I. Rodzina rzymska

§ 71. Patriarchalna władza w rodzinie

• rzymska rodzina zorganizowana według zasady patriarchalnej- cała, wyłączna i nieograniczona władza zwierzchnia skoncentrowana w rękach stojącego na czele pater familias

• pater familias- mężczyzna, obywatel rzymski, posiadał pełną zdolność prawną i jako jedyny członek rodziny mógł występować na zewnątrz jako samodzielny podmiot prawa

• bez znaczenia był wiek, posiadanie żony czy dzieci- termin pater familias oznaczał przede wszystkim sytuację prawną danej osoby

§ 72. Agnacja i kognacja

1. Agnacja (pokrewieństwo prawne)

• agnatio- system specyficznego pokrewieństwa, tj. węźle prawnym, który łączył zwierzchnika familijnego i wszystkie osoby podlegające jego władzy

• w zakres władzy zwierzchnika wchodzono w sposób naturalny (urodzenie) lub prawny (np. przysposobienie)

• agnatio powstawała wyłącznie w linii męskiej, chociaż do kategorii agnatów zaliczano również kobiety, jeśli podlegały władzy tego samego zwierzchnika familijnego

• kobieta wychodząca za mąż, wchodziła do rodziny agnatycznej swego męża, zrywając całkowicie więzy łączące ją z jej dotychczasową rodziną

2. Kognacja (pokrewieństwo naturalne)

• pod wpływem rozwoju gospodarki towarowo- pieniężnej i słabnięciu władzy zwierzchnika familijnego na znaczeniu traci zasada agnacji; pod koniec republiki w jej miejsce wszedł nowy rodzaj pokrewieństwa

• cognitio- pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka

• system ten znany był od zarania Rzymu, ale nie wywoływał skutków prawnych (mogło stanowić jedynie przeszkodę małżeńską)

• w okresie dominatu i prawie justyniańskim kognacja całkowicie wyparła agnację

• przy pokrewieństwie kognatycznym opartym na pochodzeniu jednej osoby od drugiej można mówić o pokrewieństwie w linii prostej (linea recta) oraz krewnych wstępnych (ascendentes; np. ojciec, dziadek) i zstępnych (descendentes, np. syn, wnuk)

• przy pokrewieństwie kognatycznym opartym na pochodzeniu od jednego wspólnego przodka można mówić o pokrewieństwie linii bocznej (Linea obliqua) oraz krewnych bocznych (collaterales)¹

• pokrewieństwa te zazwyczaj się na siebie nakładały- dzieci tego samego ojca rodziny były ze sobą spokrewnione kognatycznie i agnatycznie; ale nie zawsze- np. żona podlegająca władzy ojca była jego agnatką, a kognatką w swojej pierwotnej rodzinie

• stopień pokrewieństwa oblicza się według stworzonej na podstawie źródeł rzymskich zasady, zgodnie z którą stopień pokrewieństw ustala się obliczając liczbę urodzeń niezbędną do powstania pokrewieństwa, nie wliczając urodzin wspólnego przodka:

Quot generationes, tot gradus.- Ile urodzeń, tyle stopni.

§ 73. Powinowactwo (adfinitas)

• stosunek powstający pomiędzy jednym z małżonków a krewnymi kognatycznymi drugiego (mąż a siostra żony, żona i rodzice męża)

• jego źródłem jest ważnie powstałe małżeństwo

• na określenie osób związanych powinowactwem używano określonych nazw (socer- teść, socrus- teściowa, gener- zięć, nurus- synowa)

• w wypadku rozwiązania małżeństwa powinowactwo stanowiło przeszkodę małżeńską

§ 74. Stanowisko prawne osób alieni iuris

• stan trwający do śmierci zwierzchnika familijnego (w położeniu osób alieni iuris mogły znajdować sie osoby w pełni dojrzałe, nawet sprawujące wysokie funkcje i urzędy)

• osoby takie miały ograniczoną zdolność prawną; nie miała zdolności majątkowej (nie mogła mieć nic własnego), a prawa majątkowe przez nią nabyte przechodziły na własność zwierzchnika

• szczególną pozycję zajmował dojrzały syn (filius familias) pozostający pod władzą zwierzchnika, którego początkiem pewnej samodzielności majątkowej było peculium castrense, a następnie quasi castrense. Ostatecznie uznano bowiem, że w tych majątkach syn ma własność, chociaż zwierzchnikowi przysługiwało dożywotnie użytkowanie i zarząd.

• synowie i mężczyźni in mancipio pozostający pod władzą zwierzchnika mieli uprawnienia w zakresie prawa publicznego (w szczególności ius suffragii i ius honorum)

II. Prawo małżeńskie

§ 75. Pojęcie i zawarcie małżeństwa

1. Pojęcie

• matrimonium- uznany i unormowany przez prawo trwały związek kobiety i mężczyzny w celu trwałego pożycia

• małżeństwo w prawie rzymskim miało charakter monogamiczny

• podstawą istnienia małżeństwa była affectio maritalis- wyrażona na zewnątrz i trwałe podtrzymywana wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku i prowadzenia wspólnego życia

• zgoda małżonków nie miała charakteru jedynie zgody początkowej (jak to jest dzisiaj), ale musiała istnieć przez cały czas trwania związku małżeńskiego. Brak affectio maritalis przynajmniej po jednej ze stron powodował zakończenie małżeństwa.

2. Wymogi zawarcia małżeństwa

• dojrzałość fizyczna (seksualna)- określana wiekiem (aetas) i pokrywała się ze zdolnością do czynności prawnych

• ius conubii- pomiędzy stronami musiało istnieć conubium, tj. prawna zdolność do zawarcia małżeństwa zgodnie z wymogami ius civile. Ową zdolność miały osoby wolne i będące obywatelami rzymskimi.²

• pokrewieństwo krwi (cognitio)- w linii prostej, w linii bocznej do VI stopnia; (w prawie klasycznym do III stopnia)³

• przebywanie w innym związku małżeńskim⁴

• początkowo- zabronione związki między patrycjuszami a plebejuszami⁵, między wolno urodzonymi i wyzwoleńcami

• zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy pozostających w czynnej służbie wojskowej i namiestnikom prowincji w czasie sprawowania urzędu z mieszkankami danej prowincji

• cesarstwo- zabronione małżeństwo między Chrześcijanami a Żydami

• zgoda małżeńska (consensus)- zgodne oświadczenie woli zawarcia związku, przy czym osoba alieni iuris musiała uzyskać zgodę na zawarcie małżeństwa swojego zwierzchnika familijnego

3. Konkubinat i inne związki pozamałżeńskie

• wyróżniano związki małżeńskie, które spełniały wymogi prawne i były ważne oraz związki mające trwały i monogamiczny charakter, ale nie wywołujące skutków prawnych według ius civile:

• concubinatus (konkubinat)- związek kobiety i mężczyzny, osób wolnych, zawiązany i utrzymywany bez affectio maritalis, czyli woli pożycia jak małżonkowie. Kobieta nie była uznawana jako żona (honor matrimonii), dzieci stanowiły grupę dzieci pozamałżeńskich (liberi naturales).⁶

• matrimonium iuris gentium- związek zawarty na podstawie ius gentium; takie związki zawierano przede wszystkim między Rzymianami a kobietami nie mającymi obywatelstwa rzymskiego (lub odwrotnie) lub miedzy samymi peregrynami czy Latynami. Związki takie nie wywoływały skutków prawnych według ius civile. Straciło rację bytu w 212 r.

• contubernium- trwały i prawnie dozwolony związek między osobami stanu niewolniczego; powstawał również w razie pożycia osoby wolnej z niewolnikiem (nie mogło być zawarte małżeństwo). Związek takie nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Zrodzone w nim dzieci (liberi naturales) stawały się własnością właściciela niewolnicy.

4. Zaręczyny (sponsalia)

• poprzedzały zawarcie małżeństwa

• pierwotnie w formie kontraktu werbalnego pomiędzy pater familias lub opiekunami narzeczonej i przyszłym mężem (gdy był sui iuris) lub jego pater familias. Dodawano przy tym alternatywnie przyrzecznie kary pieniężnej za nie dochowanie umowy (służyła do tego actio ex sponsu)

• w prawie klasycznym niewielkie znaczenie- nieformalne porozumienie stron lub zastępców, przy czym niedopuszczalne było umacnianie porozumienia karami pieniężnymi (klauzula taka była pozbawiona ochrony procesowej)

• w okresie chrześcijańskim- zadatek (arrha sponsalicia)- instytucja umacniająca przyrzeczenie; w razie zerwania przez narzeczonego, zadatek przepadał na rzecz kobiety, jeśli przez kobietę, musiała zwrócić zadatek w poczwórnej wysokości

5. Zawarcie małżeństwa

• czynność prywatna, nieformalna, bez urzędnika, brak formy zawarcia związku i rejestru

• powstawało przez zgodne oświadczenie woli jego zawarcia (consensus):

Ulpian:

Nuptias non concubitus sed consensus facit.- Małżeństwo powstaje nie przez wspólne pożycie, lecz przez zgodne oświadczenie woli.

• bogate obrzędy, np. odprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti) oraz wypowiedzenie przez nią formuły: Ubi tu Gaius, ibi ego Gaja. – Gdzie Ty Gajusie, tam i ja Gaja.

§ 76. Conventio in manum

• wejście pod władzę męża⁷, które następowała według trzech sposobów:

• Confarreatio- sakralna forma dokonywana w obecności 2 kapłanów i 10 świadków, akt zarezerwowany tylko dla patrycjuszy. Dokonywano wielu sakralnych obrzędów, w tym najważniejszy- złożenie Jowiszowi ofiary ze specjalnego pszennego chleba

• Coemptio- nabycie władzy nad żoną w drodze fikcyjnej sprzedaży (imaginaria venditio), dokonywanej za pomocą emancypacji (transakcja między mężem a zwierzchnikiem lub samą kobietą, gdy była sui iuris, za przyzwoleniem opiekuna)

• Usus- małżeństwo sine manu na skutek rzeczywistego, nieprzerwanego pożycia przez jeden rok, automatycznie przekształcało się w małżeństwo cum manu. Aby ten skutek nie nastąpił, żona mogła przerwać termin roczny, do czego wystarczyła nieobecność w domu męża przez 3 następne noce (usurpatio trinoctii).

• jeśli żona nie weszła pod władzę męża za pomocą któregoś z tych sposobów, małżeństwo pozostawało sine manu. W okresie pryncypatu małżeństwa cum manu były rzadkością, a w okresie dominatu całkowicie wyszły z użycia.

§ 77. Rozwiązanie małżeństwa

1. Sposoby rozwiązania małżeństwa

• wolność rozwiązania małżeństwa związana z koniecznością istnienia obopólnej i zgodnej woli istnienia związku

• prawo rzymskie uznawało trzy sposoby ustania małżeństwa:

• rozwód

• śmierć

• utrata conubium- następowała wskutek capitis deminutio maxima (utraty wolności jednego z małżonków) lub utraty obywatelstwa jednego z małżonków (związek mógł istnieć nadal, ale bez matrimonium iuris gentium)

2. Rozwód (divortium)

• zewnętrzna oznaka rozpadu affectio maritalis

• następował, jeśli przynajmniej jedna strona wyrażała wolę rozwiązania małżeństwa- trwałe zniesienie wspólnoty małżeńskiej

• akt prywatny, bez udziału sądu, przez oświadczenie strony (repudium) wyrażone ustnie, listownie lub przez posłańca

• w małżeństwie cum manu przysługiwało tylko mężowi, w sine manu także żonie

• początkowo rzadkością, w końcu republiki coraz popularniejsze

• wywołują ujemne skutki demograficzne, więc ustawodawstwo Augusta

• w okresie dominatu pod wpływem chrześcijaństwa cesarze ustalają przyczyny do rozwiązania małżeństwa (np. cudzołóstwo lub stręczycielstwo żony, zabójstwo, trucicielstwo dokonane przez męża)

3. Zniesienie manus

• po rozwodzie należało znieść manus (jeśli takowe było) osobnym aktem

• jeśli powstało na skutek confarreatio, należało ją znieść za pomocą diffarreatio, co wymagało obecności kapłanów i złożenia ofiary Jowiszowi

• jeśli powstała na skutek coemptio lub usus znoszono ją poprzez remancypację (pozorna sprzedaż żony w niewolę, po której następowało wyzwolenie poprzez pozornego nabywcę)

4. Małżeństwo ponowne (secundae nuptiae)

• dopuszczalne po ustaniu poprzedniego i odczekaniu czasu żałoby (10-12 miesięcy)

• żałoba (tempus lugendi), wynikająca z pietas (przywiązanie, miłość) i reverentia (szacunek), początkowo miała charakter religijny, później pozwalała uniknąć niepewności co do pochodzenia potencjalnego dziecka

• początkowo ceniono szczególnie kobiety mające jednego męża (univirae), w czasach Augusta powtórne związki były konieczne, w okresie dominatu, pod wpływem Kościoła, cesarze nieprzychylni ponownym małżeństwom

§ 78. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta

• August chciał zwiększyć liczbę obywateli, zmniejszyć bezżenność i bezdzietność oraz podnieść poziom życia

• August spowodował uchwalenie trzech ustaw, które rezultaty (początkowo popularnych) były raczej niewielkie. W okresie dominatu ustawy te przestały być stosowane.

• lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.)- zakaz zawierania małżeństw przez wolnych obywateli z kobietami o złej sławie (famosae)⁸ oraz pomiędzy senatorami a wyzwolonymi. Nakaz pozostawania w związku małżeńskim przez mężczyzn w wieku 25-60 lat i kobiety w wieku 20-50 lat. Jeśli małżeństwo uległo rozwiązaniu, mężczyźni musieli niezwłocznie zawrzeć następny: wdowy 2 lata po śmierci współmałżonka, rozwiedzione do 18 miesięcy po rozwodzie

• lex Iulia de adulteriis coercendis (18 r. p.n.e.)- skierowana przeciwko cudzołóstwu (adulterium), które od tej pory ma być przestępstwem publicznym ściganym przez państwo (wcześniej przestępstwo domowe)

• lex Papia Poppaea (9 r.)- małżeństwa mają być płodne- małżeństwo powinno mieć 3 dzieci (wyzwoleniec 4). W przeciwnym wypadku małżonkowie zaliczani byli do bezdzietnych (caelibes).

• stosujący się do ustaw mężczyźni mieli pierwszeństwo w ubieganiu się o urzędy państwowe, a kobiety otrzymywały ius trium liberorum (wolno urodzona z 3 dzieci, wyzwolona z 4)- uwalniano je spod ustawowej opieki nad nią i zwalniano z obowiązku ponownego zamążpójścia

• niestosujący się do ustaw doznawali sankcji o charakterze majątkowym- bezżenni nie mogli dziedziczyć, bezdzietni otrzymywali tylko połowę spadku

§ 79. Skutki zawarcia małżeństwa

1. Skutki w zakresie prawa osobowego

• powinowactwo pomiędzy jednym małżonkiem a krewnymi drugiego

• zrodzone dzieci wchodziły pod władzę ojca i uzyskiwały status dzieci małżeńskich

• w małżeństwie cum manu kobieta wychodziła całkowicie ze swej rodziny agnacyjnej i wstępowała w rodzinę męża i pod jego władzę (lub teścia). W nowej rodzinie kobieta otrzymywała w stosunku do swojego męża stanowisko agnacyjnej córki (familiae loco), a jeśli zwierzchnikiem był jej teść, agnacyjnej wnuczki (neptis loco). Żona w małżeństwie cum manu nosiła tytuł mater familias.

• w małżeństwie sine manu nie ulegała zmianie dotychczasowa przynależność i status familijny żony (pozostawała np. pod władzą swojego ojca lub pozostawała sui iuris). Miała samodzielność majątkową. Z dziećmi zrodzonymi w małżeństwie wiązały ją tylko więzi kognacji.

2. Skutki w zakresie prawa majątkowego

1. ogólna charakterystyka

• cum manu- żona nie miała zdolności majątkowej; jeśli przed zawarciem małżeństwa była sui iuris jej majątek przepadał na męża (jak również jej nabytki w czasie trwania związku), jeśli zaś była osobą alieni iuris- traciła agnacyjne prawa spadkowe, a nabywała jako agnatka w nowej rodzinie swojego męża

• sine manu- jeśli przed zawarciem małżeństwa była sui iuris, zachowywała nadal swój odrębny majątek (tzw. majątek parefernalny, czyli pozaposagowy), mąż mógł być tylko jego zarządcą (w każdej chwili mógł być przez żonę odwołany); jeśli zaś była alieni iuris zachowywała prawa majątkowe w rodzinie ojca i na niego przepadały wszelkie nabytki córki w czasie trwania związku. Obowiązywała rozdzielność majątkowa.

1. darowizny między małżonkami (donatio Inter virum et uxorem)

• zakazane przez prawo, jako przeszkoda przeciwko ewentualnym niepożądanym naciskom majątkowym w małżeństwie (np. w zamian za rozwód)

• dozwolone były podarunki

• na mocy Severi et Caracallae darowizny nie odwołane przez darczyńcę stawały się ważne

• mężczyzna mógł ustanowić dla przyszłej żony darowiznę przedmałżeńską (donatio ante nuptias) na wypadek ustania małżeństwa

1. posag (dos)

• przysporzenie majątkowe ustanawiane na rzecz męża przy zawieraniu małżeństwa- ułatwiał mężowi ponoszenie ciężarów małżeństwa, zapewnienie żonie i dzieciom podstawy ekonomicznej dalszej egzystencji w przypadku rozpadu związku

• pochodzenie posagu mogło być różne:

• dos profecticia (pochodzący od ojca)- posag ustanawiany przez zwierzchnika agnacyjnego żony

• dos adventicia- posag ustanawiany przez jakąkolwiek inną osobę, w tym samą żonę, jeśli była sui iuris

• posag mógł być ustanawiany według następujących sposobów

• dotis datio- bezpośrednie przeniesienie prawa własności na rzeczach posagowych na męża

• dotis promissio- ustanowienie posagu w formie czynności prawnej dwustronnej, tj. kontraktu słownego stypulacji

• dotis dictio- jednostronne, uroczyste przyrzeczenie ustanowienia posagu

• w prawie poklasycznym ustanowienie posagu następowało za pomocą pollicitatio dotis, tj. nieformalnej ustnej umowy

• prawo własności do majątku posagowego nabywał mąż, mógł nim swobodnie rozporządzać, ale prawo to ograniczała lex Iulia de fundo dotali (18 r.)- zakaz alienacji gruntów italskich bez zgody żony (rozciągnięty w prawie justyniańskim na wszystkie nieruchomości)

• w wypadku rozwiązania małżeństwa, mąż musiał zwrócić posag, ale mógł zatrzymać pewne części posagu (z tytułu np. nakładów na dzieci, dokonywanych darowizn).

III. Władza ojcowska (patria potestas)

§ 80. Powstanie władzy ojcowskiej

1. Sposoby powstania władzy ojcowskiej

• urodzenie dziecka w ważnym rzymskim małżeństwie

• przysposobienie (tj. adopcja lub arrogacja)

• legitymacja

Specyficznym sposobem wejścia żony pod władzę ojcowską było conventio in manum, w wyniku czego zyskiwała ona pozycję prawną agnacyjnej córki.

2. Urodzenie w małżeństwie

• ważnym, uznawanym przez prawo rzymskie (iustum matrimonium); bez znaczenia czy sine czy cum manu

• celem udowodnienia ojcostwa przyjmowano dwa domniemania:

• dziecko zrodzone w małżeństwie pochodzi od męża matki

Paulus:

Pater ist est, quem nuptiae demonstrant.- Ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo.

• dziecko pochodzące z małżeństwa należy uważać to, które urodziło się najwcześniej 182 dni po jego zawarciu, a najpóźniej w 300. dniu po rozwiązaniu małżeństwa

• nie było trudnością stwierdzenie, kto jest ojcem:

Paulus:

Mater semper certa est.- Matka zawsze jest pewna.

3. Przysposobienie

1. adopcja (adoptio)

• przysposobienie osoby alieni iuris

• następowała w drodze czynności prawnej między adoptującym, a ojcem biologicznym

• w prawie klasycznym to proces skomplikowany, dlatego stosowano drogę pośrednią, wykorzystując stworzoną przez pontyfików interpretację jednego z przepisów Ustawy XII tablic:

Si pater filium ter venum filius a patre liber esto.

Jeżeli ojciec oddał syna trzy razy na sprzedaż, syn niech będzie wolny od ojca.

• biologiczny ojciec dokonywał trzykrotnej pozornej sprzedaży syna (jednokrotnej córki) oddając tym samym dziecko w mancipium osobie zaufanej. Następnie przeprowadzano pozorny proces windykacyjny (in iure cessio), podczas którego osoba zaufana przekazywała dziecko adoptującemu.

• koniec okresu klasycznego- nieformalna umowa między zwierzchnikami rodzin

• Justynian- oświadczenie woli przed sądem obydwu ojców w obecności adoptowanego, któremu przysługiwało prawo sprzeciwy; konieczna różnica wieku między adoptowanym a adoptującym wynosząca 18 lat:

Minorem natu non posse maiorem adoptare placet.-Nie wolno młodszemu adoptować starszego.

Adoptio naturam imitatur.- Przysposobienie naśladuje naturę.

• w prawie justyniańskim wprowadzono nowe skutki adopcji:

• adopcja pełna (adoptio plena)- adoptujący był krewnym wstępnym dziecka (np. dziadkiem macierzystym). Adoptowany przechodził w pełni pod władzę i do rodziny adoptującego.

• adopcja niepełna (adoptio minus plena)- adoptującym była osoba obca. Dziecko zyskiwało prawo dziedziczenia beztestamentowego, ale bez przejścia pod władzę ojcowską. Adoptowany zachowywał uprawnienia spadkowe w dotychczasowej rodzinie.

1. arrogacja (arrogatio)

• przysposobienie osoby sui iuris na podstawie aktu publicznoprawnego

• abrogowany przechodził z podległymi mu członkami rodziny oraz całym majątkiem pod władzę ojcowską i do rodziny agnatycznej nowego zwierzchnika familijnego

• stara instytucja stosowana w celu kontynuacji rodziny, w której nie było naturalnego męskiego potomka

• powodowała poważne zmiany stosunków osobistych i majątkowych- dokonywano jej publicznie na kurialnych zgromadzeniach ludowych, w okresie cesarstwa na podstawie reskryptu cesarskiego

4. Legitymacja dziecka (legitimatio)

• uznanie przez ojca naturalnego dziecka zrodzonego z konkubinatu i nadanie mu statusu dziecka małżeńskiego

• wprowadzona przez cesarzy chrześcijańskich w okresie dominatu pod wpływem doktryny chrześcijańskiej przeciwnej związkom pozamałżeńskim

• od Konstantyna wykształciły się trzy sposoby legitymacji:

• Legitimatio per subsequens matrimonium (przez późniejsze małżeństwo)- ojciec dziecka pozamałżeńskiego zawierał małżeństwo z matką dziecka

• Legitimatio per oblationem curiae (przez ofiarowanie kurii)- wskutek wpisania syna na listę dekurionów (członków rady municypalnej) odpowiednio wyposażonego majątkowo. Córka musiała wyjść za dekuriona również odpowiednio wyposażona. Sposób wprowadzony w V w. z przyczyn fiskalnych- wprowadzenie bogatych rodów do rad.

• Legitimatio per rescriptum principis (przez reskrypt cesarski)- wprowadzony przez Justyniana, stosowane gdy małżeństwo z konkubiną było niemożliwe

§ 81. Treść władzy ojcowskiej

1. Władza nad osobami

• władza zwierzchnika familijnego- manus, później utworzono wiele specjalnych nazw:

• manus- opieka nad żoną

• patria potestas- opieka nad dziećmi

• dominica potestas- władza nad niewolnikami

• mancipium- osoby sprzedane emancypacyjnie przez swojego pater familias innej osobie

• władza ojcowska obejmowała wiele uprawnień. Najistotniejsze to:

• Ius vitae necisque- prawo życia i śmierci; początkowo tylko sankcje sakralne i cenzorskie, później konieczna obecność i aprobata sądu domowego (iudicium domesticum). Wyszło z użycia za pryncypatu, zniesione przez Konstantyna Wielkiego

• Ius exponendi- prawo porzucania dzieci (noworodków). Stosowana szczególnie do dzieci słabowitych. W dominacie surowo zakazano tej praktyki, ale była ona tolerowana.

• Ius vendendi- prawo sprzedaży dzieci, nawet trans Tiberium (co prowadziło do niewoli). Ustawa XII tablic ograniczała to prawo do dwóch sprzedaży. Przy trzeciej ojciec tracił władzę. Prawo stosowane przy adopcji i emancypacji. Dioklecjan zakazał alienacji dzieci, ale Konstantyn zezwolił na sprzedaż noworodków w wypadku dużej biedy.

• zgoda na małżeństwo dzieci

• władza ojcowska stopniowo traci na znaczeniu od początku pryncypatu.

2. Władza nad majątkiem

1. ogólna charakterystyka

• zarządca majątku rodziny i przedstawiciel rodziny w obrocie prawno-majątkowym

• stopniowo jednak tracił swe uprawnienia w zakresie spraw majątkowych- stawały się one coraz większym udziałem podległych mu alieni iuris czego przejawem było powstanie wyodrębnionych mas majątkowych (patrz niżej)

1. Peculium

• pewne elementy majątku wydzielone rachunkowo z majątku familijnego i powierzone w odrębny zarząd i używanie synowi pod władzą lub niewolnikowi

• prawnym zwierzchnikiem majątku był ojciec i odpowiadał za zobowiązania syna do wysokości peculium

• peculium castrense- rodzaj peculium pochodzący z początku pryncypatu, do którego zaliczano to co syn jako żołnierz nabył w wojsku. Prawnie podlegało synowi, a ojcowi przypadało w razie śmierci syna, jeśli ten nie zapisał inaczej w testamencie.

• peculim quasi cestrense- peculium cestrense stosowane do nabytków syna podczas pełnienia funkcji publicznych, duchownych

1. Bona Materna

• wyodrębnione dobra odziedziczone po matce przez dziecko rodziny

• uprawnienia ojca do tego majątku ulegały stopniowym ograniczeniom- ostatecznie pozostał mu zarząd i pobieranie pożytków

§ 82. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej

1. Sposoby wygaśnięcia władzy ojcowskiej

• śmierć zwierzchnika familijnego

• capitis demunatio maxima i media zwierzchnika familijnego

• wyjątkowo, spod władzy wychodziły dzieci które otrzymały wysokie stanowiska państwowe lub religijne

• za karę w przypadku ciężkich przewinień wobec dziecka

• emancypacja

2. Emancypacja

• dobrowolne zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej przez zwierzchnika familijnego

• skutki: sui iuris, zerwanie więzi agnacyjnych

• instytucja ta powstała w drodze interpretacji przepisu Ustawy XII tablic przez pontyfików (trzykrotna mancypacja syna zaufanej osobie)

• emancipatio iustinianea- w prawie justyniańskim wystarczyło oświadczenie woli ojca i zgoda emancypowanego, jeśli był dojrzały

IV. Opieka i kuratela

§ 83. Sposoby powołania opiekuna

• opieka (tutela) stosowana byłą wobec osób sui iuris, które nie miały zdolności do czynności prawnych, lub zdolność ta była ograniczona

• opiekę ustanawiano wobec niedojrzałych (tutela impuberum) i kobiet (tutela mulierum)

• powołanie opiekuna mogło nastąpić na podstawie

• testamentu (tutela testamentaria)- sposób znany już Ustawie XII tablic, wg. Gajusa powinno nastąpić w ściśle przypisanej prawie formie, w trybie imperatywnym

• ustawy (tutela legitima)- wg Ustawy XII tablic powoływani spośród najbliższych krewnych agnacyjnych lub w przypadku ich braku członków rodu. Byli oni dziedzicami ustawowymi pupila. Prawo justyniańskie powoływało najbliższych krewnych kognatycznych.

• zarządzenia władzy (tutela dativa)- wprowadzony w lex Atilia (210 r. p.n.e.)- z braku opiekunów testamentowych i ustawowych pretor ustanawiał takiego opiekuna (na prowincji namiestnik).

§ 84. Opieka nad niedojrzałymi

• ustanawiana, gdy infanes na skutek śmierci ojca stawały się sui iuris, w celu zabezpieczenia interesów majątkowych, troska o jego wychowanie i zarząd majątkiem

• opieka była obowiązkiem, tylko z ważnych przyczyn można było odmówić

• opieki nie mogli pełnić chorzy umysłowo, głusi, niemi, małoletni, podlegający infamii (kobiety od czasów Justyniana)

• opiekun wykonywał swoje funkcje głównie poprzez wyrażanie zgody przy zawieraniu czynności prawnych

• po ustaniu opieki opiekun winien był zwrócić majątek i złożyć rachunki z podjętych działań

• środki prawnej ochrony interesów pupila:

• Actio tutelae directa- skarga z opieki, pociągała za sobą infamię; pupil mógł domagać się z jej pomocą złożenia rachunku, zwrotu majątku, odszkodowania z tytułu poniesionych szkód. Z pomocą tej skargi swych praw mógł dochodzić też opiekun.

• Actio rationibus distrahendis- skarga przeciwko opiekunowi ustawowemu, który sprzeniewierzył majątek podopiecznego. Pupil mógł dochodzić podwójnej wartości sprzeniewierzonego majątku.

• Accusatio suspecti tutoris- skarga o usunięcie nieuczciwego opiekuna, który rażąco dopuścił się naruszenia swych obowiązków. Mógł ją wnieść każdy obywatel.

• sposoby wygaśnięcia opieki to m.in.: osiągnięcie dojrzałości, śmierć, capitis demunatio opiekuna i pupila, usunięcie opiekuna podejrzanego

§ 85. Opieka nad kobietami

• nawet po osiągnięciu dojrzałości i sui iuris

• miał na celu głównie utrzymanie majątku familijnego w rękach krewnych agnacyjnych- opiekun to zazwyczaj główny jej spadkobierca

• jako własnowolna, zdolna do czynności prawnych samodzielnie prowadziła swoje sprawy majątkowe, współdziałania opiekuna potrzebowała przy dokonywaniu ważnych czynności prawnych (sporządzenie testamentu, zaciągnięcie zobowiązań o dużej wartości, ustanowienie posagu).

• od końca republiki opieka nad kobietami była fikcją

• § 78 (lex Iulia et Papia Poppaea)

• lex Claudia (44 r.) znosiła ustawową opiekę agnatów

• w okresie pryncypatu do wyrażenia zgody przez opiekuna mógł przymusić pretor

§ 86. Kuratela

• opiekun (tutor) roztaczał pieczę nad majątkiem i osobą pupila, kurator zarządzał majątkiem podopiecznego (currandus)

• najczęstsze wypadki kurateli:

• Cura furiosi (nad majątkiem chorego umysłowo)- przysługiwała najbliższemu agnatowi (jeśli brak- członkom rodu). Oprócz ustawowego sposobu pojawia się również sposób nadania jej przez kompetentną władzę państwową (pretor, namiestnik).

• Cura prodigi (nad majątkiem marnotrawcy)- przysługiwała agnatom i gentylom, a w przypadku ich braku osobom ustanawianym przez magistraturę. ( § 66)

• Cura minoris (nad majątkiem małoletniego)- osoby małoletnie (monores), w wieku 14-25 lat, będące sui iuris. Od lex Laetoria istniałą możliwość ustanowienia kuratora do zarządu nad nawet całym majątkiem małoletniego. Ustanawiany przez magistraturę na wniosek samego małoletniego lub krewnych. W prawie justyniańskich instytucja powszechna, dla wszystkich małoletnich.

• znane były również inne możliwości doraźnego ustanowienia kuratora celem przeprowadzenia określonych spraw:

• curator heredidatis iacentis (kurator spadku leżącego)- do strzeżenia nieobjętej masy majątkowej

• curator ventris- chronił prawa majątkowe nasciturusa

• curator debilium- do pomocy starcom, chorym i ułomnym

• curator absentis- do załatwiania straw osoby nieobecnej

• curator bonorum- dla majątku niewypłacalnego dłużnika

---

1. Np. kognacja między rodzeństwem powstawała przez pochodzenie od tych samych rodziców (rodzeństwo rodzone- fratres germani) bądź tylko od samego ojca lub matki (rodzeństwo przyrodnie- consanguinei).↩

2. W drodze przywileju conubium przyznawano także nie obywatelom, np. Latynom.↩

3. Małżeństwo między krewnymi stanowiło przestępstwo kazirodztwa (incestum) i było ścigane przez państwo.↩

4. Osoba, która dopuściła się bigamii, była karana infamią.↩

5. Zakaz ten zniosła lex Canuleia w 445 r. przed. Chr.↩

6. W okresie cesarstwa cesarze próbowali ograniczyć zjawisko konkubinatu, gdyż stosowano go w razie nie spełnienia wymogów zawarcia małżeństwa- pogorszenie stanowiska konkubiny i jej dzieci, ograniczenie ich w prawach spadkowych.↩

7. Żona mogła pozostać w dotychczasowej rodzinie agnacyjnej lub też wejść do rodziny męża i pod jego władzę (lub teścia)↩

8. M.in. prostytutkami, stręczycielkami, karanymi za cudzołóstwo, aktorkami.↩