Podział części mowy:
semantyczny (zależnie co wyraz znaczy)
fleksyjny (czy się odmienia i jak)
składniowy (jakie funkcje pełni)
Semantyczny:
w. samodzielne znaczeniowo:
rzeczowniki
przymiotniki
liczebniki
czasowniki
przysłówki (odp. na pytanie jak? np. naokoło)
oraz z zastrzeżeniami: zaimki i wykrzykniki
w. niesamodzielne znaczeniowo:
przyimki (np. pod, nad, z)
spójniki (np. i, lub, że, chociaż, mimo że, gdy, kiedy, natomiast, zatem)
spójniki współrzędne: i, oraz, a, ani, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, wiec, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież
spójniki podrzędne: że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem zanim, niż,
partykuły (np. już, jeszcze, czy, no, że, niech, by nie)
Fleksyjny:
odmienne:
czasowniki (co robi? co się z nim dzieje? wyrazy określające czynność lub stan np. można powiedzieć, trzeba zrobić) przez: osoby, czasy, tryby, strony, aspekt i rodzaj*)
rzeczowniki (kto? co?) przez: przypadki i liczbę (rodzaj mają)
przymiotniki (jaki? jaka? jakie? np. wielkie, duży) przez: przypadki, liczbę, stopień
liczebniki (ilu? np. trzeciego, piąty, pięciorga, dwoje) przez: przypadki i rodzaje
zaimki (jego, jej, nich, to):
pytajne
przymiotne
liczebne
względne
wskazujące
Odmiana czasowników:
tryby: pytający, rozkazujący, oznajmujący
strony: bierna, czynna, zwrotna
aspekt: dokonany, niedokonany
rodzaj: w czasie przeszłym i niektórych formach czasu przyszłego.
nieodmienne:
partykuły (nawet, aż, już, jeszcze, nie, tak, li, czy...) - wyraża stosunek mówiącego do treści zdania, np. Nawet Marek przyszedł, aż o północy.
wykrzykniki
spójniki
przyimki
przysłówki
Przysłówek odpowiada na pytanie: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.
Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.
Odmiana fleksyjna (temat + końcówka fleksyjna)
Mianownik (kto? co?) pies
Dopełniacz (kogo? czego?) psa
Celownik (komu? czemu?) psu
Biernik (kogo? co?) psa
Narzędnik (z kim? z czym?) psem
Miejscownik (o kim? o czym?) psie
Wykrzyknik (O...!) psie
Temat oboczny: pies, ps, psi
| Imiesłowy |
|---|
| Przymiotnikowe (jaki?) |
Czynne: (ony, ący) |
mówiący jedzący X Śpiący Biegający Zamykający Przebiegający |
Słowotwórstwo (temat + formant)
| Wyraz | Definicja | Temat | Formant | oboczności |
|---|---|---|---|---|
| dożylny | do żyły | dożyl- | -ny | L:Ł |
| Ponurak | Ktoś ponury | Ponur- | -ak | x |
| Prababka | Dalsza babka | Pra- | -babka | x |
| Sypki | Sypiący się | Syp- | -ki | Pi : p |
| Leśny | Z lasu | Leś- | -ny | a:e, s:ś |
| Lisica | Samica lisa | Lis- | -ica | x |
| Efekciarz | Ktoś kto robi efekty | Efekci- | -arz | T:ć |
| sąsiedzki | Sąsiada | Sąsiedz- | -ki | D:dz |
| Kawalarz | Opowiada kawały | Kawal- | -arz | Ł:L |
| nasercowy | Na serce | Naserc- | -owy | x |
| bezdroże | Bez drogi | Bezdroż- | -e | G:Ż |
Rzeczownik + odmieniająca się z nim część mowy = zw. zgody
np.
stosunki przyjazne
stosunków przyjaznych
stosunkom przyjaznym...
Rzeczownik + nieodmieniająca się część mowy = zw. rządu
np.
stosunki w dyrekcji
stosunków w dyrekcji
stosunkom w dyrekcji....
Czasownik + przysłówek = zw. przynależności ( orzeczenie + okolicznik)
np.
Nie został kierownikiem wczoraj.
Nie został kierownikiem wtedy.
Nie został kierownikiem w zakładzie.
ORZECZENIE + DOPEŁNIENIE = zw. rządu
np.
Nie został kierownikiem zakładu.