Główne doktryny geopolityczne i ich przedstawiciele
Definicja geopolityki( jest ich ze 150, ale starałam się wybrać tę, która najbardziej zapada w pamięć:)na wszelki wypadek jakby Wróblewski chciał mieć pewność, że pomimo iż nie jesteśmy ekonomicznymi orłami, debilami nie jesteśmy:)
Geopolityka jest dyscypliną naukową, zajmującą sie zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni. Geopolityka, wykorzystując dane geografii i historii( ale i wielu innych nauk), zajmuje się relcjami czasoprzestrzennymi, występujacymi między państwami i ich zgrupowaniami.
Przedstawiciele i ich doktryny:
Friedrich Ratzel- prekursor geopolityki, prowadził badania tylko w zakresie struktury państwa
twórca podstaw geoplityki niemieckiej a zwłaszcza rozbieżnych koncepcji Seemacht oraz Mitteleurope
stworzył zwarty model rozwoju państwa, oparty o siedem praw. Przestrzeń państwowa powiększa ię wraz z ekspansją jego ludności, złączonej więzami tej samej kultury. Wzrostowi terytorialemu towarzyszy rozwój we wszystkich innych dziedzinach. Rozwój terytorialny państwa na drodze wchłaniania mniejszych jednostek polityczno- przestrzennych. Granice nie mają charakteru stałego, ponieważ są jedynie czasowym odbiciem siły i rozwoju państwa. Kraje zacofane przejmują tendencje wzrostowe od bardziej rozwiniętych. Dążenie do rozmowju terytorialnego systematycznie umacnia się i staje zjawiskiem powszechnym.
Rudolf Kjellen- prekursor geopolityki, przedmiotem analizy uczynił układ międzynarodowy, ale nadal za najważniejszą kwestię uwazał badanie właściwości państwa
stworzył nazwę geopolityka, spopularyzowała ją w 1916 wydana przez niego książka Państwo jako forma życia
profesor historii i nauk politycznych na uniwersytetach w Goteborgu i Uppsali
stworzył ona własną koncepcję państwa jako szczególnego organizmu, złożonego z pięciu struktur: Kratpolitik-władzy, Demopolitik- ludności, Sozipolitik- układu społecznego, Oekopolitik- gospodarki, Geopolitik- podłoża fizycznego ( geostrategicznego)
znacny wpływ teorii darwinowskich państwa organicznego, których przedmiotem badań uczyniono zdolność tego państwa( organizmu) do przetrwania ( przeżycia) w swoistej walce o byt. Układ przestrzenny traktowano jako środowisko wrogie, determinujące szansę przetrwania.
Za właściwych twórców geopolityki jako odrębnej dyscypliny naukowej powszechnie uznawane są trzy osoby:
Halford Mackinder
w 1904 ogłosił pracę " the geographical Pivot of History", formułując tezę, że rzeczywisty stosunek sił politycznych w danym czasie jest wytworem warunków geograficznych, zarówno ekonomicznych jak strategicznych oraz wzglednej liczebości, dzielności, wyposażenia i organizacji rywalizujących narodów; Wielkości geograficzne są w kalkulacjach bardziej mierzalne i bardziej stałe niż ludzkie. Dlatego ta formuła może być zastosowana zarówno dla minionej historii, jak bieżącej polityki.
dostrzegł w swojej pracy geopolityczny model przestrzenny Ziemii, na obszar którego składa się Światowa Wyspa, tj. połączony kontynent Europy, Azji i Afryki, oraz otaczający ją Ocean, na którym rozrzucone są wyspy-satelity: Ameryka Północna i Południowa, Australia, ale także Wyspy Sundajskie, Wielka Brytania, Japonia, itd. Światowa Wyspa obejmuje główną część powierzni lądów, a zamieszkuje ją większa część populacji ludzkiej i co się z tym wiąże, na tym właśnie kontynencie toczy się historia powszechna-oceaniczne peryferie dopiero we względnie nieodległj przeszłości zaczęły wpisywać się aktywnie we wspólne dzieje
zwrócił uwagę na strefę centralną Światowej Wyspy, a dokładnie jej część północno- wschodnią, często określaną jako Eurazja. Ten obszar środkowy ojciec geopolityki nazwał początkowo Pivot Area, Pivot State, co tłumaczy się jako kraj osiowy, sworzeń geopolityczny, później wyodrębnił dokładniej część strefę centralną, nazywając ją Heatrlandem. Obejmuje ona centralną i północną część Światowej Wyspy, a dokładniej zlewiska Morza Arktycznego oraz zamkniętych zbiorników Azji Środkowej- Morza Kaspijskiego i Morza Aralskiego; mieści w sobie zarówno największą równinę jak i najobrzerniejszy pas stepowy świata. Heartland otaczają dwie kolejne strefy: wewnętrzna, jeszcze kontynentalna, na którą składa się Europa, basen Morza Środziemnego, Bliski Wschód, Indie i Chiny oraz zewnętrzna, wyspiarska- Wielka Brytania, obie Ameryki, Afryka na Południe od Sahary, Australia, Indonezja, Japonia.
Heartland, zbyt ubogi, by mogły tam przeżyć nadwyżki geograficzne, zmusza je do ekspansji na tereny korzystniejsze do życia, czyli tam gdzie rozwijały się największe cywilizacje: Europa Bliski Wschód, aż do Indii i Chin. Żadna jednak z ekspansji nie doprowadziła do trwałego opanowania którejkolwiek ze stref, przyczyna- potencjał samego Heartlandu jest niewystarczający dla osiągnięcia takiego celu.
Jeśli mocarstwu kontynentalnemu osadzonemu w Heartlandzie uda się opanować część strefę wyżej opisaną wewnętrzną i wyjśc za Ocean, potęga taka może uzyskać absolutną dominację nad światem, gdyż mocarstwa morskie nie będą zdolne skutecznie przeciwstawiać się jej sile.
Za główne niebezpieczeństwo mackinder uznał uzależnienie Rosji od Niemiec, co dałoby Rzeszy panowanie nad całym Heartlandem, teorytycznie dopuszczał nawet ewentualność, że dojdzie do podporządkowania Rosji Chinom-w jednym i drugim przypadku mocarstwo kontynentalne miałoby już wstepnie wyjście na Ocean
w 1919, podczas konferencji pokojowej w Paryżu ostrzegał: "Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Heartlandem. Kto panuje nad Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą. Kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad Światem."- dlatego tak bardzo postulował ideę wsparcia niepodległości krajów znajdujących się w tzw. strefie buforowej, pomiędzy Rosją a Niemcami; podczas II wojny światowej jego prace zyskały na popularności.
w 1924 roku Mackinder sforuował koncepcję Midland Ocean- basenu północnego Atlantyku, rozpościerającego się od Wołgi na wschodzie po góry Skaliste na zachodzie-jako głównego obszaru zachodniej cywilizacji; w 1943 przedstawił koncepcję o równoważności geopolitycznej Midland Ocean oraz Heartlandu-ten ierwszy sięgać miał na wschodzie po Europę Środkową, gdy z Heartlandu Mackinder wyłączył Lenaland-wyżynną część Syberii na zachód od Jeniseju. Strefa Midland Ocean miała łaczyć politycznie 3 mocarstwa: USA, Wielką Brytanię i Francję, co pozwalało na skupienie w jednym bloku głównych ówczesnych potencjałów światowych, wielokroć przeważających potencjał Heartlandu. Początkowo koncepcji tej nie poświecano wiekszej uwagi i do dzisiaj mało kto zadał sobie trud,aby ja ocenić ale idee Mackindera legły u podstaw NATO, ale także Breżniewskiej koncepcji wychodzenia na szerokie morza i otwierania sobie drogi do Oceanu indyjskiego.
Karl Hausofer
niemiecki generał, profesor uniwersytetu w Monachium
w swoich badaniach rozwijał myśl Kjelena i Mackindera, równocześnie pełnymi garściami korzystał z ustaleń, analiz i koncepcji Friedricha Ratzela
jako doradca Adolfa Hitlera, starał się stworzyć podstawy teoretyczne dla ekspansywnej polityki zagranicznej III Rzeszy
wprowadził rozróżnienie między narodami statycznymi a dynamicznymi-te pierwsze osiągnęły apogeum rozwojudemograficznego i straciły zdolność do ekspansji, wkraczając tym samym w erę schyłkową; narody dynaiczne natomiast nadal są w fazie wzrostu demograficznego, aby mogły się rozwijać potrzebują przestrzeni zyciowej- Lebensraumu( tu Haushofer wykorzystał i przekształcił ustalenia Ratzela)
na pierwszy plan wysunął pojęcie granicy- przy czym nie chodziło mu o zmienną granicę polityczną czy naturalną granicę geograficzną, tylko o niezmienną granicę przstrzeni( Raum, Lebensraum)- wyznaczanej przez Krew i Ziemię, na której formuje się Państwo- było to wprowadzenie terminów nowych, jakimi nie posługiwały się ani geografia ani historia
w opozycji do Mackindera, który wskaując na geopolityczny charakter Heartlandu proponuje rozwiązania, które mają zahamować tendencję do utworzenia imperialistycznego supermocarstwa kontynentalnego, Haushofer wprowadza wniosek, że Rzesza musi związać z sobą bliską współpracę( a więc w konsekwencji uzależnić politycznie) Heartland, aby osiągnąć Weltmach- światową potęgę
Alfred Thayer Mahan
skromny amerykański admirał i historyk jak pisze Moczulski:)
według Mahana morze jest przede wszystkim środkiem transportu, co powoduje, iż potęga morska jest ważniejsza od lądowej, a handel zamorski stanowi główne żródło bogactwa narodów
wedle doktryny Mahana obszary lądowe są istotne, ponieważ stanowia punkty końcowe połączone drogami morskimi; jednak ich znaczenie powinno byc brane pod uwagę tylko wówczas, gdy realnie wypełniaja tę funkcję
trzy spośród sześciu zasadniczych czynników decydujacych o potedze morskiej dotyczą lądu: pozycja geograficzna państwa, a ściślej jego dostęp do oceanów i mórz otwartych, ukształtowanie wybrzeża oraz długość wybrzeża; trzy pozostałe czynniki to liczebnośc narodu( społeczeństwa większe łatwiej tworzą marynarkę handlową i wojenną), charakter narodowy( zwłaszcza skłonność i zdolność do handlu) oraz wola i zdecydowanie rządu.
kluczową rolę spełniają geograficzne czynniki łączące- drogi( a cała przestrzeń morska jest splotem niezliczonej ilości dróg, morze daje dostęp do wszystkich państw na świecie), podczas gdy granice mają tylko funkcje uboczne
Mahan analizując konflikty XVII i XVIII wieku postawił tezę, że o wynikach wielkich wojen owego czasu decydowała przewaga na morzu oraz zdolność do nieprzerwanego handlu międzykontynentalnego; zwycięzca znajdował się w uprzywilejowanej pozycji strategicznej i gospodarczej
Nicholas Spykman
dyrektor ISM Uniwersytetu w Yale, pracował głównie nad teoretycznymi założeniami polityki amerykańskiej oraz organizacja ststemu światowego po wojnie
na jego tezy w poważnym stopniu włynęła ówczesna sytuacja polityczna, a mianowicie chęć ułożenia stosunków USA z niebezpiecznym sojusznikiem, jakim był ZSRR
Spykman, korygując Mackinderwoski model geopolityczny świata, za strefę najważniejszą uznał nie Heartland, lecz Rimland-pas pierścieniowy, otaczający strefę wewnętrzną kontynentu euroazjatyckiego, region między wnętrzem lądu a wybrzeżem oceanów
twierdził, w opozycji do Mackindera, że w rzeczywistości nigdy nie występowało zwykłe przeciwieństwo między mocarstwem lądowym a morskim. Historycznie zawsze widizeliśmy pewne kraje Rimlandu u boku Wielkiej Brytanii, przeciwko innym krajom Rimlandu, które znalazły się po stronie Rosji, a także Wielką Brytanię i Rosję razem przeciwko mocarstwu, które chciało dominować na jakimś odcinku Rimlandu
podkreśląc, że główny potencjał Rosji znajduje się na zachód od Uralu, a rozwój lotnictwa spowodował, że terytoria środkowoazjatyckie nie są bezpieczne od ataku, Spykman tym bardziej deprecjonował wartość Heartlandu
teza: Kto panuje nad Rimlandem, panuje nad Euroazją; kto panuje nad Euroazją-panuje nad światem
w latach 50 XX wieku doktryna stała się podstawowym założeniem amerykańskiej polityki; USA nie mogło dopuścić aby jakikolwiek kraj mający dostęp do morza o strategicznym znaczeniu znalazł się w sowieckiej strefie wpływów; pod bezpośrednim wpływem poglądów Spykmana została sformułowana doktryna powstrzymywania, Rimland został zorganizowany w zespół bloków militarnych, wszystkie z udziałem USA: NATO, CENTO, SEATO
teza Spykmana stanowiła podstawę amerykańskiej polityki aż do rozpadu ZSRR, a nawet po nie została porzucona
Robert Strausz- Hupe
jego praca o nowym układzie sił została ogłoszona zaraz po wojnie, ostulowała usztywnienie amerykańskiej polityki wobec ZSRR
twierdził, żenowa światowa równowaga sił miała polegać na tym, że kto panuje nad Heartlandem, nie panuje nad morzami, a kto panuje nad morzami i przestrzenią powietrzną nie panuje nad wnętrzem kontynentu; porządek światowy zbudowany jest wokół dwu biegunów, przy czym potęga USA ma charakter morsko- powietrzny, natomiast ZSRR- kontynentalny; teoria ta nosi nazwę bipolarity
w ten sposób powrócono do teorii Mackindera o równości Heartlandu i strefy Północnego Atlantyku, co znalazło wyraz w utworzeniu NATO
Alexander De Seversky
rozpatrywał on przestrzeń w warunkach mozliwości wojny powietrznej, a także broni masowego razenia i uznany jest za twórcę geostrategii nuklearnej
zasadnicze znaczenie dla rozwoju geostrategii miała praca Seversky'ego Air Power: Key to Survival; w pracy tej jako pierwszy zaczął systemowo rozpatrywać układ geostrategiczny, którego centrum stanowił biegun północny. Częściowo pokrywające się strefy zasięgu lotniczego USA i ZSRR pozwoliły wyodrębnić kluczowy region geostrategiczny, nazwany przez Seversky'ego Area of decision; wpływ tej analizy na amerykańskie planowanie militarne, a zwłaszcza rozbudowę infrastruktury sił powietrznych był bardzo znaczny
Saul B. Cohen
odrzucił mit jedności świata, właściwy dla Mackindera i Spykmana
dla Cohena przestrzeń nie jest strategiczną jednością, lecz raczej światem podzielonym, składającym się z odrębych, różnych w charaterze obszarów i regionów.Tworzą one jednak system racjonalny, nie przypadkowy i mogą mieć dwojaki charakter: globalny i regionalny. Te pierwsze, określane jako obszary geostrategiczne, definiowane są przez funkcjee, jakie wypełniają w układzie globalnym: przedstawiają one własny system relacji wzajemnych, wyróżniających je na tle świata. Dzielą się ona na regiony geopolityczne, względnie jednorodne kulturowo, ekonomicznie i politycznie. Odrzucając dość powszechny, negatywny stosunek do stref wpływów, Cohen przypisuje im pozytywne znaczenie.
według Cohena istnieją tylko 2 obszary geostrategiczne: mniejszy-obejmujący ZSRR i podporządkowane mu kraje europejskie oraz Chiny, większy- składa się z 5 regionów geopolitycznych: anglo-amerykańskiego i karaibskiego( z Kolumbią, enezuelą oraz Gujaną), Ameryki Południowej, Morza Śródziemnego i kraów Maghrebu( bez wschodniej części basenu M. Środziemnego), Afryki Południowej z Saharą oraz OFF Shore Asia and Oceanai z Filipinami, Japonią i Australią; ponadto wystepują 3 samodzielne regiony geopolityczne: Azja Południowa( subkontynent indyjski), będący potencjalnie trzecim obszarem geostrategicznym, Południowo-Wschodnia Azja i Middle East( oba regiony charakteryzuje znaczne rozbicie polityczne)
dwa obszary geostrategiczne odpowiadajądwóm głównym obozom świata dwubiegunowego, gdy trzy południowo-azjatyckie samodzielne regiony znalazły się po za nimi, stanowiąc strefę konfliktu między mocarstwami albo formujący się wokół Indii trzeci obóz
wewnątrz istniejących obozów również emancypują się odrębne regiony: Chiny oraz Japonia i Europa Zachodnia- każdy wytwarzający własną strefę wpływów
w obliczu ostatecznego rozpadu systemu dwubiegunowego Cohen stworzył dwa pojęcia: Gateway States oraz Gateway Regions- stref bramnych, do których zalicza kraje środkowowschodniej Europy oraz Karaiby, mają one charakter łączników i przez to mogą wpływać na stabilizację coraz bardziej współzależnego świata
jako jeden z pierwszych dostrzegł w latach 60. wyodrębnianie się z podzielonego na dwa obozy świata, wielobiegunowości
Moczulski zwraca jednak uwagę na wady koncepcji Cohena: przede wszystkim oderwanie od fizycznej rzeczywistości geograficznej i traktowanie zjawisk czasowych jako stałych