Anakolut - błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami; inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym.

Antonim - termin oznaczający przeciwieństwo, odwrotność znaczeniową innego terminu, antonimy to terminy przeciwstawne. Są nimi np. ciepło - zimno, mądry - głupi, syty - głodny.

Aliteracja to powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub
w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.

Anafora - celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.

Animizacja inaczej ożywienie - literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. morze ryczy, chmura goni chmurę.

Antropomorfizacja lub antropomorfizm - zabieg językowy, polegający na nadawaniu nie będącym ludźmi przedmiotom, pojęciom, zjawiskom, zwierzętom itp. cech ludzkich i ludzkich motywów postępowania.

Antyteza - figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć").

Apostrofa - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bardzo często do bóstwa, personifikowanie idei lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub uroczystym utworze poetyckim, np. odzie, a kreujący postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego.

Archaizm - wyraz, konstrukcja składowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia.

Asyndeton - środek stylistyczny polegający na łączeniu zdań lub ich części bez użycia spójnika. Np.: przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

Dialektyzacja - inaczej stylizacja gwarowa, polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego (całości lub jego części) słownictwa, zwrotów, form gramatycznych pochodzących z określonego dialektu, tzw. dialektyzmów.

Echolalia w literaturze jest to środek stylistyczny polegający na powtarzaniu jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych jedynie dla podkreślenia rytmiczności, melodyjności tekstu, szczególnie charakterystyczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, również wykorzystywany jako celowy chwyt poetycki w utworach awangardowych.

Elipsa - figura retoryczna - opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna), który przy odbiorze daje się zrekonstruować. Często występuje w postaci równoważnika zdania.

Epifora to w literaturze powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi. Na przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko.

Epitet - wyraz (przymiotnik, rzeczownik lub imiesłów) określający przedmiot: "brzydkie kaczątko", "słodki całus" ,"zły bandyta", "wrota piekieł", "tętniące myśli".

Eufemizm - wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane.

Eufonia - jest to nazwa zbiorcza dla wszystkich typów organizacji nadanej tekstu w jego warstwie brzmieniowej, które w jakimś okresie uważane są za estetycznie dodatnie. Eufonia to przyjemny brzmieniowo ton wypowiedzi, harmonijny dobór dźwięków. Można osiągnąć ten efekt np. poprzez eliminowanie z wiersza głosek syczących lub szumiących, opieranie się na głoskach sonornych
i samogłoskach, a także o unikanie hiatusu.

Homonimia - relacja wyrażania różnych znaczeń za pomocą identycznych form językowych. Występuje w morfologii fleksyjnej (synkretyzm form fleksyjnych, np. dam jako forma fleksyjna czasownika dać i rzeczownika dama) oraz słowotwórczej (np. ranny - zraniony, ranny - o poranku),
a także w słownictwie (wyrazy homonimiczne, np. bal - przyjęcie (fr.), bal - kłoda (niem.) i składni (zdrada przyjaciela, oznaczająca fakt bycia zdradzonym przez przyjaciela lub zdradzenia go).

Hiperbola - środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk.

Inwersja to, ogólnie, zmiana zwykłego układu na odwrotny, pewnych cech na im przeciwne.

Inwokacja - rozległa apostrofa otwierająca poemat epicki, w której zwykle autor zwraca się do muzy, bóstwa lub duchowego patrona z prośbą o natchnienie, pomoc w tworzeniu dzieła; np. epopei narodowej Adama Mickiewicza Pan Tadeusz - Litwo, Ojczyzno.

Kolokwializm to wyraz, wyrażenie lub forma składni - stosowane wyłącznie w języku potocznym, zasadniczo tylko w mowie, w życiu codziennym, a jednocześnie w sytuacji, gdy nie ma wymogu dbałości o czystość literacką. Nagminne stosowanie kolokwializmów odbierane jest czasem jako niedbałe (a czasami wręcz prostackie) traktowanie języka.

Kontrast - zabieg stylistyczny polegający na przedstawieniu pewnego zjawiska poprzez ukazanie również zupełnie odmiennego, przeciwstawnego znaczenia. Zestawienie dwóch przeciwieństw.

Metafora inaczej przenośnia - językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".

Metonimia (zamiennia) - figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

Neologizm - środek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym języku, aby nazwać nieznany wcześniej przedmiot czy sytuację lub osiągnąć efekt artystyczny w utworze poetyckim.

Oksymoron - figura retoryczna, którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach.

Dźwiękonaśladownictwo - figura retoryczna, używany w poezji środek stylistyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów (istniejących w mowie lub neologizmów albo glosolalii), aby naśladowały one swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot.

Parafraza - swobodna przeróbka tekstu, która rozwija i modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens.

Paralelizm składniowy, paralelizm syntaktyczny - w językoznawstwie termin ten określa stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

Parenteza - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.

Paronomazja — figura retoryczna, leksykalny środek stylistyczny, polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego, np. może morze nie pomoże

Peryfraza (inaczej omówienie) jest to figura stylistyczna, która polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym.

Polisyndeton - figura retoryczna, środek stylistyczny polegający na połączeniu współrzędnych członów zdania takimi samymi spójnikami.

Synekdocha to odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej - włos zamiast liczby mnogiej - włosy).

Synestezja to w psychologii stan lub zdolność, w której doświadczenia jednego zmysłu (np. wzroku) wywołują również doświadczenia, charakterystyczne dla innych zmysłów. Na przykład odbieranie niskich dźwięków wywołuje wrażenie miękkości, barwa niebieska odczuwana jest jako chłodna, obraz litery lub cyfry budzi skojarzenia kolorystyczne itp.

Strofa - zestaw pewnej liczby wersów (wyodrębnionych w całość i oddzielonych przerwą graficzną od innej całości), który jest elementem wierszotwórczym. Strofa występuje tylko w utworze lirycznym, pełni istotną funkcję w rytmice i intonacji. Strofy mogą występować w wierszach każdego rodzaju: białym, wolnym, sylabicznym, tonicznym, sylabotonicznym, ale w wierszu wolnym mogą nie mieć charakteru regularnego. Ze względu na liczbę wersów, które wchodzą w skład strofy, dzielimy je na:

• Dystych - strofę budują tylko dwa wersy, najkrótsza z możliwych, pochodzi z antyku, popularna w poezji ludowej, układ rymów: aa

• Tercyna - strofa składająca się z 3 wersów

• Tetrastych - strofa składająca się z 4 wersów

• Pentastych - strofa składająca się z 5 wersów

• Sekstyna - strofa składająca się z 6 wersów, o układzie rymów: ababcc

• Septyna - strofa składająca się z 7 wersów

• Oktawa - strofa złożona z 8 wersów, najczęściej o układzie rymów abababcc

Strofa saficka - 11 (5+6)

Strofa stanisławowska - 10 (5+5)a, 8b, 10 (5+5)a, 8b

Strofa mickiewiczowska - 14 (7+7)a, 10b, 14 (7+7)a, 10b

Stopa to najmniejsza cząstka rytmiczna wiersza sylabotonicznego. Stopa składa się z sylab, jest to więc nic innego jak określony układ określonej liczby sylab: długich i krótkich lub akcentowanych
i nieakcentowanych. Stopą będzie na przykład zestaw dwóch sylab: długiej i krótkiej (akcentowanej
i nieakcentowanej) czyli trochej (chorej).

Trochej

Jamb

Daktyl

Amfibrach

Anapest

Peon 3

Rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania .

Rym męski (oksytoniczny)

Rym żeński (paroksytoniczny)

Rym bogaty (nagromadzenie współbrzmień spółgłoskowych, piąstkom-cząstkom)

Rym ubogi (nie posiada wielu współbrzmień, te-swe, mi-śni)

Rym głęboki (łabędzie-tak będzie)

Rym dokładny (pełna identyczność na obszarze współdźwięczności)

Rym niedokładny (domy-mody)

Rym gramatyczny (identyczne końcówki gramatyczne)

Rym niegramatyczny (różne kategorie gramatyczne)

Rym banalny (częstochowski)

Rym rzadki (wyszukany)

Rym egzotyczny (wyrazy obce)

Rym homonimiczny (powtarzanie tych samych wyrazów)

Rym kalamburowy (ujawniają dwuznaczność wyrazów, bogiń-albo giń)

Asonans (identyczność samogłoskowa, plama-trawa)

Konsonans (identyczność spółgłoskowa, gong-gang)

Wiersz - sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.

Wiersz stroficzny (epigramat, fraszka)

Wiersz stychiczny (ciągły)

Wiersz biały (bez rymów)

Wiersz sylabiczny (jednakowa liczna sylab w każdym wersie, stały akcent na 2 sylabie od końca przed średniówką i w wyrazach kończących wers, regularne rymy żeńskie, średniówka
w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowce)

Wiersz sylabotoniczny (bardziej zrytmizowany niż sylabiczny, jednakowa liczba sylab w wersie, jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsce)

Wiersz toniczny (jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, ich rozkład nie jest stały; Broniewski, Tuwim, Iłłakowiczówna, Gajcy)

Wiersz wolny (intonacyjny, zdaniowy; rymy tworzą powtarzające się wersy, długość wersów nie jest jednakowa, intonacja wierszowa zamiast składniowej, często rezygnacja z podziału na strofy, nie muszą być rymy)

Liryka obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej (rzadziej dialogu), odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej oraz funkcji poetyckiej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Niezależnie od gatunku język liryki oznacza się (w porównaniu z dramatem i epiką) wysokim zmetaforyzowaniem.

Gatunki liryczne: anakreontyk, ballada, canzona, dytyramb, elegia, epicedium, epigramat, epitafium, epitalamium, fraszka, hymn, limeryk, madrygał, oda, pieśń, psalm, sielanka, sonet, tren, triolet.

Epika posiada narratora (narracja pierwszoosobowa, trzecio osobowa), świat przedstawiony, ma fabułę i akcję, zapisuje się ją prozą, zawiera pozorny obiektywizm.

Gatunki epickie: powieść, nowela, epos, opowiadanie, baśń, legenda, anegdota, satyra, pamiętnik.

Dramat oparty na akcji , dialogach, monologach; zakończenie tragiczne lub szczęśliwe; przeznaczone do wystawiania na scenie.

Gatunki dramatu: tragedia, komedia, tragikomedia, moralitet, misterium, jasełka, monodramat, opera, obrazek sceniczny.

Rodzaje liryki ze względu na podmiot liryczny: osobista, roli, maski, opisowa, sytuacyjna, podmiotu zbiorowego, zwrotu do adresata (inwokacyjna, apelu).

---