Leksykografia – sztuka układania słowników

Meto leksykografia – (meto-nad) ściśle naukowa

Podział na słowniki (w tym np. językowe) i encyklopedie (leksykony)

Kryteria podziału słowników

1. liczba języków

1. jednojęzyczne – jednostka, którą się opisuje jest taka sama jak przedmiot opisu

2. przekładowe(wielojęzyczne) – jednostki przedstawione za pomocą dwu lub więcej języków; słownik obrazkowy również jest słownikiem wielojęzycznym

2. układ artykułów hasłowych

1. alfabetyczny- zgodnie z kolejnością znaków alfabetu => może być porządek „a fronte”(poszczególne jednostki uszeregowane od początku wyrazu) lub „a tergo” (od tyłu = indeksy; poszczególne litery od końca wyrazu, przydatne gdy zależy nam na obserwacji grup wyrazów jednakowo utworzonych np.. z cząstką „b” )

2. gniazdowy – wyrazy pokrewne zebrane w jednym artykule hasłowym, wokół rodziny wyrazów z tym samym gniazdem

3. pojęciowy = tematyczny – układ wyrazów ma charakter gniazda, ale ułożonego wg tematów

3. ze względu na zawartość

1. ogóle – zawierają maksymalna ilość informacji na temat zawartych jednostek, także na temat pisowni

2. specjalistyczne – terminy opisane w szczególny sposób np. wyrazów obcych, poprawnościowe, historyczne, etymologiczne, ortograficzne

4. przeznaczenie (ze względu na zainteresowane grono odbiorców)

1. popularne – dla odbiorców masowych

2. naukowe – dla wyspecjalizowanego grona odbiorców

5. adresat

1. rodzimy

2. użytkownik uczący się danego języka

6. charakter

1. deskryptywne – opisowe

2. preskryptywne(normatywne) – przewidywanie, opisów elementów zgodnych z normą

7. a) aktywne – służą pomocą przy pisaniu tekstów : słowniki tematyczne, pojęciowe gdy potrzebujemy konkretnego zbioru wyrazów

b) pasywne – służą przy analizie tekstów

c) papierowe

d) elektroniczne

Typy definicji w słownikach ogólnych (wyrażone przez Doroszewskiego)

1. Realno-znaczeniowa – porównywana do encyklopedycznej; w miejscu zapisu opisać przedmiot lub zjawisko, w którym się znajduje

2. Strukturalno-znaczeniowa – np. opis wyrazu „szachista” [ten co gra w szachy] odnosi się do wyrazów, które można uznać za pochodne słowotwórczo od innych; pokazanie związku między odniesieniem wyrazu definiowanego, a znaczeniem.

3. Strukturalna – pokazuje na związki między wyrazami, które odwołują się do pojęć ściśle gramatycznych (koński- przymiotnik od koń)

4. Gramatyczna – np. opis „ale”; ścisłe odwołanie Siudo funkcji typowo gramatycznej opisywanego wyrazu

5. Zakresowa – np. rżeć o koniu-wydawać dźwięki; pokazanie sposobu użycia wyrazu

6. Synonimiczna – zawsze znajduje się ciąg wyrazów, których można zastąpić jednostką definiowaną

Formy wyrazów. W czasie przeszłym są dwa wyrazy głupiś = głupi + byś

wyrazy = leksemy

wyrazy są w słownikach, nie w tekście!

• Rzeczownik – reprezentant w słowniku wszystkich leksemów

• Przymiotnik – reprezentant w słowniku leksemów to formy mianownika l. poj.

• Czasownik – reprezentant w słowniku to bezokolicznik

Objętość słownika:

- jaki jest adresat projektowanego słownika

- koncepcja słownika

- do jakiego okresu czasowego chcemy ograniczyć słownik

Definicje kontekstowe

Słowniki ogólne:

• 1567r. Jan Mączyński Słownik łacińsko-polski (punktem wyjścia była łacina)

• 1621r. – Grzegorz Knapski Słownik polsko-łacińsko-grecki (za punkt wyjścia ma język polski)

• 1764r. – Michał Abraham Trotz Słownik polsko-francusko-niemiecki; Słownik przekładowy (pojawiły się kwalifikatory)

• 1801-1814r.(a właściwie 1807r.) - Bogumił Samuel Linde Słownik języka polskiego; edycja trwała przez istnienie Księstwa Warszawskiego. Linde nie stronił od notowania wyrazów, które mogą stanowić odpowiedniki przekładane; jako pierwszy słownik starał się przedstawić słownictwo polskie, materiał przykładowy – od czasów Kochanowskiego; słownik dokumentacyjny, zawiera cytaty

II wydanie w połowie w XIX (1850r.)

III wydanie po II wojnie światowej

• 1861r. – Słownik wileński Aleksander Zdanowicz, Wincenty Korotyński, January Filipowicz, Florian Czepielski, Walerian Tomaszewicz, Michał Szyszko-Bohusz

• 1900-1920r. – Słownik warszawski Adam Karłowicz, Antoni Kryński, W. Niedźwiedzki;

(już w 1870r. Karłowicz przedłożył „zeszyt próbny”; od tego czasu społeczeństwo zbierało fundusze do wydania słownika), Antonii Kryński i Władysław Niedźwiedzki (zajmowali się słownikiem po śmierci Karłowicza; nie stronili przed umieszczaniem wyrazów niepoświadczonymi w tekstach.

Adam Karłowicz – zbiór wszystkich polskich wyrazów z najrozmaitszych odmian; jest on również autorem słownika gwar polskich.

• okres międzywojenny Podręczny słownik języka polskiego Arzta

• 1958-1969r. - Słownik języka polskiego Witold Doroszewski (ukazanie się suplementu XI tom)

• 1968r. - Mały słownik języka polskiego Stanisław Skorupka, Aniela Łempicka, Halina Auderska

• 1978-1981r. - Trzytomowy Słownik języka polskiego Mieczysław Szymczak

• 1987r. – ‘mały słownik języka polskiego’; redaktorzy: Stanisław Skorupka, Aniela Łempicka, Halina Audersug(?) (pisarka; „Ptasi gościniec”) <- plagiat pamiętników nadesłanych na konkurs zasiedzenia ziem zachodnich i północnych.

• 1992r. – wydano suplement do ‘słownika języka polskiego’ PWN; zawierał wyrazy nienotowane w poprzednim i zmienione opisy znaczeniowe wyrazów. Od 1995r. suplement jest wtopiony w tekst 3tomowego słownika; red. Mieczysław Szymczak.

• 1993r. - Praktyczny słownik języka polskiego Halina Zgółkowa (50 tomów)

• 1995r. – został wznowiony ‘mały słownik’ , a później Elżbieta Sobol (redaktorka) po przeróbce nazwała go ‘podręcznym słownikiem języka polskiego.

• 1996r. - Podręczny słownik języka polskiego Elżbieta Sobol

• 1996r. - Słownik współczesnego języka polskiego Bogusław Dunaj

• 2000r. – PWN pod redakcją Mirosława Bańki Inny słownik języka polskiego; powstał po 7 latach pracy od podstaw redakcji słowników PWN; słownik pełno zdaniowy.

na korpusie tekstów PWN.

• 2001r. – Nowy słownik języka polskiego PWN; Skorupki nie wznawiano, bo w 1978-1981 ukazał się pod red. Mieczysława Szymczaka (rekordowa ilość wydań); Około 75 tysięcy jednostek opierał się na słowniku Doroszewskiego.

• 2003r. – Uniwersalny słownik języka polskiego Stanisław Dubisz

Słownik powinien zawierać słownictwo potoczne jak i specjalistyczne (nazwy własne i wyrazy zapożyczone).

Informacja fleksyjna przesunięta na koniec artykułu u Dubisza . Uniwersalny słownik jest selektywny, bo zawiera (mimo dużej objętości i liczby jednostek) zbiór leksyki jest wyselekcjonowany. Forma rejestrująco-kodyfikująca, głównym celem jest rejestracja jednostek.

Opis fleksyjny – opracowany na podstawie systemu odesłania do tabel, autorem jest Jan Tokarski.

Słowniki o charakterze specjalistycznym

1. słowniki historyczne

• Słownik staropolski Stanisław Urbańczyk, Wacław Twardzik

• 1953 Słownik polszczyzny XVI wieku red. naukowy Franciszek Pepłowski

• poł. lat 90-tych Słownik polszczyzny XVII i początku XVIII wieku

• 1965-1974 Słownik języka Jana Chryzostoma Paska Koneczna, Doroszewski

• 1983 Słownik języka Adama Mickiewicza Konrad Burski, Stanisław Hrabec

• 1994 Słownik języka Jana Kochanowskiego Marian Kucała

2. słowniki etymologiczne

• Słownik etymologiczny języka polskiego A-Ł Franciszek Sławski

• 2000 Słownik etymologiczny języka polskiego A- T Andrzej Wańkowski

3. słowniki poprawnościowe

a) poprawnej polszczyzny

• - przed II wojną Słownik ortoepiczny Stanisław Szober =>1958 Słownik poprawnej polszczyzny Witold Doroszewski

• - 1973 Słownik poprawnej polszczyzny W. Doroszewski, Halina Kurkowska

• - 1999 Nowy słownik poprawnej polszczyzny Andrzej Markowski

• - Słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży Andrzej Markowski

b) ortograficzne

• - Słownik ortograficzny Jodłowski, Taszycki

• - 1975 Słownik ortograficzny języka polskiego red. Szymczak

• - 1995 Nowy słownik ortograficzny języka polskiego red. Edward Polański

• - Ortograficzny słownik ucznia red. Saloni, Szafran, Wróblewska

c) wyrazów obcych

• - 1953 Słownik wyrazów obcych red. Rysiewicz

• - 1967 Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysław Kopaliński

• - 1971 Słownik wyrazów obcych red. Jan Tokarski

• 2003 Wielki słownik wyrazów obcych PWN Mirosław Bańko

d) mieszane

• - Słownik wyrazów obcych i trudnych A. Markowski, Radosław Pawelec

• - Słownik wyrazów kłopotliwych Maria Krajewska, M. Bańko

• - 2001 Wielki słownik ortograficzno – fleksyjny red. Jerzy Podradzki, autorzy: Ryszard Turczyn, Barbara Janik-Płocińska, Małgorzata Sas

4. słowniki wyrazów bliskoznacznych, synonimów i antonimów

• - 1926 Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i równoznacznych Roman Zawiliński

• - od 1957 Słownik wyrazów bliskoznacznych Stanisław Skorupka

• - 1993 Słownik synonimów Andrzej Dąbrówka, Ewa Geller, Roman Turczyn

• - 1995 Słownik antonimów Andrzej Dąbrówka, Ewa Geller

• - Słownik synonimów polskich Zofia Kurzowa, Zofia Kubiszyn-Mędrala, Mirosław Skarżyński, Justyna Winiarska

• - 2004 Dystynktywny słownik synonimów Hanna Burkhardt, Alicja Nagórko, Marek Łaziński

• - 2005 Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych M. Bańko

5. kolokacji

• - 2006 Słownik dobrego stylu.(Słownik wyrazów, które się lubią) M. Bańko

• - 2007 Słownik stylistyczny języka polskiego Ewa Geller, Andrzej Dąbrówka

6. frazeologiczne

• - 1967 Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisław Skorupka

• - 1994 Słownik frazeologiczny języka polskiego Bomba, dziamska, Libert

• - 2006 Słownik idiomów polskich Sobol, Stankiewicz

• - Słownik frazeologiczny języka polskiego Piotr Müldner-Nieckowski

• - Popularny słownik frazeologiczny Katarzyna Głowińska

7. o charakterze gramatycznym

• - Słownik składniowy Kazimierz Polański

• - 1980-1992 Syntaktyczno-generatywny słownik czasowników polskich

• - Słownik fleksyjny [w:] indeksie a tergo do Polskich form wyrazowych Jana Tokarskiego

8. inne

• - Słownik frekwencyjny języka polskiego I. Kurcz, J. Stampor, J. Woronczak, K. Szafran

• - Słownik frekwencyjny języka polskiego Haliny Zgółkowej

• - 1992 Słownik polszczyzny potocznej Anusiewicz, Skawiński

• - 2006 Słownik polszczyzny potocznej Ciszewski

• - Słownik interpunkcyjny Jerzy Podradzki

• - Słownik imion Jan Grzenia

• - Słownik nazwisk Kazimierz Rymut

• - Słownik skrótowców

• - Słownik gwar polskich

Typy kwalifikatorów w słowniku uniwersalnym

1. Mówiące o oficjalności, książkowy, podniosły, publicystyczny, urzędowy, środowiskowy

2. Związany z emocjami: przenośnie, eufemizmy, obraźliwy, lekceważący, pospolity, wulgarny

Słowniki wyrazów obcych

• ‘Słownik wyrazów obcych’ -1943r. Rysiewicz; zawiera wiele osobliwych definicji jak na polskie słowniki, pierwszy wydany słownik wyrazów obcych po II wojnie światowej, wyd. PWN.

• ‘Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych’ – Kopaliński; pierwsza praca leksykograficzna 1967r.; przez 30 lat ukazało się 30 papierowych wydań słownika; zamieszczono na końcu pożyteczne zestawienia (np. terminy ilustrowane rysunkami).

• ‘Słownik wyrazów obcych’ – przez PWN, pod redakcją J. Tokarskiego 1971r.

• ‘Słownik wyrazów obcych’ – przez PWN, pod redakcją E. Sobol; wszedł do komputerowego słownika.

• ‘Wielki słownik wyrazów obcych’ – PWN, pod redakcją Bańko, 2003r.; odnotowano czy wyraz pochodzenia obcego jest odmienny, a jeśli tak, to napisano odmianę.

• ‘Słownik wyrazów trudnych’ – Markowski i Pawalec.

• ‘Słownik wyrazów kłopotliwych’ – Bańko, różni się tym, że jest dyskusja na temat formy, która ma być użyta bądź nie.

• ‘Wielki słownik ortograficzno-fleksyjny’ – rok 2001, pod redakcją Podrackiego; autorzy: Barbara Janik Płocińska, Małgorzata Sas, Roman Turczyn

  • Zapis i podział formy; ma ponad 800tysięcy form; przejaw gigantomanii leksykograficznej.

  • Słownik wyrazów bliskoznacznych i słowników antonimów i synonimów.

‘Dobór wyrazów. Słownik wyrazów bliskoznacznych i wieloznacznych’ – na podstawie słownika Tezaurusa pod red. Zabinickiego, drugie wydanie w latach 80tych.

Od 1957r. przez kilkadziesiąt lat Wiedza Powszechna wydawała ‘słownik wyrazów bliskoznacznych’ Skorupki; w 1993r. został wydany przez 3 autorów (Dąbrowka, Turczyn, Geller); Najpierw słownik synonimów. Dwa lata później Dąbrowka i Geller wydali ‘słownik antonimów’. Oba słowniki nie zawierają ograniczenia danych synonimów i antonimów (mają budowę dwudzielną [indeks alfabetyczny wyrazów])

Słownik synonimów, który nie porzucił użytkownika po zaproponowaniu listy wyrazów traktując je jako synonimy Skarżyńskiego, Winiarskiego i Kurzowa.