Dyslalia

Zaburzenia języka:

• Wynikają z braku kompetencji językowej (fonologicznej, semantycznej, synaktycznej);

• Dochodzi do nich w wyniku uszkodzenia tych obszarów w korze mózgowej (i niektórych poza nią), które są odpowiedzialne za językową organizację informacji, czyli za programowanie mowy;

• Zaburzenia języka są, wg Stanisława Grabiasa, wynikiem rozpadu systemu komunikacyjnego, zaś u małych dzieci są następstwem opóźnienia lub braku możliwości wykształcenia się kompetencji językowej, np. afazja;

Kompetencja językowa- nieuświadomiona wiedza na temat budowy zdań gramatycznie poprawnych.

- dzieci z zespołem Aspargera mówią o tym, o czym chcą, nie nabyły kompetencji językowej (podobnie dzieci z ADHD),

Kompetencja kulturowa- wiedza o świecie nas otaczającym.

Zaburzenia języka dotyczą głównie dorosłych:

• Afazja- zaburzenie zdolności do mówienia i/lub rozumienia mowy w wyniku uszkodzenia mózgu;

• Afazja płynna- pacjent mówi, ale niepoprawnie;

• Afazja niepłynna- pacjent nie mówi w ogóle;

Zaburzenia mowy:

• Defekty, deficyty, patologia mowy, zaburzenia komunikacji werbalnej, zniekształcenie mowy, zaburzenia sprawności komunikacyjnej= zaburzenia sprawności językowej;

• Termin ten obejmuje wszelkie nieprawidłowości mowy- bez względu na ich stopień, objawy i etiologię, które prowadzą do zaburzeń komunikacji językowej (od prostych wad wymowy do całkowitej niemożności mówienia);

• Zaburzenia te dotyczą jedynie aktu użycia języka, płaszczyzny realizacyjnej, np. anartia;

• Dysartria- zespół zaburzeń artykulacyjno-fonacyjno-oddechowych, wynikających z uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy;

• trzy poziomy odpowiedzialne za prawidłową mowę (?):

1. najniższy- obwód, czyli narządy artykulacyjne i narząd słuchu;

2. drogi obwodu- unerwienie;

3. najwyższy- mózg, kora mózgowa:

zaburzenia artykulacji to też zaburzenia mowy

Wada mowy:

• dyslalia, zaburzenia wymowy, zaburzenie artykulacji, wada artykulacji, nieprawidłowe realizacje fonemów, zaburzenia substancji w płaszczyźnie segmentalnej;

• jest to termin najwęższy, stosowany w odniesieniu do wadliwych realizacji fonemów, odbiegających od ustalonej przez tradycję normy, np. elizja (mogilalia), substytucja (paralalia), deformacja (dyslalia właściwa);

Błędy wymowy (dysortofonia):

• zakłócenie prawidłowej wymowy (ortoepii), realizacja fonemów niezgodna z normą ortofoniczną, przejawiającą się podstawieniem, opuszczeniem, zniekształceniem, dodawaniem głosek w wyrazie;

• nie są one tożsame z wadami wymowy;

• są jedynie odstępstwem od normy na rzecz jakiegoś dialektu lub języka obcego (Surowaniec 1993);

• ortoepia- nauka poprawnego mówienia, ustalająca zasady poprawności językowej;

• ortofonia- nauka poprawnej wymowy;

Klasyfikacja zaburzeń mowy

Kryterium przyczynowe (etiologiczne)- uwzględnia przyczyny i patomechanizm zaburzeń. Ma na celu ukazanie źródła nieprawidłowości i sposobu, w jaki do nich dochodzi.

Zdaniem Ireny Styczek i Stanisława Grabiasa klasyfikacje oparte na tym kryterium są mało przejrzyste, gdyż różne przyczyny prowadzą często do tych samych skutków i te same przyczyny powodują niekiedy różne skutki (Grabias 1997, s.26).

Klasyfikacja przyczynowa Ireny Styczek:

-----------------------------------------------------------------

Pochodzenia egzogennego, in. Pochodzenia endogennego,

zewnątrzpochodne, środowiskowe, in. wewnątrzpochodne.

wywołane przez czynniki społeczne.

Zaburzenia endogenne:

• dysglosja- zaburzenia wynikające z nieprawidłowej budowy anatomicznej narządów mowy, np. wady zgryzu, nieprawidłowego ukształtowania podniebienia twardego;

• afazja- utrata mowy wynikająca z uszkodzeń mózgu;

• dysartria- zaburzenie artykulacyjno-fonacyjno-oddechowe;

• dyslalia- forma zejściowa alalii; dys- zaburzenie;

- alalia- nierozwinięcie mowy (u dzieci) z powodu uszkodzeń układu nerwowego;

- alalia/ dyslalia dla Styczek i Grabiasa to zaburzenie mowy lub jej niedorozwój wynikający z uszkodzeń korowych u dzieci, np. w ciąży, w okresie porodu lub bezpośrednio po porodzie;

• oligofazja- mowa u osób z niepełnosprawnością intelektualną;

• jąkanie- zaburzenie płynności mówienia; terapią zajmuje się balbutologopeda;

• logoneurozy- nerwice mowy, np. mutyzm (osoba mówiła i przestała mówić pod wpływem jajkiejś traumy);

- mutyzm selektywny- dziecko mówi w wybranych miejscach lib do wybranych osób;

• schizofazja- mowa osób ze schizofremią; dysfemia i dysfrazja- wszystkie trzy to zaburzenia występujące u osób z zaburzeniami psychicznymi;

Zaburzenia egzogenne:

Nie stwierdza się tutaj defektów psychoneurologicznych. Podłożem zaburzeń są ujemne wpływy środowiska:

• złe wzorce językowe;

• nieprawidłowe postawy;

• niewłaściwa atmosfera;

• nieprawidłowy styl wychowawczy.

Klasyfikacja Ireny Styczek stanowi układ otwarty, albowiem istnieje nieskończenie wiele przyczyn prowadzących do zaburzeń mowy i wiele jest możliwości kombinowania tych przyczyn.

Klasyfikacja foniatryczna:

(B. Sawa, 1990, J. Szumska, 1982)

Uwzględnia poziom zaburzeń mowy:

• zaburzenia obwodowe- ich przyczyna leży na obwodzie, tj. w obrębie analizatora słuchowego, w narządach artykulacyjnych (nieprawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego, wadliwy zgryz, rozszczepy, niedrożność nosa);

• zaburzenia pochodzenia ośrodkowego- ich przyczyna tkwi w nieprawidłowej strukturze i funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Może to doprowadzić do zaburzeń analizy i syntezy zarówno w sferze percepcji jak i nadawania mowy;

Klasyfikacja Leona Kaczmarka (1973):

• zaburzenia treści;

• zaburzenia języka, np. afazja;

• zaburzenia substancji (formy dźwiękowej) na dwóch płaszczyznach:

- suprasegmentalnej (prozodycznej), np. jąkanie, giełkot;

- segmentalnej (głoskowej, fonicznej), np. dyslalia;

Zaburzenia rozwoju mowy i języka:

To zaburzenia rozwoju sprawności językowych (systemowej i/lub komunikacyjnej). Są to rozmaite (pierwotne i wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju mowy (czyli występujące do 6-7 r. ż., o różnej etiologii).

• Pierwotne- są pierwszoplanowymi objawami zaburzeń procesu rozwojowego. Od wczesnych stadiów rozwojowych ulegają zaburzeniu normalne wzorce rozwoju mowy. Zaburzenia te nie są wprost związane z :

- zaburzeniami neurologicznymi;

- zaburzeniami obwodowych machanizmów mowy ( aparatu wykonawczego mowy);

- upośledzeniem sensorycznym;

- upośledzeniem umysłowym;

- depresją środowiskową.

• Wtórne- w stosunku do innych zaburzeń rozwojowych (głuchoty, upośledzenia umysłowego itp.), ściśle związane z tymi zaburzeniami. Nieprawidłowy przebieg procesu nabywania sprawności komunikacyjnej jest bezpośrednim następstwem tych zaburzeń. Są to zjawiska logopedyczne o określonej etiologii i powstają w wyniku:

- zaburzeń neurologicznych;

- defektów strukturalnych;

- pośledzenia sensorycznego; upośledzenia umysłowego;

- zaburzeń emocjonalnych i zachowania.

Dyslalia w literaturze polskiej:

• Dyslalia (grec. Dys- zaburzenie, lalia- mowa)- termin bardzo ogólny, stosowany przy określaniu różnych wad wymowy. Wywodzi się z foniatrii (1827).

Przez dyslalię rozumie się:

Wszystkie nieprawidłowości wymowy niezależnie od czynnika wywołującego (Kaczmarek, Sawa, Spionek, Mincewicz)- podejście zbyt szerokie, ogólne, nieprawidłowe;	Jedynie zaburzenie artykulacji pochodzenia korowego (Styczek)- dyslalia jako forma przejściowa alalii;	Jedynie zaburzenia artykulacji pochodzenia obwodowego (Jastrzębowska, Mierzejewska, Emiluta- Rozya)- podejście wąskie; wynika z nieprawidłowej budowy i funkcjonowania narządów artykulacyjnych, bądź narządu słuchu;

Definicje zwracające uwagę na objawy, a nie przyczyny:

• Demelowa (1978)- nieprawidłowości w realizacji jednej, wielu, bądź wszystkich głosek. Krańcowy stan to bełkot.

• Spionek (1969)- zaburzenia mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków.

Definicja Grażyny Jastrzębowskiej:

Dyslalia to zaburzenie realizacji fonemów o ściśle określonej etiologii (tj. pochodzenia obwodowego. Zaburzenia te mogą się przejawiać:

• Zniekształceniem (deformacją) dźwięków mowy;

• Ich zastępowaniem (substytucją);

• Opuszczaniem (elizją);

co powoduje, że w efekcie brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy wymawianiowej;

*deformacja jest zawsze patologią, niezależnie od wieku!

Podział dyslalii- H. Mierzejewska i D. Emiluta- Rozya (1997):

Dyslalia anatomiczna ruchowa (dysglosja)- najczęściej potrzebna jest pomoc innych specjalistów, np. ortodonty.	Dyslalia funcyjna- np. dziecko nie pionizuje języka, ma zaburzenia w połykaniu lub oddychaniu; jeżeli dziecko ma jakieś problemy z oddychaniem lub połykaniem to nie wywołujemy żadnej głoski do czasu unormowania tych funkcji.	Dyslalia słuchowa- przy niedosłuchu, bądź niedosłuchu głębszym aparatowanym.

Klasyfikacja dyslalii w literaturze polskiej:

1. Kryterium przyczyny- kryterium to stosowane jest przez badaczy, którzy zakładają wielkość przyczyn wywołujących dyslalię, np. Spionek – dyslalia nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów wywołanych różnymi czynnikami;

W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmu mowy (Sawa 1990):

• Dyslalię pochodzenia ośrodkowego;

• Dyslalię motoryczną;

• Dyslalię sensoryczną;

• Dyslalię pochodzenia obwodowego

Dyslalia jako wynik różnorodnych przyczyn:

• Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:

- język (makroglosja, język zbyt krótki, wędzidełko);

- podniebienie (rozszczepy, gotyckie podniebienie);

- zniekształcenie zgryzu;

- anomalie zębowe (trwałe lub przejściowe związane z wymianą uzębienia);

- przerost trzeciego migdałka;

- polipy;

- skrzywienie przegrody nosowej;

- przerost śluzówki nosa.

• Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:

- niska sprawność języka, warg;

- zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących więzadła głosowe;

- trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;

- nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;

- brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie (język między zębami).

• Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:

- zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;

- wybiórcze upośledzenie słuchu;

- obniżenie słyszalności (niedosłuch);

- zaburzenia słuchu fonematycznego.

• Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy:

- nieprawidłowe wzorce mowy;

- nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodzicielskie;

- brak stymulacji rozwoju mowy.

• Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego (dyslalia ośrodkowa, centralna);

• Psychiczne podłoże dyslalii (dyslalia asocjacyjna);

• Opóźniony rozwój psychomotoryczny ( dyslalia rozwojowa) i emocjonalny dziecka.

1. Kryterium objawowe:

Klasyfikacja Kani (1982)

Opowiada się za rozpatrywaniem wad wymowy na tle procesu kształtowania rozwoju mowy dziecka:

• Dyslalia głoskowa;

• Dyslalia sylabowa (dziecko wypowiada głoskę w izolacji, ale nie w sylabie);

• Dyslalia wyrazowa;

• Dyslalia zdaniowa.

Klasyfikacja Kaczmarka (1966)

• Dyslalia jednoraka- jeden fonem jest realizowany odmiennie;

• Dyslalia wieloraka- wadliwa realizacja ronemów w obrębie dwóch i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych hest niezgodnie z tradycyjną normą. Dyslalia ta dzieli się na:

- prostą,

- złożoną,

- całkowitą (in. alalia ruchowa, bełkot, słuchoniemota motoryczna, słuchoniemota ruchowa, tetyzm, hotentotyzm, anartria i dysartria).

Dyslalia jednoraka- dziecko zaburza tylko jeden fonem; z reguły są to głoski sonorne- m, n, j, ł, r.

Dyslalia wieloraka- zaburzone są np. 3 szeregi;

• dyslalia wieloraka prosta- zmiana miejsca artkulacji dotyczy jednej cechy;

• dyslalia wieloraka złożona- nieprawidłowości przynajmniej na dwóch płaszczyznach;

Diagnoza logopedyczna- określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie lub wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie:

• objawów;

• patogenezy (co leży u podłoża);

• patomechanizmu ( w jaki sposób doszło do tego zaburzenia);

Objawy ustala się na podstawie:

- danych z obserwacji i wywiadów;

- prób i testów językowych;

Zasady postępowania przy stawianiu diagnozy:

• kontakt z pacjentem;

• badanie nie może być męczące, czas badania dostosowujemy do indywidualnych możliwości pacjenta, jego kondycji psychofizycznej (badanie można rozłożyć w czasie lub je powtórzyć);

• dobór metod i narzędzi diagnostycznych zależy od rodzaju zaburzenia, jego głębokości, nasilenia objawów, wieku pacjenta i jego możliwości psychofizycznych;

• każde badanie logopedyczne powinno być uzupełnione danymi z badań specjalistycznych;

• chorych pacjentów nie przyjmujemy! (katar, kaszel itp.);

Schemat badania logopedycznego:

1. Określenie problemu:

• Wywiad;

• Obserwacja;

• Orientacyjne badanie mowy;

1. Sformułowanie hipotez:

• Badanie rozumienia mowy;

• Badanie nadawania mowy;

• Badanie czytania i pisania;

1. Weryfikacja hipotez.

Orientacyjne badanie mowy:

Zwracamy uwagę na:

• Operowanie zdaniami ( ich budowa- proste i złożone);

• Poprawność konstrukcji zdaniowych (agramatyzm);

• Zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów i ich rodzaj;

• Realizacja głosek;

• Płynność i prozodia mowy;

• Oddychanie;

• Zaburzenia głosu;

• Rozumienie poleceń i pytań;

• Prowadzenie dialogu;

• opowiadanie;

• zgodność zachowań werbalnych z normą wiekową;

Badania uzupełniające:

• badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego;

• badanie funkcji połykowej;

• badanie funkcji oddechowej;

• orientacyjne badanie słuchu;

• badanie słuchu fonematycznego;

• badanie pamięci słuchowej;

• badanie kinestezji mowy;

• badanie płynności i prozodii mowy (rytm, melodia, akcent);

• badanie emisji głosu;

• badanie praksji i gnozji;

• orientacyjne badanie lateralizacji;

praksja- zdolność wykonywania pewnego ruchu, np. wysunięcie języka na brodę; nie badamy, jeżeli dziecko ma jakieś nieprawidłowości w budowie narządów;

Sformułowanie hipotez- badanie mówienia:

• badanie nadawania mowy w aspekcie fonetycznym polega na ustaleniu zasobu dźwięków, czyli stwierdzeniu, w jaki sposób pacjent realizuje poszczególne głoski;

• badanie nadawania mowy w aspekcie leksykalnym służy ustaleniu zasobu słownictwa czynnego pacjenta, tj. określeniu czy ilość i jakość używanych przez niego słów jest zgodna z normą wiekową;

• badanie nadawania mowy w aspekcie gramatycznym określenie czy pacjent prawidłowo stosuje wszelkie reguły gramatyczne, czy potrafi budować sensowne i logiczne zdania;

• badanie nadawania mowy w aspekcie ekspresyjnym- na podstawie mowy spontanicznej określa się prozodię;

Badania specjalistyczne:

• audiologiczne;

• ortodontyczne;

• psychologiczne;

• foniatryczne i laryngologiczne;

• neurologiczne;

• pedagogiczne.

Weryfikacja hipotez:

• opracowanie programu terapii;

• rozpoczęcie postępowania terapeutycznego;

• ewentualna weryfikacja hipotez i zmiana programu.

Terapia logopedyczna:

• inaczej logoterapia, postępowanie logopedyczne; jest pojęciem szerszym od pojęć: korekta logopedyczna i reedukacja mowy;

• obejmuje swoim zasięgiem całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań, ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się ( od prostych wad wymowy do niemożności mówienia włącznie);

Cele terapii logopedycznej:

• usuwanie zaburzeń mowy;

• przywracanie mowy w przypadku jej utraty;

• nauczanie mowy, która się nie wykształciła;

• wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy;

• wypracowywanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej;

• likwidacja przyczyn i skutków pierwotnych oraz wtórnych, do których zalicza się psychologiczne i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy;

• profilaktyka.

Zasady terapii logopedycznej:

Wywodzą się z metodyki pedagogicznej i psychologicznej:

• zasada wczesnego rozpoczynania terapii;

• zasada indywidualizacji;

• zasada wykorzystywania w terapii wszelkich możliwości pacjenta;

• zasada kompleksowego oddziaływania;

• zasada aktywnego i świadomego udziału;

• zasada współpracy z najbliższym otoczeniem;

• zasada systematyczności;

• zasada stopniowania trudności;

Metoda to schematycznie stosowany sposób pracy z pacjentem; zespół celowych, jasno określonych czynności, realizowanych za pomocą odpowiednio dobranych i uznanych środków, które doprowadzają do rozwiązania danego problemu.

Podział metod ze względu na interdyscyplinarny charakter logopedii:

1. Logopedyczne:

• Ćwiczenia logopedyczne;

• Pokaz i wyjaśnienie ułożenia narządów mowy;

• Uczulenie miejsc artykulacji;

• Mechaniczne układanie narządów artykulacyjnych za pomocą sond i szpatułek;

• Odczytywanie mowy z ust;

• Wykorzystywanie pewnych dźwięków nieartykułowanych lub czynności fizjologicznych organizmu do tworzenia nowych głosek (np. wibracje warg, dmuchanie, chuchanie);

• Kontrola wzrokowa;

• Kontrola dotykowa i czucia skórnego dłoni;

• Fonogesty;

• Język migowy;

• Metoda cienia;

• Mówienie wydłużone (metoda sztucznego echa);

• Metoda maskowania

*trzy ostatnie stosowane są przy pracy z osobami jąkającymi się;

2. Lingwistyczne:

• Metoda substytucyjna Seemana;

• Metoda wyszukiwania słów kluczowych i rozpoczynania od nich terapii;

• Ćwiczenia dykcyjne;

3. pedagogiczne:

• MDS- Metoda Dobrego Staru;

• Gesty umowne;

• Ćwiczenia rytmizujące;

• Ćwiczenia rytmiczne;

• Ćwiczenia słuchu muzycznego;

• Metoda ośrodków pracy ( w pedagogice specjalnej);

1. Psychologiczne:

• Relaksacja;

• Psychodrama;

• Hipoterapia;

• Psychoterapia treningowa;

1. Medyczne:

• Farmakoterapia;

• Fizykoterapia;

• Laseroterapia;

• Akupunktura;

• Akupresura;

• Metoda wokalistyczna Mitrinowicz- jedyna medyczna metoda, która jest stosowana przez logopedów, po usunięciu krtani;

• Zabiegi medyczne, np. chirurgiczne, ortodontyczne;

Podział metod za względu na udział pacjenta w postępowaniu logopedycznym:

• Metody pasywne- stosowanie narzędzi logopedycznych, za których pomocą powodujemy właściwe ułożenie narządów mowy;

• Metody aktywne.

Schemat terapii dyslalii:

1. Etap przygotowawczy:

• Cel usprawnienie narządów mowy i słuchu;

• Ćwiczenia:

- usprawniające narządy artykulacyjne;

- rytmizujące;

- oddechowe;

- słuchowe;

• Ich dobór ( i czas trwania) uzależniony jest od typu zaburzeń występujących u dziecka;

1. Etap właściwej pracy logopedycznej:

• Cel wywołanie w izolacji prawidłowej artykulacji zaburzanej przez dziecko głoski;

• Dobór metod pracy uzależniony od potrzeb i możliwości dziecka:

- zaczynamy od głosek najłatwiejszych, mających największe znaczenie dla dziecka;

- zaczynamy od głosek najwcześniej pojawiających się w mowie dziecka;

• Ponieważ podstawowym celem terapii logopedycznej jest uzyskanie poprawy zrozumiałości mowy dziecka stosujemy następującą kolejność w usuwaniu zaburzeń:

- mogilalia (elizje);

- paralalia (substytucje);

- dyslalia właściwa (deformacje).

3. Etap utrwalania wywołanego dźwięku:

• Utrwalenie prawidłowej artykulacji głoski w izolacji;

• -ll- w sylabach;

Np. sa, so, se, su, sy

Asa, oso, ese, usu, ysy;

• W wyrazach:

Sala, sok ,ser,

Masa, osa, kosa,

Las, pas, lis;

• W zestawieniach wyrazowych:

Suchy ser, surowy seler;

• W zdaniach i krótkich wierszykach (materiał o wzrastającym stopniu trudności);

Jeżeli punktem wyjścia była paralalia to w fazie początkowej nie mieszamy szeregów.

4. Automatyzacja wywołanego dźwięku:

• Realizowanie go w mowie spontanicznej (co wymaga wypracowania umiejętności samokontroli i autokorekcji).

Wskazania (zasady szczegółowe) uwzględniane w terapii zaburzeń artykulacji:

• Nie należy poprawiać głoski zniekształconej, lecz tworzyć nową;

• Każde ćwiczenie powinno być najpierw wykonane przez logopedę;

• Konieczne jest powtarzanie przerobionego materiału w coraz to inny sposób;

• Każda ćwiczona głoska musi być dobrze utrwalona ( musi być wymawiana prawidłowo przynajmniej w mowie kontrolowanej);

• Konieczne jest ćwiczenie głoski w różnych układach, kontekstach i sąsiedztwie fonetycznym;

• Stosujemy wyrazy zrozumiałe dla dziecka;

• Nie stosujemy wyrazów, w których występuje więcej niż jedna z ćwiczonych głosek (na początku terapii);

• Pamiętamy o różnicowaniu słuchowym głoski z wcześniejszą artykulacją i głoskami podobnymi (różniącymi się jedną cechą fonologiczną);

• Przy uczeniu nowych elementów języka uwzględniamy ich frekwencyjność w mowie dziecka;

• Jeżeli dziecko zaburza wiele głosek, przy ustalaniu kolejności korygowania dźwięków bierzemy pod uwagę kolejność pojawiania się ich w toku rozwoju mowy;

• Przy różnych formach nieprawidłowej realizacji dźwięków: usuwa się najpierw elizje, potem substytucje, a na końcu deformacje.