1. WIELKIE FIGURY SEMANTYCZNE.

ujęcie powszechne:

poezja → „jak mówi?” proza → „co mówi?”

ujęcie Sławińskiego:

poezja → dominacja słowa (nad zdaniem)

proza → dominacja zdania (nad wyrazem)

Proza ma zdolność tworzenia tzw. wielkich figur semantycznych: narrator, fabuła, wirtualny odbiorca itd.

wielkie figury semantyczne

Wymiar linearny	Wymiar strukturalny
Tworzą się, nabierają znaczenia i dopełniają w trakcie rozwoju przekazu (wypowiedzi).	Ich znaczenia tworzą się w układach relacyjnych, poprzez rozmaite zależ-ności pomiędzy różnymi figurami (np. świat przedstawiony a sposób ukształtowania opowieści o nim).

2. NARRACJA I NARRATOR

Narrator = medium narracyjne

Podział narracji:

• Jednopłaszczyznowa - świat przedstawiony jawi się czytelnikowi „wprost”, sytuacja narracyjna jest ukryta. Typowa dla powieści realistycznej (XVIII-wiecznej).

• Dwupłaszczyznowa - narracja jest widoczna, na pierwszym planie jest świat przedstawiony, na drugim - sytuacja narracyjna. Typowa dla powieści XX-wiecznej.

Podział narracji:

• Pierwszoosobowa - narrator konkretny. Jest zawsze dwupłaszczyznowa.

• Trzecioosobowa - narrator abstrakcyjny.

3. PODZIAŁ POWIEŚCI WG FRANZA STANZLA

Powieść dzieli się na:

1. auktorialna - narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący, ma kompetencje autorskie. Występują tu trzy strategie opowiadającego:

1. narrator autorski (autorytet);

2. narrator neutralny (sprawozdawca, tzw. „narrator cichy”) - nie ujawnia swojej obecności;

3. kreator (twórca świata przedstawionego, np. w „Kubusiu Fataliście” Diderota)

2. personalna - narrator przyjmuje punkt widzenia bohatera; posiada relatywizowaną wiedzę („technika punktów widzenia” - przyjmowanie perspektywy wielu osób).

3. pierwszoosobowa - relacja z wnętrza świata przedstawionego, pochodząca od jednej z postaci (narrator → protagonista = bohater lub narrator → świadek = postać drugoplanowa)

4. PODZIAŁ NARRATORA WG WAYNA C. BOOTH'a

Narrator dzieli się na:

1. wiarygodny - nie ma sprzeczności między autorem wewnętrznym a głosem narratora.

2. niewiarygodny - narracja pozostaje w sprzeczności z przekazem autora wewnętrznego.

5. FABULARNOŚĆ I AFABULARNOŚĆ

1. Arystoteles (klasyczny układ zdarzeń)

Fabuła = układ zdarzeń, powiązanych ze sobą w sposób jednolity, całościowy i skończony (jedność wątku [tematu], spójność i logika).

2. Rosyjscy formaliści (W. Propp, Morfologia bajki)

Schemat baśni ludowych:

- 31 funkcji fabularnych - o stałej kolejność

- siedem typów działających postaci (przeciwnik, donator, magiczny pomocnik, osoba poszukiwana [pokrzywdzona], osoba wyprawiająca bohatera w drogę, bohater i fałszywy bohater)

3. Claude Lèvi-Strauss (Struktura mitów)

Mit = system relacji pomiędzy elementarnymi składnikami historii mitycznej.

4. Narratologia (tzw. gramatyka narracyjna) → Algirdas Greimas

Narratologia - zainspirowana badaniami Proppa i Lèvi-Straussa. To strukturalistyczna próba opisania fabuły w kategoriach swoistego języka → utwór fabularny indywidualną realizacją owego fabularnego kodu.

Utwór narracyjny wg Tzvetana Todorova:

historia dyskurs

(relacjonowane zdarzenia) (sposób relacjonowania zdarzeń)

Próba opisu tejże historii w kategoriach gramatycznych, tj. wyodrębniając repertuar funkcji fabularnych, akantów (=postaci działających) oraz reguł ich łączenia.

5. Współczesna proza narracyjna

Fabuła zdominowana przez narrację (opis, refleksję, publicystykę, esej, moralistykę, autobiografię, reportaż, listy itd.)

6. Odmiany sztuki powieściowej wg Bogdana Owczarka (1999):

fabularna	niefabularna	afabularna
	Korzysta z kategorii zdarzenia (ma ułamki fabuły), lecz ukazane zdarzenia nie składają się na zamkniętą, logiczną całość.	Całkowicie pozbawiona zdarzeń, realizuje się w czystym dyskursie.

6. FORMA OTWARTA

Utwory zdominowane przez narrację sięgają raczej po tzw. formę otwartą. Narusza ona zasady klasycznej kompozycji, unika zamkniętej budowy wypowiedzi, miesza style, rodzaje, gatunki itd. W powieści pojawia się w XVIII wieku. Popularna w romantyzmie (np. poemat dygresyjny, dramat romantyczny). Forma otwarta wymaga postawy aktywnego odbioru (np. Gra w klasy Cortazara), odbiorca jest współtwórcą dzieła.

7. DZIEŁO OTWARTE wg UMBERTO ECO

Wyznacznikiem otwartości jest stosunek zachodzący między dziełem a jego interpretatorem. Czytelnik może wybrać jedną spośród wielu dróg rozumienia tekstu. Ilość sensów podsuwanych przez dzieło zależy od kultury literackiej epoki, dlatego poetyka dzieła otwartego staje się metaforą epistemologiczną, czyli odzwierciedleniem idei poznawczych epoki.

„Dzieło w ruchu” - metafora epistemologiczna naszych czasów; utwór materialnie nie ukończony, autor pozostawia czytelnikowi dzieło do dokończenia.

8. CZAS I PRZESTRZEŃ

Wg BACHTINA: Czas + przestrzeń = czasoprzestrzeń - jest cechą konstytutywną dla wielu gatunków.

Semiotyka przestrzeni - gdy przestrzeń staje się znakiem, np. aksjologiczne nacechowanie opozycji góra - dół, lewa - prawa.

Konstrukcja czasoprzestrzeni wg Borysa Uspienskiego



1) Czasoprzestrzeń świecka, fizykalna ↔ 2) jej święty, mityczny aspekt

świadomość historyczna świadomość kosmologiczna

1) Postrzeganie przeszłości w kategoriach przyczynowo-skutkowych i przez pryzmat przyszłości. Przeszłość zostaje podporządkowana teraźniejszości. Czas to proces linearny, ciągły, jednorodny, celowy.

2) Teraźniejszość widziana poprzez przeszłość. Czas jest cykliczny, powtarzalny.

Czasoprzestrzeń wg Mircea Eliadego

Czas świecki (przestrzeń świecka) ↔ czas święty (przestrzeń sakralna)

Czas i przestrzeń świecka są jednorodne, ciągłe, nie ułatwiają człowiekowi orientacji w świecie, porządkowania go.

Przestrzeń sakralna jest uporządkowana, posiada sakralne centrum, które człowiek odnajdując, oswaja chaos. Czas święty jest cykliczny.

9. MIT

Mit (wg Eliadego) - to historia święta relacjonująca to, co zdarzyło się w czasach początku.

Dwa sposoby pojmowania mitu:

1. Forma narracyjna (Eliade, Lèvi-Strauss) - narracja o określonej strukturze.

2. Forma świadomości - sposób myślenia o świecie.

W obydwu grupach mit jest traktowany jako własność społeczna.

Mit a literatura

1. Pisarze czerpią wątki z mitologii.

2. Literatura to „mit przemieszczony” (amerykański badacz - Northorp Frye) - mit, który dostosował się do wymogów moralności i prawdopodobieństwa.

3. Utwory mogą być stylizowane na mit (Eleazar Mieletinski).

10. EKSPANSJA POWIEŚCI

1. WIEK XVIII

• Powieść jest odpowiedzią na oczekiwania bogacącej się klasy mieszczańskiej. Ma stanowić odbicie ich życia, problemów i hierarchii wartości.

• Sięganie po formy powieści w listach, powieści - pamiętnika.

• Narrator pierwszo- lub trzecioosobowy, ujawnia swoją osobowość i poglądy.

• Formy wczesnego realizmu obok powieści Sterne'owskiej (lekceważącej spójność i logikę, narrator pierwszoosobowy ujawniał iluzję tworzonego przez siebie świata).

• Język dąży do bezstronności.

2. WIEK XIX - POWIEŚĆ REALISTYCZNA

• Powieść realistyczna - logika przyczynowo-skutkowa.

• Tematem - życie zwykłego człowieka w realiach społecznych i historycznych.

• Fabuła wielowątkowa odwołuje się do wzorca fabuły Arystotelesa.

• Postaci to reprezentanci określonej grupy, a zarazem indywidualności.

• Narracja auktorialna. Narrator abstrakcyjny (nieosobowe medium), wszechwiedzący, jest autorytetem.

• Język neutralny, nastawiony na informację.

• Podstawowy cel powieści - cel poznawczy.

3. WIEK XIX - KRYZYS AUTORYTETU

• Zakwestionowanie wiary w obiektywne opisywanie rzeczywistości.

• Gustaw Flaubert Pani Bovary - narrator trzecioosobowy, nie jest już autorytetem; nie weryfikuje przekonań postaci, osąd należy do czytelnika.

• Fiodor Dostojewski - powieść polifoniczna (wielogłosowa), żaden z bohaterów (ani narrator) nie ma rangi autorytetu; częste prezentowanie wielu sprzecznych racji.

WIEK XX - EKSPERYMENTY POWIEŚCIOWE

• Narracja personalna (Henry James).

• W języku - zastosowanie mowy pozornie zależnej.

• Pytanie o to, czym jest rzeczywistość.

• Wpływ psychoanalizy Zygmunta Freuda oraz dwu powieści: W poszukiwaniu straconego czasu (1913-1927) Marcela Prosta (ukazanie głębi czasu, ewokowanie wspomnień) oraz Ulisses Jamesa Joyce'a (mityzacja przestrzeni, technika monologu wewnętrznego).

• Sięganie po tzw. alternację form osobowych (przechodzenie od pierwszej do trzeciej osoby), zmienianie perspektywy narracyjnej.

• Nowa powieść francuska - próba bezosobowego opisu świata.

• Fragmentaryczność wydarzeń. Wzrost rangi czasu i przestrzeni. Stosowanie technik:

- symultanizmu [operowanie czasem, ukazywanie zdarzeń zachodzących w tym samym czasie w rozmaitych punktach przestrzeni],

- oniryzmu [logika marzeń sennych, obrazy wizyjne, fantazyjne],

- kolażu [konstruowanie części lub całości utworu z fragmentów pochodzących z innych tekstów]

• Zatarcie granic gatunkowych.

Rozdział 9 - Semantyka form narracyjnych

7

---