Okresy polskiej leksykografii
W historii polskiej leksykografii wyróżniamy trzy okresy:
Najstarszy - do połowy XVI wieku.
Od połowy XVI wieku do końca wieku XVIII.
Od początku wieku XIX do połowy XX wieku.
Wyraz słownik po raz pierwszy pojawia się w XVII wieku (Thesaurus Knapiusza - 1621 r.), ale jako nazwa określonego typu dzieła leksykograficznego przyjął się na początku XIX wieku. Dawniejsze dzieła leksykograficzne nazywano dykcjonarzami lub wokabularzami. Sporadycznie zaś: lexicon, thesaurus, nomenclator.
1. Pierwsze słowniki na ziemiach polskich
Początkowo słowniki nie były dziełami autonomicznymi, lecz rodzajem objaśnień leksykalnych do znanych dzieł literatury. W czasach średniowiecza tekstem, który dostarczał materiału do objaśnienia była Biblia. Objaśnienia te formułowano w języku łacińskim, a na marginesach tekstów biblijnych umieszczano odpowiedniki w językach narodowych. Objaśnienia te były nazywane glosami i bywały spisywane odrębnie w postaci tzw. mamotrektów (mamotreptów). Słowa były tam organizowane według porządku, w jakim występowały w Piśmie Świętym.
Wzorcowym mamotreptem był słownik przygotowany na początku XIV wieku przez Giovanniego Marchesiniego. Wyrazy zostały opatrzone oznaczeniami rodzaju gramatycznego, odmiany, objaśnieniami znaczenia i etymologii.
Zachowały się dwa polskie mamotrekty: lubiński i kaliski datowany na 1471 r.
Słowniki powstałe w pierwszym okresie polskiej leksykografii były słownikami dwujęzycznymi albo wielojęzycznymi, miały układ rzeczowy, poza dziełami czysto „biblijnymi” przeważała leksyka prawnicza, techniczna, przyrodnicza. Dzieła te były sporządzanie niestarannie, bez selekcji informacji, zawierały błędy. W większości były wzorowane na słownikach zagranicznych - dopisywano część polskojęzyczną do oryginałów wydawanych za granicą lub też tworzono ją według obcych schematów organizacji struktury słownika.
Główne słowniki tego okresu to:
Wokabularz trydencki - anonimowy słownik z 1424 roku. Zawiera ok. 500 słów z dziedziny prawa, wojskowości, administracji.
Vocabulista - słownik Bertolta z Eisenach, zawierający słownictwo techniczne. Hasła są zestawione w układy rymowane, co ułatwia zapamiętywanie słówek.
Słownik Jana Stanki - datowany na 1472 rok, zawierający terminy przyrodnicze: nazwy roślin i zwierząt (20 tys. terminów łacińskich, 2 tys. polskich odpowiedników i 800 niemieckich).
Victionarius variarum rerum - słownik autorstwa Jana Murmeliusza, datowany na 1528 rok. Było to dzieło łacińsko-niemiecko-polskie i stanowiło przeróbkę wydanego w 1517 roku słownika Erazma z Roterdamu. Za twórcę części polskiej uznaje się Hieronima z Wielunia. Słownik ma układ tematyczny, hasła są opatrzone objaśnieniami gramatycznymi i znaczeniowymi. W części polskiej występują albo ekwiwalenty wyrażeń łacińskich albo tylko eksplikacje znaczenia, wzorowane na części łacińskiej i niemieckiej.
Dictionarium trium linguarum - słownik autorstwa Franciszka Mymera, wydany w 1528 roku. Zawiera 2300 haseł, ułożonych tematycznie. Zawiera terminologię prawniczą, religijną, rolniczą, rzemieślniczą, nazwy zwierząt i roślin, a także wyrazy związane z anatomią i medycyną.
Ponadto powstały jeszcze: słownik Jana Tucholczyka (I wyd. 1531 r.), słownik Bartłomieja z Bydgoszczy (I wyd. 1532 r.) i Słowarz (I wyd. 1532 r.)
2. Słowniki okresu od połowy XVI do końca XVIII wieku
Około roku 1550 nastąpił przełom w leksykografii polskiej i słowniki tego okresu przewyższają te z epoki poprzedniej zarówno objętościowo, jak i poziomem warsztatu leksykograficznego. Stopniowo są również wprowadzane rozwiązania techniczne, dotyczące struktury słownika i wewnętrznej organizacji hasła. W dalszym ciągu jednak słowniki są dwu- albo wielojęzyczne, w których leksyka polska występuje z reguły nie na pierwszym miejscu w artykule hasłowym. Językami „towarzyszącymi” są najczęściej łacina, greka i niemiecki. W słownikach XVIII-wiecznych łacinę wypiera francuski.
Główne słowniki tego okresu to:
Lexicon Latino-polonicum - słownik autorstwa Jana Mączyńskiego, wydany w Królewcu w 1564 r. Finansowany przez księcia Albrechta Pruskiego. Liczy 30 tys. haseł łacińskich i 20 500 haseł polskich. Leksykon miał układ alfabetyczno-gniazdowy, zawierał objaśnienia gramatyczne, maksymy, przysłowia, kolokwializmy, wulgaryzmy, hasła związane ze starożytnością, kwalifikatory wskazujące na ograniczenia terytorialne i stylistyczne wyrazów. Autor unikał zapożyczeń, zwłaszcza latynizmów i germanizmów, wprowadzając na ich miejsce polskie neologizmy (jeśli brakowało ekwiwalentów). Słownictwo polskie w tym leksykonie niełatwo poddawało się analizom, gdyż jego lokalizacja była podporządkowana makrostrukturze opartej na porządku haseł łacińskich.
Słownik Grzegorza Knapiusza - autor był jezuitą i stworzył słownik na potrzeby uczniów szkół jezuickich. Ponadto, poprzez stworzenie nowego leksykonu chciał wykluczyć powszechne zastosowanie słownika Mączyńskiego. Dzieło Knapskiego jest największym polskim słownikiem XVII wieku. Zawiera 40 tys. haseł. Pierwsze wydanie miało miejsce w 1621 roku. Autor realizował program pedagogiki językowej, dokonując hierarchizacji i selekcji słownictwa. Zamieścił znaczny zasób słownictwa literackiego, a ograniczył latynizmy i germanizmy. Hasła są ułożone w układzie alfabetycznym. Wykorzystywane są kwalifikatory stylistyczne. Pojawiają się próby analizy semantycznej haseł., uwzględnienie mowy potocznej, dialektalnej i wulgarnej, obfitość frazeologizmów, neologizmów, neosemantyzmów.
Nowy dykcjonarz to jest Mownik polsko-francusko-niemiecki - słownik autorstwa Michała Abrahama Trotza, ukazał się w Lipsku w 1764 r. Zwraca tu uwagę wyparcie łaciny przez francuszczyznę. Dzieło liczy 41 500 haseł. W jednym haśle umieszczane są różne znaczenia wyrazu, uporządkowane w kolejności od tych najpopularniejszych do najrzadszych. Autor umieścił przyhasłową informację gramatyczną w kształcie spotykanym do dziś, wprowadził nowe kwalifikatory, odnotował gerundia (rzeczowniki odczasownikowe) jako osobne hasła, zaznaczył rekcję przyimków i niektórych czasowników. Dzieło pozostało pod wpływem słowników łacińskich - czasownik był podawany w formie 1 os. lp. (czasami w bezokoliczniku). Autor wzbogacił słownik wypisami z różnych tekstów, ale nie podał listy dzieł, z których czerpał cytaty.
Ponadto powstały jeszcze m.in.: słownik Ambrogia Calepino (słownik potoczny tzw. kalepin, wielojęzyczny, wydany w 1502 r., charakterystyczny dla okresu renesansu i baroku - główną zasadą było dodawanie do każdego hasła jego znaczenia w kolejnych językach), słownik siedmiojęzyczny Piotra Lodereckera, trójjęzyczny dykcjonarz Mikołaja Volckmara, Orbis sensualizm pictus Jana Amosa Komenskiego, Nomenclator Piotra Artoniusza.
3.Leksykografia XIX i 1. połowy XX wieku
Trzeci okres leksykografii polskiej był już tym okresem dojrzałym pod względem ilościowym i metodologicznym. Pojawiły się słowniki jednojęzyczne, a tym samym rozchodzą się drogi leksykografii jednojęzycznej i przekładowej. Leksykony jednojęzyczne, przygotowywane wg kanonów sztuki leksykograficznej, zajmowały się rejestracją faktów językowych i opisem języka. Słowniki przekładowe korzystają z opisu zwartego w dziełach jednojęzycznych i mają rolę czysto praktyczną, związaną z nauką języków obcych. W XIX wieku zaczęły się także ukazywać nowe typy słowników. Jednym z nich był słownik wyrazów obcych, np. Czartoryskiego i Łukaszewskiego. Kolejnym rodzajem były słowniki ortograficzne, np.: Kokowskiego i Gallego. Inną kategorię tworzyły słowniki synonimów np. Zawilińskiego, Krasińskiego i Lama. Powstawały także słowniki terminologiczne, typowe dla leksykografii naukowej.
Główne słowniki tego okresu to:
Słownik języka polskiego - słownik autorstwa S.B. Lindego, ukazał się w Warszawie w latach 1807-1814 (był wydawany w tomach). Autorowi finansowego wsparcia udzielił Józef Ossoliński oraz książę Adam Czartoryski, który sfinansował wydanie słownika. Poszczególne znaczenia objaśnianych wyrazów są ilustrowane cytatami z autorów, począwszy od XVI wieku do współczesności cytaty są zaopatrzone w lokalizację, co w ówczesnych czasach było nowością. Hasła są ułożone w kolejności alfabetyczno-gniazdowej, jednak w gniazdach grupuje się tylko wyrazy rozpoczynające się na tę samą literę. Zastosowano podział i numerowanie znaczeń, jednak ich wyodrębnianie nie jest konsekwentne. Definiowanie znaczeń nie jest typowo encyklopedyczne, czasami definicja przyjmuje formę odpowiednio dobranego cytatu (często przekształconego, co jest najczęstszym zarzutem stawianym Lindemu). Autor podaje innojęzyczne odpowiedniki danego hasła. Głównymi wadami słownika są: wprowadzenie słów nieistniejących w polszczyźnie, utworzonych sztucznie na podstawie innych języków słowiańskich, ograniczone i niekonsekwentne stosowanie kwalifikatorów, pomijanie części zapożyczeń.
Słownik wileński - ukazał się w 1861 roku. Miał wielu autorów (Zdanowicz, Filipowicz, Tomaszewicz, Szyszko, Czepieliński, Korotyński). Zawierał XIX-wieczne kresowizmy i słownictwo dzieł romantyków. Był słownikiem ogólnym, podręcznym, kierowanym do szerokiego kręgu odbiorców. Cytaty były w nim modyfikowane i skracane. Słownik ten zapoczątkował tendencję do definiowania nazw przyrodniczych i słownictwa z zakresu różnych dziedzin nauki. Układ haseł był alfabetyczny (bez zagnieżdżania). Wypracowano rozbudowany system kwalifikatorów. Zawierał duży zasób leksyki specjalnej, archaizmów, dialektyzmów, kolokwializmów. Jest to pierwsze dzieło zbiorowe w historii polskiej leksykografii.
Słownik języka polskiego, tzw. słownik warszawski - ukazał się w latach 1900-1927 pod redakcją Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego. Liczył 8 tomów. Został wydany dzięki funduszom społecznym. Zawiera 280 tys. haseł, w tym słowa gwarowe oraz terminy z dziedziny techniki i nauki, a także szereg haseł opisujących jednostki rzadkie lub potencjalne. W latach międzywojennych podjęto zadanie sporządzenia suplementu do tego słownika, ale wojna zniweczyła te plany.
Ponadto powstały jeszcze m.in.: Słownik dokładny języka polskiego i niemieckiego Jana Bandtkiego (1806 r.), Bogactwa mowy polskiej Alojzego Osińskiego, trzytomowy Słownik ilustrowany języka polskiego Michała Arcta (1916, 1925, 1929) oraz jego wersje skrócone: Mały słownik języka polskiego i Podręczny słownik języka polskiego.
4. Okres powojenny
W 1950 r. podjęto decyzję o rozxpoczęciu prac nad dużym słownikiem ogólnym.
4.1. Okres mecenatu państwowego (1950-1991/1992):
a) prace koncepcyjno-dokumentacyjne i wznowienia słowników dawniejszych (do 1956)
b) edycja podstawowych publikacji leksykograficznych (1957-1981)
c) dyskusja metodologiczna (po 1981)
zjawiska charakterystyczne: a) monopolizacja leksykografii, b) niewielka liczba tytułów, c) przewaga słowników naukowych nad popularnymi, d) słaby dostęp do słowników (niskie nakłady regulowane przydziałami papieru), e) instytucjonalizacja (akademizacja) leksykografii; f) w aspekcie metodologicznym dominacja koncepcji W. Doroszewskiego
4.2. Okres leksykografii komercyjnej (od 1991/1992)
a) wznowienia słowników dawniejszych (do 1995)
b) oryginalne propozycje leksykograficzne (od 1995)
zjawiska charakterystyczne: a) rozpad mecenatu państwowego, b) demonopolizacja rynku wydawniczego (PWN, Wiedza Powszechna, Wilga, Reader's Digest, Prószyński i S-ka, Świat Książki), c) bogactwo oferty słowników, d) przewaga słowników popularnych, e) zwiększenie zasięgu oddziaływania słowników (nieograniczone nakłady, relatywnie niskie - i coraz niższe - ceny), f) komercjalizacja (słowniki tworzone z myślą o potrzebach odbiorców; z drugiej strony pojawiają się słowniki o niskim poziomie, nieaktualne, np. ortograficznie) - słownik nie jest już narzędziem edukacji, tylko produktem rynkowym, o jego wyglądzie często decyduje wydawca
na podstawie: P. Żmigrodzki, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003