i klęską życiową W komunikacji między partnerami często pojawia się tendencja do „szukania winnego” i obarczania całą winą partnera, albo siebie samego. Występuje dystans i problemy w okazywaniu uczuć, a to przy osłabieniu towarzyskich kontaktów i silniejszemu koncentrowaniu się na następnych etapach diagnozy i leczenia doprowadza do zwiększania się konfliktów między partnerami. Poza złą komunikacją konfliktom sprzyjają także problemy w życiu seksualnym pary oraz spadek przyjemności czerpanej z tych kontaktów oraz poczucia bliskości¹². Jednak wyniki części badań ukazują polepszanie relacji partnerskich z czasem trwania niepłodności. Cała ta sytuacja związana z leczeniem, wszystkie problemy dotyczące procesu diagnostyczno – terapeutycznego i walka oraz wspólne dążenie do celu, do tego czekanie na dziecko, nadzieja i wiara sprawiają, że zwiększa się zaufanie między małżonkami. Pary, które w tym trudnym czasie potrafią się ze sobą skutecznie komunikować czują się bezpieczniej, wzrasta ich bliskość i intymność emocjonalna, partnerzy wiedzą, że mogą na sobie polegać w każdej, nawet najtrudniejszej sytuacji¹³. Dlatego w relacjach małżeństwa, które jest dotknięte problemem niepłodności tak istotna jest szczera i otwarta rozmowa, a także empatia i umiejętność aby wczuć się i zrozumieć obawy oraz oczekiwania partnera. Wsparcie okazywane drugiej osobie pomaga w redukcji stresu, który towarzyszy tej sytuacji i zmniejsza ryzyko oddalania się do siebie małżonków.

Wzajemna poprawna komunikacja jest jednym z czynników małżeńskiego szczęścia, pełni funkcje takie jak:

• pomoc w zrozumieniu siebie i innych,

• rozwijanie interakcji w małżeństwie,

• wzajemne poznawanie się,

• wspólne rozwiązywanie problemów,

• koordynowanie działań swoich i partnera¹⁴.

3.2 Jakość komunikacji

Podstawa dobrej i poprawnej komunikacji w małżeństwie to jasność przekazu – komunikaty należy wydawać precyzyjnie, jednoznacznie i w formie zrozumiałej dla odbiorcy, żeby rozumiał wyrażane myśli zarówno te w formie werbalnej jak i niewerbalnej. Istotna jest także zdolność słuchania rozmówcy, otwartość związana z ujawnianiem przeżywanych uczuć, a także dojrzałość i odpowiedzialność małżonków¹⁵. Szczególnie ważna w komunikacji jest otwartość i przekazywanie przez partnera informacji, które pozwolą innym osobą, aby poznać ją i pogłębić bliskość, a także wspólne kontakty. Bowiem nieujawniani przed partnerem własnego „ja” powiększa dystans. Jednak z drugiej strony przesadna otwartość może stwarzać możliwości ośmieszenia się, czy zostania odrzuconym przez odbiorcę. Dlatego przed ujawnieniem swoich prywatnych spraw, trzeba upewnić się czy rozmówca jest wiarygodną osobą, którą można obdarzyć zaufaniem i nie narazić się na zranienie. Konfliktowe osoby są typami niedojrzałymi społecznie, cechującymi się zaburzoną osobowością, którzy dzięki otwartości mają możliwość manipulowania partnerem. Z tego powodu jako podstawę poprawnej komunikacji należy uznawać dojrzałość osobową i odpowiedzialność partnerów komunikacji¹⁶.

Aby komunikat miał dobrą jakość należy przekazywać go w sposób bezpośredni i unikać zakłóceń, które wiążą się z jego niejasnością czy niespójnością dostarczanych informacji. Proste przekazywanie własnych uczuć, przekonań i pragnień bardzo ułatwi realizowanie prywatnych potrzeb i oczekiwań. Pozwoli człowiekowi pozostać we własnej autonomii i tożsamości, a także umożliwi zdobywanie wiedzy o sobie, ułatwi rozładowanie napięcia, które towarzyszy przy różnych doświadczeniach¹⁷.

W komunikacji małżeńskiej spotyka się ważne różnice, które dotyczą rozpoznawania emocji partnera oraz zdolności w generowaniu własnych komunikatów. Osobom stwarza problem odczytywanie sygnałów, które dostarcza partner, a poza tym sami często wysyłają sprzeczne sygnały. Wiele badaczy twierdzi, że szczęście w małżeństwie ma wpływ na odbieranie sygnałów wysyłanych przez partnera. Partnerzy, którzy są szczęśliwi cechują się większą wrażliwością na emocjonalne komunikaty małżonka. Z kolei osoby niezadowolone ze swojego małżeństwa mają skłonności do błędnych ocen i złej interpretacji komunikatów partnera. Należy zwrócić także na różnice jakie są między płciami. Kobiety zazwyczaj lepiej potrafią rozpoznawać emocje swoich mężów i same wysyłają spójne sygnały. Z kolei mężczyźni są skłonni do wysyłania ambiwalentnych komunikatów¹⁸.

Różne radzenie sobie z emocjami u kobiet i mężczyzn uwidacznia się także w momencie, kiedy starają się oni o dziecko. Odmienne reakcje w sytuacji kiedy występują problemy z poczęciem dziecka mogą spowodować szereg zaburzeń w komunikacji między małżonkami, które często są podstawą to powstawania i rozwijania się konfliktów. W przypadku niemożności zajścia w ciążę kobiety najczęściej cechuje postawa, którą krótko można zawrzeć w krótkim stwierdzeniu „robimy dziecko”. Wówczas seks nie jest już intymnym zbliżeniem dwóch osób, który ma służyć przyjemności i umacniania więzi, staje się czynnością zadaniową, dochodzi do biologizacji seksu i utraty jego spontaniczności. Partner natomiast jest tylko dawcą nasienia. Do tego kobiety mają tendencję, aby zwierzać się innym osobom i koncentrować się na problemie niepłodności i kolejnych mozolnych staraniach o dziecko. Często w komunikatach przeznaczonych partnerowi używają trzeciej osoby liczby mnogiej, przez co przekazy nabierają rozkazującego tonu („zróbmy to”, „zastosujmy tamto”)¹⁹. W tej sytuacji zachowaniem charakterystycznym dla mężczyzn jest opór przed poleceniami i zadaniami oraz niechęć w przyznaniu się do błędów, aby pocieszyć się często bagatelizują problemu. Denerwują się i nie chcą kontynuować rozmowy za każdym razem, kiedy partnerka zaczyna temat o „zachodzeniu w ciąże” i leczeniu niepłodności. Dzieje się tak, ponieważ mężczyźni w przeciwieństwie do wylewniejszych pań utożsamiają rozmawianie o kłopotach z zajściem w ciąże ze obniżeniem znaczenia. Dlatego też są mniej skorzy do rozmów na ten temat. Najchętniej o niczym by nie rozmawiali. Natomiast panie mogłyby poruszać problem z zajściem w ciąże bezustannie²⁰. Takie błędy w komunikacji rodzą konflikty – partner czuje dyskomfort, a partnerka ma do niego pretensje o brak chęci do rozmowy.

Kobiety potrzebują rozmawiać na trudne dla nich tematy, z kolei mężczyźni wolą takich tematów unikać – chronią w ten sposób swoje emocje. Komunikacyjne problemy u partnerów, którzy bezowocnie starają się o dziecko w pewnych przypadkach mogą prowadzić nawet do spadku / zaniku zainteresowania seksem, obniżeniem satysfakcji czerpanych ze zbliżenia, a także zaburzeniami podniecania i osiągania orgazmu. W niektórych przypadkach może być zupełnie na odwrót. Kiedy to zaburzenia seksualne takie jak: problemy z erekcją, brak popędu, orgazmu, pochwica powodują niepłodność. Ma to miejsce w przypadku kiedy partnerzy podświadomie nie chcą mieć dziecka / nie widzą siebie w roli matki czy ojca i nie potrafią na ten temat rozmawiać. Wówczas pojawiające się zaburzenia seksualne są wyrażeniem ucieczki od rodzicielstwa²¹.

Kolejnym błędem komunikacyjnym, który zwiastuje kryzys w małżeństwie, a zwłaszcza w małżeństwie, które ma problemy z niepłodnością jest podejmowanie toksycznych małżeńskich gier i zachowań, które mają zastąpić prawdziwą intymność i bliskość. Różne gry i manipulacje pojawiają się w każdym związki, źle się dzieje jednak kiedy zaczynają dominować w komunikacji małżeńskiej. Typową grą małżeńską jest „trójkąt dramatyczny”. Angażuje ona aż trzy osoby, które wcielają się w role: Ofiary, Prześladowcy, Ratownika. Przykładowo: Prześladowcą może być żona, która wymaga od swojego partnera nadmiernych (jego zdaniem) poświęceń i zmienieniu stylu życia np. przez rzucenie picia, palenie, krótszej pracy. W tej sytuacji mąż czuje się jak Ofiara żony, jej nadgorliwości i niespełnionych pragnień o dziecku. Wówczas dzwoni do swojej matki (teściowej żony), aby się wyżalić i matka staje się kolejną „bohaterką” gry – występując w roli Ratownika. Mówiąc żonie, żeby odpuściła mężowi, który przecież tak bardzo się stara. To zachowanie wystarcza partnerce, aby poczuć się z kolei Ofiarą zaistniałej sytuacji, a Prześladowcą tego „rozdania” zostaje matka męża, która zdaniem żony spiskuje za plecami, Ratownikiem zostaje mąż, który próbuje pogodzić obie kobiety. Role w tej grze mogą się zmieniać, co powoduje coraz większe cierpienie partnerów. W trójkącie mogą uczestniczyć także takie osoby jak np.: przyjaciółki żony, sąsiad, czy była partnerka / partner²².

Małżeńska komunikacja jest konstruktywna, jeśli:

• nie wyśmiewa,

• nie oskarża,

• nie dominuje,

• nie jest drobiazgowa,

• nie żywi urazy.

Kobiety, (nie tylko w przypadku problemu niepłodności) mają większa potrzebę, aby czuć się bezpiecznie w związku. Większości z nich gwarantuje to szczera rozmowa z mężem budująca poczucie ich bezpieczeństwa. Kiedy brakuje komunikacji między partnerami, albo kiedy przeradzają się one w kłótnie, partnerka traci poczucie stabilizacji. Kobiety są bardzo uwrażliwione na słowa do nich kierowane, a po każdej awanturze ponownie analizują rozmowę i chcą sobie przypomnieć nie tylko to, co je uraziło, ale także ton głosu i mimikę męża, z jaką wypowiadał przykre słowa. Kobiety potrafią nazywać urazę przed sobą, ale nie wiedzą jak przekazać swoje odczucia partnerowi²³. Poza tym nie wiedzą jak wyrazić swoje myśli i boją się następnej kłótni, dlatego wolą milczeć – takie rozwiązanie wydaje im się najbezpieczniejsze. Z kolei mężczyźni często zupełnie nie wiedzą czym mogli urazić partnerkę i co powinni zmienić, z tego powodu także wolą się nie odzywać widząc, że żona także milczy. W ten oto sposób w małżeństwach / związkach pojawiają się tzw. ciche dni²⁴.

Efektywna komunikacja w małżeństwie pozwoli uniknąć wielu niepotrzebnych nieporozumień i kłótni. Stanie się to dzięki partnerskiemu stylowi komunikacji, który to uwzględnia własne potrzeby, oczekiwania i pragnienia, ale też zwraca uwagę na potrzeby rozmówcy, które są tak samo ważne. Prowadzenie poprawnej komunikacji wymaga odpowiedniej motywacji oraz szczerości. Aby komunikaty, które przekazywane są małżonkowi były dobrej jakości, należy pamiętać przede wszystkim o:

• Otwartości, która pozwoli poznać potrzeby i oczekiwania partnera, za czym idzie jego lepsze zrozumienie. Otwartość opiera się na gotowości do podzielenia się z partnerem swoimi odczuciami i poglądami, ale też istotne jest tu pozytywne odnoszenie się do takich zachowań partnera.

• Tolerowaniu różnych poglądów, co jest niezbędne do zaakceptowania małżonka. Tolerancja dotyczy nie tylko samych zalet, ale przede wszystkim wad, zapobiega też traktowaniu partnera jako swojej własności. Wiąże się z okazywaniem akceptacji i szacunku.

• Bezpośredniości, które pomoże uniknąć niejasności i wielu nieporozumień oraz dostarczy informacji, które będą potrzebne do zaspokojenie wspólnych potrzeb i pomoże rozładować napięcia i nieprzyjemne emocje, dzięki czemu nie będą się kumulować.

• Pozytywnym odnoszeniu się, podkreślaniu swoich uczuć i sympatii, a także podziwu dla małżonka. Im więcej będzie występowało pozytywnych komunikatów, tym będzie większa ilość interakcji i poprawi się jakość związku²⁵.

---

1. Dobek-Ostrowska, B., Komunikowanie polityczne i publiczne, wyd. PWN, warszawa 2006, s: 62↩

2. Golka, M., Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 4↩

3. Kaźmierczak, M., Plopa, M., Kwestionariusz Komunikacji Małżeńskiej KKM. Podręcznik, wyd. Vizja Press & IT, Warszawa 2008, s: 5-6↩

4. Kaźmierczak, M., Plopa, M., Kwestionariusz Komunikacji Małżeńskiej KKM. Podręcznik, wyd. Vizja Press & IT, Warszawa 2008, s: 7↩

5. Podolska, M.Z., Bidzan, M., Infertility as a Psychological Problem. Ginekologia Polska,82, 2011, s: 44-49↩

6. Podolska, M.Z., Bidzan, M., Infertility as a Psychological Problem. Ginekologia Polska,82, 2011, s: 49↩

7. Bielawska-Batorowicz, E., Psychologiczne aspekty prokreacji, wyd. Śląsk, Katowice 2006, s: 104 -105↩

8. Bielawska-Batorowicz, E., Psychologiczne aspekty prokreacji, wyd. Śląsk, Katowice 2006, s: 107↩

9. Kaźmierczak, M., Plopa, M., Kwestionariusz Komunikacji Małżeńskiej KKM. Podręcznik, wyd. Vizja Press & IT, Warszawa 2008, s: 28↩

10. Harwas-Napierała, B., Komunikowanie interpersonalne w rodzinie, wyd. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s: 45↩

11. Harwas-Napierała, B., Komunikowanie interpersonalne w rodzinie, wyd. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s: 56 – 57↩

12. Satir, V., Terapia rodziny, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010, s: 79↩

13. Golka, M., Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 15↩

14. Golka, M., Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 4↩

15. Harwas-Napierała, B., Komunikowanie interpersonalne w rodzinie, wyd. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2006, s: 62↩

16. Rostowska, T., Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s: 52↩

17. Rostowska, T., Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie, wyd. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s: 54↩

18. Stewart, J., Komunikacja interpersonalna: kontakt między osobami, [w:] Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, Stewart, J., wyd. PWN, Warszawa 2007, s: 36 – 37↩

19. Stewart, J., Komunikacja interpersonalna: kontakt między osobami, [w:] Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, Stewart, J., wyd. PWN, Warszawa 2007, s: 42↩

20. Stewart, J., Komunikacja interpersonalna: kontakt między osobami, [w:] Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, Stewart, J., wyd. PWN, Warszawa 2007, s: 43 - 44↩

21. Stewart, J., Komunikacja interpersonalna: kontakt między osobami, [w:] Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się między ludźmi, Stewart, J., wyd. PWN, Warszawa 2007, s: 51↩

22. Simmons, S., Simmons, J.C., Jak określić inteligencję emocjonalną, wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2007, s: 81↩

23. Śmieja, M., Orzechowski, J. Inteligencja emocjonalna : fakty, mity, kontrowersje, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 19↩

24. Śmieja, M., Orzechowski, J. Inteligencja emocjonalna : fakty, mity, kontrowersje, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 22 - 23↩

25. Zeidner, M. Rozwój inteligencji emocjonalnej. Czego dowiedzieliśmy się do tej pory? [w:] Śmieja, M., Orzechowski, J. Inteligencja emocjonalna : fakty, mity, kontrowersje, wyd. PWN, Warszawa 2008, s: 82↩