Guz mózgu – pielęgnowanie pacjenta
Guz śródczaszkowy jest wynikiem wewnątrzczaszkowych procesów śródczaszkowych, wynikających z niekontrolowanego, patologicznego rozrostu komórek.
Nowotwory OUN stanowią u dorosłych 2,5-3% wszystkich zachorowań na nowotwory i ok. 3% zgonów. Najczęstsze nowotwory to:
Guzy glejopochodne (45% wszystkich nowotworów OUN):
Gwiaździaki ( astrocytoma) - ok.15%, skąpodrzewiaki 8%
Nowotwory nieglejopochodne – oponiaki 15%, nerwiaki i gruczolaki przysadki
Przerzuty innych nowotworów do OUN
Lokalizacja guzów mózgu:
Guzy półkul mózgowych – nadnamiotowe. Cechują się: padaczką wskazującą na umiejscowienie guza, niedowładem połowiczym, połowiczymi zaburzeniami czucia, ubytkami w polu widzenia, zaburzeniami mowy, brakiem zaburzeń ze strony nerwów czaszkowych, brak zaburzeń móżdżkowych, późno pojawia się ciasnota mózgowa
Guzy tylno jamowe – podnamiotowe. Cechują się: objawami świadczącymi o uszkodzeniu nerwów czaszkowych, obecnością objawów móżdżkowych (zaburzenia równowagi, brak koordynacji ruchowej, oczopląs), wcześnie pojawiają się objawy wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego, niedowład połowiczy po stronie przeciwnej, objawy oponowe
Guzy wewnątrzkomorowe – cechują się nawracającym wzmożonym ciśnieniem śródczaszkowym ( gwałtowne bóle głowy, nudności, wymioty, zawroty głowy), niedużym niedowładem połowiczym. Guzy te prowadzą do zablokowania dróg odpływu płynu m-r, co wyraża się ostrym wodogłowiem wewnętrznym.
Guzy powstające w tkance mózgowej
Glejaki - jako guzy pierwotne powstające z tkanki łącznej – gleju.
Glejaki – przerzuty do mózgu – postają w różnych częściach ciała i drogą krwionośną dostają się do mózgu
glejaki jako przerzuty do mózgu mogą rozwijać się w każdej części mózgu i rdzenia kręgowego.
Glejaki - najczęściej mają charakter naciekowy, rozprzestrzeniają się szybko, penetrując zdrową tkankę mózgową.
Nie jest możliwe dokładne usunięcie zmiany, ponieważ nie ma wyraźnej granicy między tkanką mózgową a tkanką nowotworową.
Oponiaki –powstają z opony mózgu. Rosną powoli, zazwyczaj są twarde, włókniste, maja guzowatą, uwypukloną powierzchnię, wciskająca się w obręb mózgu.
Mogą powodować przerost znajdującej się w pobliżu kości czaszki.
Mogą ulec wznowie jeśli nie udało się guza usunąć w całości.
Nerwiaki nerwu słuchowego – nerwiako – włókniaki rozwijają się w obrębie nerwu ósmego, czasami obejmują nerw piąty.
Nerwiaki n. słuchowego powstają w kąta mostowo- móżdźkowego.
Mają charakter łagodny, rosą powoli i osiągają duże rozmiary
Pierwszym objawem może być pogorszenie słuchu, niedoczulica twarzy (naciekanie n. V), zaburzenia ruchu powiek po stronie zmiany chorobowej (naciekanie n.VII), zaburzenia równowagi i zaburzenia połykania
Gruczolak chromochłonny – niedoczynność płata przedniego
niedobór hormonu gonadotropowego (skóra blada, ścieńczała, K- przestają miesiączkować , przedwczesne przekwitanie, M –zanika zarost i tracą popęd
Niedobór hormonu tyreotropowego – powoduje zaparcia stolca, zatrzymanie wody w organizmie, spowolnienie większości czynności fizycznych i psychicznych.
Niedobór ACTH – niewydolność kory nadnerczy, zmniejszając odporność na zakażenia i osłabia reakcje w sytuacjach stresowychpłciowy)
Jeśli wielkość guza jest taka, że wydostaje się poza obszar siodła tureckiego, dochodzi do ucisku w miejscu skrzyżowania nerwów wzrokowych → zaburzenia widzenia.
Guz może wypełnić trzecią komorę powodując wodogłowie.
Gruczolaki produkujące hormon wzrostu – wywołują akromegalię u dorosłych (gigantyzm u dzieci ) – pogrubiona skóra, szerokie brwi, nos, czoło, bardzo duży język, szerokie dłonie typu łopatkowego, uczucie mrowienia rąk w nocy, objawy dodatkowe tj. nadciśnienie, niewydolność krążenia, zakażenia dróg oddechowych, cukrzyca
Guz powodujący zespół Cushinga - nadmiar kortyzonu we krwi - otyłość, twarz przybiera charakterystyczny wygląd – zaczerwieniona, nalana, u kobiet pojawia się zarost, kończyny dolne i górne cienkie, słabe, brzuch powiększony.
Nie wyrastają poza siodło tureckie, nie doprowadzaja do ucisku na nerwy wzrokowe - leczenie ma na celu wyrównanie zaburzeń hormonalnych.
Kostniaki – najczęściej umiejscawiają się w kości czołowej, rzadziej ciemieniowej. Może być guzem pojedynczym lub mnogim, skóra nad nim jest przesuwalna. Powiększa się wolno, najczęściej stanowi problem kosmetyczny
Przyśpieszenie wzrostu jest wskazaniem do wycięcia guza wraz z płatem kostnym.
Leczenie guzów mózgu:
Postępowanie wstępne
Sterydoterapia
Leki blokujące receptor histaminowy H2
Leczenie przeciwdrgawkowe (fenytoina lub depakina)
Korekcja zaburzeń metabolicznych
Gdy zespół wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego – mannitol i furosemid
Operacyjne (radykalne, chirurgiczne)
Funkcja diagnostyczna – konieczność weryfikacji hist-patologicznej zmiany
Funkcja paliatywna – usunięcie części guza łagodzi objawy kliniczne
Zmniejszenie masy nowotworu poprawia jego ukrwienie i zwiększenie promieniowrażliwość guza. Wyjątkowo możliwe jest usunięcie nowotworu z marginesem zdrowej tkanki zgodnie z zasadami chirurgii onkologicznej
Glejaki charakteryzują się bardzo rozległym naciekaniem sąsiadującej tkanki
Sąsiedztwo ważnych czynnościowo struktur
Standardem oceny doszczętności jest MR
wczesne po zabiegu (do 24 godzin)
Podstawowymi wskazaniami do zabiegu są:
wzmożone ciśnienie wewnątrzczaszkowe
zagrożenie wklinowaniem wynikające z przemieszczenia mózgu przez guz i obrzęk
narastający deficyt neurologiczny spowodowany uciskiem i naciekaniem nowotworu Założenie zastawki komorowo – otrzewnowej lub endoskopowe przebicie dna komory III czy udrożnienie wodociągu mózgu jest postępowaniem z wyboru gdy nowotwór blokuje krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego powodując wodogłowie
U chorych ze znacznym wzrostem ciśnienia śródczaszkowego leczenie wodogłowia poprawia stan neurologiczny i komfort życia
Radioterapia
Stereotaktyczna radiochirurgia (SRCH) i stereotaktyczna radioterapia frakcjonowana
(SRF) umożliwiają napromienianie ściśle określonej i niewielkiej objętości tkanki nerwowej (maksymalna średnica zmiany 3,5-4cm).
Konieczność zastosowanie ramy stereotaktycznej i odpowiedniego przestrzennego układu odniesienia oraz dostosowanego komputerowego systemu planowania leczenia
BRACHYTERAPIA – polega na wprowadzeniu do guza lub loży pooperacyjnej preparatów promieniotwórczych w celu uzyskania równomiernego rozkładu dawki w stosunkowo niewielkiej objętości (maksymalna średnica guza 5-6cm
chemioterapia
Ma ograniczone zastosowanie:
niska chemiowrażliwość pierwotna
obecność bariery krew –mózg
neurotoksyczność niektórych leków cytotoksycznych
niekorzystne interakcje z innymi lekami (np.
p/drgawkowymi)
.
Objawy są następstwem wzrostu ciśnienia śródczaszkowego, najczestsze to:
Bóle głowy jednostronne lub uogólnione – we wczesnym okresie bóle wiążą się z usytuowaniem guza. Są stałe lub trwają od kilku minut do kilku godzin, mogą towarzyszyć długotrwałej pozycji leżącej ( bóle nocne). W miare wzrostu guza mogą być się pulsujące. Opieka pielęgniarska polega na monitorowaniu dolegliwości i przeciwdziałaniem im.
Zaburzenia widzenia – tarcza zastoinowa nerwu wzrokowego, powoduje ograniczenia pola widzenia i osłabienie ostrości wzroku. Opieka pielęgniarska polega na zapobieganiu stanom zapalnym oka i pomocy w codziennych czynnościach, głównie przy przemieszczaniu się.
Zawroty głowy – choremu trudno zachować pozycje pionową stąd koniecznośc pomocy w czynnościach codziennych i stosowania udogodnień technicznych typu chodziki, balkoniki.
Nudności i wymioty - zadaniem pielęgniarki jest obserwowanie częstości wymiotów, utrzymanie higieny, zapobieganie zachłyśnięciu się treścią pokarmową, podanie na zlecenie lekarza środków p/wymiotnych.
Napady padaczkowe - pielęgniarka obserwuje i odnotowuje częstość, nasilenie, czas trwania, tendencje do nasilania czy zanikania a także zapewnia bezpieczeństwo pacjentowi w czasie napadu i podawanie leków p/padaczkowych.
Zaburzenia ruchowe – głównie to niedowład jednokończynowy lub połowiczy pojawiający się po przeciwnej stronie umiejscowienia guza. Działania pielęgniarki to: pomoc w wykonywaniu czynności codziennych, profilaktyka p/odleży nowa, rehabilitacja motoryczna, obserwowanie w kierunku narastania deficytów.
Zmiana usposobienia i zaburzenia procesów myślenia - zmiany emocjonalne, motywacyjne, osobowościowe, świadomości, pamięci orzz logicznego myślenia i kojarzenia. Zadaniem pielęgniarki jest pilnowanie i uspokajanie chorego w chwilach pobudzenia ( unieruchamianie chorego)
Zaburzenia mowy – afazja czyli utrata lub upośledzenie rozumienia lub artykułowania języka mówionego. Powodują trudności w komunikowaniu się z chorym, wymagają od pielęgniarki cierpliwości i zaangażowania w rehabilitację logopedyczna i szukanie sposobu komunikowania się z chorym.
Zaburzenia hormonalne – wzmożone ciśnienie śródczaszkowe jest przyczyną pogarszającego się stanu świadomości pacjenta, podwyższenia ciśnienia tętniczego, bradykardii i zaburzeń oddechowych.
Opieka nad pacjentem z procesem rozrostowym w OUN
Rozpoznanie stanu ciężkości pacjenta – ocena stanu świadomości, dokonanie pomiarów podstawowych parametrów życiowych, ocena źrenic
Ocena wydolności fizycznej – chory chodzący, z pomocą drugiej osoby, wymaga sprzętu rehabilitacyjnego, chory leżący
Ocena stanu higienicznego, szczególnie skóry – otarcia, odparzenia, odleżyny
Ocena odżywiania i nawodnienia pacjenta (przy stosowanie leków p/obrzękowych)
Określenie deficytu samoopieki – czy pacjent wymaga pomocy w wykonywaniu czynności codziennych i jakim zakresie
Rozpoznanie stanu ciężkości pacjenta – ocena stanu świadomości, dokonanie pomiarów podstawowych parametrów życiowych, ocena źrenic
Ocena wydolności fizycznej – chory chodzący, z pomocą drugiej osoby, wymaga sprzętu rehabilitacyjnego, chory leżący
Ocena stanu higienicznego, szczególnie skóry – otarcia, odparzenia, odleżyny
Ocena odżywiania i nawodnienia pacjenta (przy stosowanie leków p/obrzękowych)
Określenie deficytu samoopieki – czy pacjent wymaga pomocy w wykonywaniu czynności codziennych i jakim zakresie
obserwacja i ocena typowych objawów choroby
Ocena bólu (umiejscowienie, charakter, objawy towarzyszące np. wymioty) - obserwowanie dolegliwości i przeciwdziałanie im.
Zaburzenia chodu i zawroty głowy – wymagana jest pomoc pielęgniarki i stosowanie sprzętu i udogodnień technicznych.
Nudności, wymioty – obserwowanie częstości, zapobieganie zachłyśnięciu, utrzymanie higieny, podawanie leków.
Zaburzenia ruchowe (hemiplegia) – wymagana pomoc przy czynnościach codziennych, profilaktyka p/odleżynowa, rehabilitacja motoryczna i obserwacja w kierunku narastania deficytów neurologicznych.
Zaburzenia czucia ( brak czucia) – kontrola ułożenia kończyny, profilaktyka p/odleżynowa
Zaburzenia procesów myślowych (zmiany emocjonalne, osobowościowe, motywacyjne)- zadaniem pielęgniarki jest pilnowanie chorego, uspokajanie w chwilach agresji, unieruchomienie w łóżku, zapewnienie bezpieczeństwa
Rozpoznanie stanu emocjonalnego – czy występuje lęk, jakie jest nastawienie do leczenia, hospitalizacji
Zaburzenia wzroku - wymagana pomoc w czynnościach codziennych, w przemieszczaniu się i przeciwdziałanie stanom zapalnym oka
Zaburzenia mowy – utrata komunikowania się z pacjentem wymaga cierpliwości od pielęgniarki i stosowania znaków pozawerbalnych
Występowanie napadów padaczkowych - ocena częstości występowania, nasilenie, zakresu ciała jaki obejmują, czy napadom towarzyszy utrata przytomności, poprzedza aura. Zadaniem pielęgniarki jest zapewnić bezpieczeństwo pacjentowi w czasie napadu, podanie leków p/padaczkowych
Zatrzymanie lub nietrzymanie moczu i stolca – zadaniem pielęgniarki jest utrzymanie higieny okolic intymnych, założenie cewnika do pęcherza moczowego i odpowiednia pielęgnacja, zmiana pampersów.
Obserwacja pod kątem powikłań i podejmowanie działań zapobiegających
Zaburzenia ze strony ukł. Oddechowego
Kontrola częstości i rytmu oddechu
Wygodna pozycja do prowadzenia wydolnego oddechu
Gimnastyka oddechowa
Zapewnić drożność dróg oddechowych
Dbać o nawilżenie błon śluzowych
Zaburzenia ze strony ukł. Krążenia
Kontrola tętna, ciśnienia
Ocena zabarwienia skóry, obecności obrzęków
Pobieranie badan (morfologia, układ krzepnięcia
Zaburzenia ze strony ukł. nerwowego
Obserwacja świadomości
Obserwacja w kierunku narastania objawów wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego
Obserwacja w kierunku wystąpienia napadów padaczkowych
Obserwacja niedowładów, porażeń
Obserwacja w kierunku pobudzenia psychoruchowego
Zaburzenia ze strony ukł. Pokarmowego
Ocena pracy przewodu pokarmowego i możliwości przyjmowania pokarmów drogą doustną.
Podawanie płynów i żywienia drogą pozajelitową
Wyrównywanie niedoborów elektrolitowych i białkowych
Zapobieganie odwodnieniu i przewodnieniu pacjenta
Dbanie o regularne wypróżnienia
Zaburzenia ze strony ukł. Moczowego
Wczesne wykrywanie odchyleń od normy (skąpomocz, bezmocz, wielomocz)
Założenie cewnika Foley’a
Prowadzenie działań profilaktycznych zapobiegających infekcjom dróg moczowych
Prowadzenie bilansu wodnego
Dolegliwości bólowe
Zaburzenia powstałe w wyniku długotrwałego unieruchomienia
Opieka nad pacjentem z zaburzeniami mowy
DYZARTERIA – upośledzenie tworzenia artykułowanych dźwięków, mowa zamazana, niewyraźna, pacjent używa właściwych słów i rozumie co się do niego mówi
AFAZJA – zaburzenie manifestujące się niemożnością wyrażania myśli słowami lub niemożnością rozumienia mowy.
Afazja całkowita
Afazja sensoryczna (czuciowa) – upośledzenie odbioru mowy
Afazja motoryczna (ruchowa)- upośledzenie wyrażania myśli, pacjent nie wymawia dźwięków
Afazja amnestyczna (nominalna) – pacjent ma trudności w nazywaniu przedmiotów
Nawiązanie pozytywnego kontaktu emocjonalnego z chorym, posługiwanie się prostymi zdaniami, powtarzanie przekazywanych informacji
Utrzymanie kontaktu wzrokowego podczas rozmowy, mówienie powoli, wyraźne wymawianie wyrazów aby umożliwić odczytanie słów z ruchu warg. Starać się o uzyskanie potwierdzenia zrozumienia komunikatu. Posługiwanie się komunikacja pozawerbalną – gest, mimika.
Wzbudzanie u pacjenta chęci do ćwiczeń, zachęcać do koncentrowania uwagi na stawianych przed pacjentem zadaniach.
Zachęcanie chorego do mówienia ale nie wywieranie presji, czynnikiem wzmacniającym będzie dostrzeganie postępów w reedukacji mowy
Nauczenie pacjenta ćwiczeń wzmacniających mięśnie twarzy np. wysuwanie i chowanie języka, ssanie, wydmuchiwanie baniek mydlanych.
Unikanie komunikatów tj. nakazywanie, ostrzeganie, wyrażanie dezaprobaty, okazywanie współczucia.
Opieka nad pacjentem z niedowładem
NIEDOWŁAD ( paresis) osłabienie siły mięśniowej, odznaczające się osłabieniem zakresu ruchu.
PORAŻENIE (plegia) całkowite zniesienie siły mięśniowej i niemożność wykonania ruchu czynnego kończyną.
HEMIPARESIS/HEMIPLEGIA –porażenie, niedowład połowiczy
Pozyskanie pacjenta do współpracy
Ocena zaburzeń ruchowych (deficytów, rodzaju i stopnia niedowładu)
Nie wyręczanie w czynnościach, które pacjent może wykonać sam, podkreślać każde osiągnięcie
Łóżko winno być ustawione tak aby zapewniało kontakt z chorym od strony niesprawnej
Stolik ustawiony od strony niepełnosprawnej
Chorzy leżący układani na boku chorym (stymulowanie tej strony)
Pacjent zachęcany do aktywności z użyciem kończyn niepełnosprawnych
Usprawnienie ruchowe rozpocząć od ćwiczenia prostych utraconych czynności
Wszystkie czynności przy chorym powinny być inicjowane od strony niedowładnej
Należy przestrzegać prawidłowej pozycji podczas leżenia, siedzenia, stania i chodzenia.
Zachęcić pacjenta by gryzł pokarm najpierw strona porażoną (stymulowanie zgryzu)
Opieka nad pacjentem z niedowładem kończyn dolnych (paraplegią
Paraplegia spowodowana chorobami o różnej etiologii – zapalenia rdzenia kręgowego, guzy rdzenia, choroby demielizacyjne.
Uszkodzenia rdzenia w odcinku piersiowym – porażenia spastyczne kk dolnych, zaburzenia czucia poniżej miejsca uszkodzenia, zaburzenia funkcji zwieraczy.
Uszkodzenia w odcinku stożka rdzenia – różnego stopnia niedowłady wiotkie kończyn, zaburzenia czucia i częściowe porażenie pęcherza.
Uszkodzenia ogona końskiego – niedowłady lub porażenia wiotkie kończyn, zaburzenia czucia, zaburzenia zwieraczy odbytu i pęcherza moczowego.
Rozpoznać stan chorego w zakresie dysfunkcji
wydolności krążeniowo-oddechową
wydolności ruchową kk dolnych, kk górnych
Odczuwania bodźców dotykowych, bólu, temperatury
Ocena skóry, ocena ryzyka rozwoju odleżyn
Ocena wydolności pęcherza i perystaltyki jelit
Ocena wydolności w zakresie samopoieki
Działania opiekuńcze
Zmiana pozycji co 2 godz., nie narażać pacjenta na działanie sił dodatkowych
Utrzymanie skóry w czystości, w szczególności okolicy krocza i szpary pośladkowej; nacieranie 2x dziennie skóry oliwką, kremem (2-20% spirytus)
Stosowanie udogodnień ( materace, wałki), sucha pościel
Ochrona pacjenta przed działaniem bodźców termicznych
Dobór diety
Dbanie o regularne wypróżnienia - w przypadku zaparć ( atonia jelit) - lewatywa, ręczne wydobycie stolca, następnie środki przeczyszczające
Masaż zwieracza odbytu w celu opróżnienia jelit
Pęcherz autonomiczny ( wiotki)- dochodzi do niekontrolowanego, niecałkowitego, samoistnego opróżniania pęcherza z dużym jego wypełnieniem, chory nie odczuwa parcia.
Przyczyną jest uszkodzenie neuronu dolnego (uszkodzenia ogona końskiego)
Zatrzymanie moczu – pęcherz atoniczny- chory nie może oddać moczu mimo prawidłowego wytwarzania w nerkach i dużego wypełnienia pęcherza.
Przyczyną jest poprzeczne uszkodzenie rdzenia (uraz, krwotok, guz, ucisk), stan zapalny rdzenia,
Zapobieganie zakażeniu układu moczowego
Niedopuszczenia do przepełnienia się worka
Sprawdzenie drożności cewnika, utrzymanie ciągłości zestawu drenującego
Utrzymanie higieny okolicy płciowej pacjenta
Dezynfekcja ujścia cewki moczowej - Octenisept
zakwaszanie moczu dietą i poprzez środki farmakologiczne,
odpowiednia podaż płynów ( 3l na dobę)
Okresowa kontrola układu moczowego badania moczu)
Opieka nad pacjentem z dysfagią
Stosowanie w żywieniu sposobów i środków akceptowanych przez chorego
Współpraca z dietetyczką i rodzina w celu dostarczenia różnych produktów
Ustalić z chorym konsystencję pokarmów – papkowatej, pozbawionych kawałków mięsa i twardych jarzyn, kruszących się herbatników
Podczas karmienia pozycja ustabilizowana , najlepiej pacjent uniesiony pod kątem 90°, aby nie dochodziło do wylewania się pokarmu z ust, głowę lekko obrócić w stronę zdrową i po tej stronie umieszczać jedzenie
Podawać pokarmy małymi kęsami, bez przepełniania ust.
Jeśli pacjent ma tendencje przetrzymywania pokarmu w ustach, poinstruować aby pomagał sobie palcem przed włożeniem kolejnej porcji pokarmu.
Zapewnić odpowiednią ilość czasu na spokojne przyjęcie pokarmu
Pokarmy podawać w małych ilościach, o temp. Ciała lub niższej o 2-3°, co 3-4 godz.
Wykonanie toalety jamy ustnej 3-4 razy dziennie, płukanie ust Octenidolem.
Wykluczenie potraw drażniących, ostrych.
Eliminowanie czynników prowadzących do wymiotów.
Zasady postępowania podczas napadu drgawek
Zachować spokój i opanowanie
Usunąć pacjenta z niebezpiecznego miejsca, gdzie mógłby doznać urazu
Nie otwierać zaciśniętych ust chorego, gdyż do przygryzienia języka dochodzi na początku napadu
Ułożenie pacjenta w pozycji pośredniej (między leżeniem na plecach i na boku)
Po ustąpieniu drgawek ułożenie w pozycji na boku, w celu ułatwienia oddychania, odpływu śliny, co zapobiega zachłyśnięciu
Nie wykonywać sztucznego oddechu, gdyż zatrzymanie oddechu jest bardzo krótkie i nie stanowi zagrożenia dla życia
Po napadzie pozostawić pacjenta w spokoju, nie wypytywać, chory jest zamroczony, zmęczony
Obserwować pacjenta aż do czasu całkowitego ustąpienia drgawek
Pozostać z pacjentem aż do czasu powrotu świadomości
Obserwować parametry życiowe ( oddech, tętno, RR, świadomość)
W przypadku wystąpienia automatyzmów ruchowych zalecane delikatne przytrzymanie chorego
Farmakoterapia na zlecenie lekarza
Opieka nad pacjentem z niedomykalnością powiek po zabiegu NCH
higiena oczu ( szczególnie w przypadku uszkodzenia nerwu twarzowego – niedomykanie powieki)
Wytłumaczenie choremu przyczyn niedomykania powieki
Przemywanie oczu co 2-4 godz. – np. Lacrimal
Stosowanie maści i kropli z antybiotykiem wg. zlaecenia lekarza
Poinformowanie o unikaniu pocierania oczu ręką, ręcznikiem
Wykonanie zimnego okładu ( woreczki żelowe, okłady z naparów ziołowych)
Stosowanie komory wilgotnej
Nauczenie chorego wykonywania ćwiczeń powieki – próba zaciskania powiek, zamykanie oka z pomocą palca
Poinformowanie o noszeniu okularów ochronnych lub opatrunku ochronnego przy wychodzeniu na zewnątrz.