1. RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA

Brak jest w źródłach rzymskich klasycznej definicji prawa, co jest spowodowane ogólną

niechęcią Rzymian do wszelkiego rodzaju definiowania pojęć prawnych. Rzymianie

natomiast odróżniali normy prawne od wszystkich innych norm postępowania i co

najważniejsze pojmowali je w sposób abstrakcyjny, co umożliwiało im stworzenie ogólnych

nakazów lub zakazów dla zachowań ludzkich, które miały (mogły) nastąpić w przyszłości.

Dla Rzymian prawem był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł

postępowania w społeczności zorganizowanej, usankcjonowany i uchwalony przez tę

społeczność lub przez organ wybrany przez tę społeczność i posiadający władzę legislacyjną.

Przestrzeganie prawa było gwarantowane w drodze przymusu.

Jak określa je Celus:”Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne„ czy też Ulpian

wg, którego nakazami prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co

mu się należy?

Rzymianie byli dumni ze stworzonych przez siebie norm prawnych i pomimo wielu definicji

takich jak dura lex, sed lex, summum ius summa iniuria możemy stwierdzić, że zasady

moralne miały pierwszeństwo przed literą prawa a samo prawo obowiązywało aż do czasu,

gdy zostało ono odwołane, co dawało poczucie stabilności i sprawiedliwości. Rzymskie

prawo jako jedno z pierwszych tworzyło zwarty system oparty na ideach i zasadach ogólnych,

stworzyło konstrukcję poszczególnych instytucji prawnych i usystematyzowało je w sposób

teoretyczny.

11. OKRESY ROZWOJU PAŃSTWA I PRAWA RZYMSKIEGO.

Historia państwa rzymskiego zamyka się 13 wieczną klamrą od założenia Rzymu 753r. p.n.e.

Do śmierci cesarza Justyniana 565r. n.e. Przez ten okres państwo rzymskie przechodziło

głębokie przemiany zarówno terytorialne jak i społeczne oraz ekonomiczne. Z małego

organizmu państwowego na początku powstało cesarstwo tak gigantyczne, że nie miało sobie

równych w ówczesnym świecie. Formacja społeczno – ekonomiczna była zawsze jednakowa

– był to typ państwa niewolniczego, zmieniały się tylko formy państwa z okresu królewskiego

(753 – 509 pne) poprzez okres republikański (509-27 pne) i pryncypatu (27-284) a

zakończywszy na okresie dominatu (284-476 w zachodniej części i 565 we wschodniej).

Podobnie jak państwo rozwijało się prawo rzymskie. Pierwszy okres nazywany przez

historyków okresem prawa starorzymskiego (archaicznego) obowiązywał od powstania

Rzymu(753) do wojen punickich (264-146).

Drugim okresem był okres rozwoju i prawa klasycznego. Obowiązywał on od połowy III w.

p.n.e. do 235r. n.e. i dzieli się on na podokres prawa przedklasycznego i prawa klasycznego.

Ostatnim okresem jest okres schyłkowy (poklasyczny), który obowiązywał od końca

panowania dynastii Sewerów do śmierci cesarza Justyniana I za życia, którego obowiązywał

podokres prawa justyniańskiego.

12. ZRÓDŁA TWORZENIA PRAWA RZYMSKIEGO.

Omawiając źródła tworzenia prawa rzymskiego musimy mówić o fontes iuris oriundi tj.

źródłach powstania prawa[czynniki prawotwórcze tj. decyzje klas panujących ustanawiające,

uznające lub ustalające normy prawne i fontes iuris cognoscendi tj. źródłach poznania prawa

5 tzn. efektów działania czynników prawotwórczych.

Pierwszym źródłem w okresie archaicznym był zwyczaj zakorzeniony w tradycji. W okresie

przedklasycznym źródłami prawa pozostawały zwyczaje oraz opierano się na uchwałach

zgromadzeń ludowych oraz decyzji jurystów tzw. Magistratu. Z biegiem lat uchwały

zgromadzeń ludowych były wypierane i w okresie klasycznym I w. n.e. Zostały całkowicie

zniesione a ich rolę przejmuje Senat i Cesarz, którego uchwały były jednogłośnie

akceptowane. Charakterystycznym dla okresu klasycznego była też prawotwórcza działalność

jurystów. W okresie poklasycznym nastąpiło skumulowanie całości władzy w rękach cesarza.

15. KODYFIKACJA, JUSTYNIAŃSKA.

Po objęciu władzy przez Justyniana I w 527 nasiliły się tendencje do odbudowy dawnej

świetności Imperium a co za tym idzie do odnowienia, ujednolicenia i stabilizacji systemu

prawnego. Projekt tego systemu miał za zadanie utrwalić władzę cesarza i umocnić istniejące

stosunki społeczne. W rok po objęciu władzy Justynian powołał komisję, której zadaniem

było zebranie praw obowiązujących i usystematyzowanie ich. Stworzono Codex, vetus który

z czasem okazał się niepoprawny i pełny sprzeczności, co zmusiło Justyniana do powołania

nowej komisji złożonej z przewodniczącego Tryboniana i licznych wybitnych prawników.

W 533r. komisja ta przedłożyła na ręce cesarza dzieło zwane digestami lub, pandectami.

Obok tego zbioru na polecenie cesarza powstawał także podręcznik do nauczania prawa

nazywany Instytucjami, który ogłoszono także w 533r. Po stworzeniu Instytucji i Digestów

uaktualniono jeszcze kodeks z 529 r., co zasadniczo zamknęło prace kodyfikacyjne za czasów

Justyniana I. Za czasów swojego panowania wielokrotnie jeszcze Justynian wydawał Nowele

[konstytucje] będące sposobem reformowania systemu prawnego. Prace prawników za

czasów Justyniana można nazwać zwieńczeniem myśli prawniczej rzymian wykształconej w

ciągu wieków.

Powstały w ten sposób Codex iuris civilis składający się z 4 części [ Codex, Digesta,

Institutiones i Novella]

3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje 2 późniejsze akty

normatywne Justyniana i jego następców. Justynian nadał kodyfikatorom prawo dokonywania

odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach poprzez usuwanie nazw nieistniejących

instytucji czy też dodawanie nowo powstałych, co umożliwiało stałe ujednolicanie kodeksu.

W ten sposób ujednolicono dzieło i pozbawiono je wewnętrznych sprzeczności.

120. STATUS FAMILIAE.

Status familiae jest to jeden z trzech (obok wolności i obywatelstwa) czynników

wywierających wpływ na zdolność prawną w rzymskim prawie. Status ten jednym słowem

określał pozycję danej jednostki w rodzinie. Osoba taka mogła mieć status osoby nie

podległej niczyjej władzy (sui iuris) lub też podlegała władzy męskiej zwierzchnika familii –

alieni iuris. Pełną władzę miała oczywiście osoba nikomu nie podległa.

241. POJĘCIE POSIADANIA .

Possessio czyli posiadanie można krótko określić jako faktyczne władztwo nad rzeczą.

Posiadanie to mogło być z zamiarem zachowania danej rzeczy dla siebie lub też z zamiarem

pobierania z tej rzeczy pożytków. Posiadaczem mógł być w końcu właściciel czy też osoba

nie posiadająca prawa własności. Prawnicy rzymscy uważali posiadanie jako stan faktyczny a

nie jako prawo.

242. CORPUS I ANIMUS .

Corpus i animus to pojęcia rzymskie związane z possessio czyli faktycznym władztwem nad

rzeczą. Posiadanie według rzymian miało dwa elementy. Pierwszym z nich był element

obiektywny a więc corpus jako władztwo faktyczne polegające na robieniu z rzeczą tego co

się posiadaczowi podoba natomiast drugi trudniejszy do określenia aspekt subiektywny

polegający na zamiarach co do danej rzeczy. Animus był więc to element psychiczny

dostrzegalny dopiero na zewnątrz kiedy to posiadacz określi go w stosunku do danej rzeczy.

243. SKUTKI PRAWNE POSIADANIA.

Najważniejszym skutkiem posiadania danej rzeczy było zasiedzenie (usucapio), a więc

nabycie prawa własności nad daną rzeczą pod warunkiem spełniania określonych kryteriów.

Ponadto skutkiem prawnym posiadania była ochrona prawna zwana ochroną posesoryjną

(interdykty) mająca na celu unormowanie sytuacji prawnej wynikającej z posiadania danej

rzeczy.

244. POSSESSIO CIVILIS - POSSESSIO NATURALIS.

Possessio civilis to posiadanie prawne prowadzące do zasiedzenia. Było to posiadanie

charakteryzujące się chęcią a więc wolą posiadacza do zachowania rzeczy wyłącznie dla

siebie w oparciu o podstawę prawną uznaną w prawie cywilnym. Posiadanie takie prowadziło

jeżeli spełniało określone warunki do zasiedzenia ( usucapio). Possessio naturalis było także

rodzajem posiadania rzeczy lecz nie wywierającym skutków prawnych ani na podstawie ius

civile ani prawa pretorskiego. Posiadanie takie otrzymało nazwę detentio a więc dzierżenie.

245. DZIERŻENIE – DETENTIO.

Dzierżenie czyli detentio było to posiadanie danej rzeczy na podstawie possessio naturalis.

Detentio więc jest to faktyczne władztwo nad rzeczą w którym występuje jedynie corpus a

posiadacz nie ma animus czyli zamiaru zachowania tej rzeczy dla siebie. Było to

wykonywanie władztwa w czyimś imieniu alieno nomine. Dzięki dzierżeniu posiadacz mógł

nabywać fructa z danej rzeczy.

246. POSSESIO AD INTERDICTA.

Possessio ad interdicta był to rodzaj posiadania w którym posiadacze chronieni byli przez

prawo pretorskie wyrażone w interdyktach. Było więc to posiadanie uznane przez prawo czyli

faktyczne władztwo nad rzeczą chronione w drodze interdyktów. Ochrona ta dotyczyła w

szczególności właściciela rzeczy,posiadacza w dobrej wierze, posiadacza w złej wierze, oraz

niektórych wierzycieli zastawnika i prekarzysty

247. POSSESIO AD USUCAPIONAEM.

Possessio ad usucapionem jest to posiadanie rzeczy a więc faktyczne władztwo nad rzeczą

które prowadzi do zasiedzenia. Aby mogło dojść do zasiedzenia winny być spełnione

warunki: possessio, fides, titulus, tempus, res habilis.

248. PRECARIUM.

Posiadanie prekaryjne to takie którego udzielano na prośbę zainteresowanej osoby z

obowiązkiem zwrotu na każdorazowe wezwanie. Osoba posiadająca nazywała się prekarzystą

tzn. osobą korzystającą z rzeczy cudzej. Precarium stosowane było najczęściej przez osoby

bogate gdyż obwarowane było ono solidnymi zabezpieczeniami co do zwrotu rzeczy.

249. POSIADANIE W DOBREJ I W ZŁEJ WIERZE.

Posiadanie mogło odbywać się w dobrej (bona fides) lub w złej (malae fidei) wierze. W

pierwszym przypadku mamy do czynienia z przypadkiem w którym posiadacz jest

przeświadczony że posiada daną rzecz zgodnie z prawem. Takie posiadanie mogło prowadzić

do zasiedzenia. Posiadanie w złej wierze było jego odwrotnością tzn. posiadacz niesłuszny

wie że jego posiadanie nie jest oparte na prawie.

250. QUASI POSSESSIO IURISPIONAEM.

Jak gdyby posiadanie było związane z rzymską zasadą że posiadać można było wyłącznie

rzeczy materialne a więc in corporales. Słowo quasi czyli jak gdyby umożliwiło rzymianom

stosowanie posiadania dla rzeczy niematerialnych w wyjątkowych sytuacjach. Z takim

przypadkiem mamy do czynienia w prawie spadkowym na mocy którego można posiadać np.

prawo do spadku. Generalnie należy stwierdzić że rzymianie zapoczątkowali funkcję

posiadania prawa która rozwinęła się dopiero po ich upadku.

251. NABYCIE POSIADANIA.

Nabycie posiadania mogło nastąpić na wiele różnych sposobów głównym jednak warunkiem

nabycia posiadania była konieczna obecność animus i corpus. Nabycie posiadania w

przypadku gdy osoba ma taką wolę oraz faktycznie tę rzecz posiada nazywało się corpore et

animo. Był to naturalny sposób nabycia posiadania. Istniał także wyjątkowy sposób nabycia

posiadania pod nazwą solo animo który różnił się tym od corpore et animo że nie było tutaj

wręczania rzeczy lecz jedynie zmiana podstawy prawnej co do władania rzeczą. Nabycie takie

w prawie rzymskim przyjęło dwie formy – traditio brevi manu i constitutum possessorium.

252. NEMO SIBI IPSE CAUSAM POSSESSIONIS MUTARE POSSE.

Zasada ta mówiła że nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania. Głównym

zamierzeniem wprowadzenia tej zasady była obrona właścicieli a stosunku do nieuczciwych

posiadaczy. Detentor nie zostać posiadaczem poprzez wewnętrzną wolę zatrzymania rzeczy

zgodnie z inną zasada prawa rzymskiego że przechowawca nie staje się posiadaczem, gdy

postanawia nie zwrócić oddanej mu rzeczy. Nie może korzystać on z ochrony posesoryjnej.

253. NABYCIE POSIADANIA SOLO ANIMO.

Nabycie posiadania solo onimo było nabyciem wyjątkowym gdyż w odróżnieniu od corpore

et animo nie występował tutaj element fizycznego przekazania rzeczy lecz jedynie

następowała zmiana podstawy prawnej co do posiadania. Zmiana to była następstwem

porozumienia zawartego między zainteresowanymi stronami możliwymi w dwóch formach:

traditio brevi manu i constitutum possessorium.

254. TRADITIO BREVI MANU ORAZ CONSTITUTUM POSSESSIORIUM.

Traditio brevi manu i constitutum possessorium są to formy nabycia posiadania. Pierwsze z

nich polega na nabyciu posiadania przez dotychczasowego dzierżyciela danej rzeczy, drugie

natomiast polega na tym że następowało przeniesienie posiadania a dotychczasowy posiadacz

stawał się dzierżycielem. Oba te przypadki należały do formy zwanej solo animo tzn. że

nabycie posiadania następowało tu tylko za pomocą animus czyli wolą strony zachodzącą w

psychice człowieka chęcią posiadania bez użycia corpus czyli faktycznego przekazania

rzeczy.

255. OCHRONA POSIADANIA .

Początkowo ochrona posiadania opierała się niemal wyłącznie na samopomocy i obronie

koniecznej. Spowodowane było to nie przystosowaniem prawa do rozstrzygania spraw o

posiadanie rzeczy. Sprawy według procesu legisakcyjnego czy też formułkowego trwały

długo i niejednokrotnie doprowadzały do nieodwracalnych strat na rzeczy. W związku z

powyższym prawo rzymskie wprowadziło odrębną ochronę samego tylko posiadania zwaną

ochroną posesoryjną a opartą na interdyktach pretorskich. Podobną funkcję sprawowała

ochrona perytoryjna lecz dotyczyła ona prawa własności. Ochrona na podstawie interdyktów

cechowała się szybkością i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę

która ma prawo posiadać rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo.

256. OCHRONA POSESORYJNA I PETYTORYJNA.

Ochrona posesoryjna była to ochrona posiadania oparta na interdyktach pretorskich i

cechowała się szybkością i skutecznością orzecznictwa. Ochrona na podstawie interdyktów

cechowała się szybkością i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę

która ma prawo posiadać rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo.

Podobną funkcję sprawowała ochrona perytoryjna lecz dotyczyła ona prawa własności.

257. INTERDYKTY POSESORYJNE.

Interdykty posesoryjne prawnym środkiem ochrony posiadania. Dotyczyły one wszystkich

posiadaczy z wyjątkiem dzierżycieli. Na uwagę zasługuje tutaj fakt iż ochrona ta dotyczyła

także nieuczciwych posiadaczy. Ochrona na podstawie interdyktów cechowała się szybkością

i sprawnością orzekania Pretor niemal natychmiast określał osobę która ma prawo posiadać

rzecz a sprawcę naruszenia porządku prawnego karał finansowo i nakładał na nią obowiązki

odszkodowawcze.

258. POSIADANIE WADLIWE – POSSESSIO VITIOSA.

Posiadanie wadliwe następowało wówczas gdy osoba posiadająca daną rzecz weszła w jej

posiadanie w sposób niezgodny z obowiązującym prawem na przykład na skutek przemocy,

siły, potajemnie lub nie zwrócenie rzeczy właścicielowi na jego żądanie. Posiadacz taki był

pozbawiony ochrony posesoryjnej co umożliwiało właścicielowi powrotne zabranie rzeczy

siłą w ramach samopomocy.

259. PRAWA RZECZOWE.

W prawie rzymskim nie znajdujemy ogólnego pojęcia ani definicji prawa rzeczowego a dział

stosunków prawnych znanych pod tą nazwą to prawa które dotyczą rzeczy. Prawa rzeczowe

nie tylko dotyczyły samych rzeczy ale również omawiały prawa podmiotowe bezwzględne

dotyczące danej rzeczy co doprowadziło do wykształcenia się powództw o charakterze

rzeczowym. Tak więc rzymianie zaliczali do praw rzeczowych m.in. władzę nad osobami i

rzeczami a co za tym idzie specyficzna ochronę procesową. Można więc stwierdzić że

najpełniejszym zbiorem praw rzeczowych u rzymian było prawo własności a następnie

posiadanie. Obok właściwych praw rzeczowych w jurysdykcji rzymskiej powstały

ograniczone prawa rzeczowe czyli prawa na rzeczy cudzej. Prawa rzeczowe są skuteczne

wobec wszystkich.

260. OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE.

Ograniczone prawa rzeczowe w prawie rzymskim opierały się głównie na najstarszym prawie

jakim było prawo własności czyli prawie ustanowionym na rzeczy własnej. Ograniczone

prawa rzeczowe oparte były mianowicie na prawie na rzeczy cudzej iura in re aliena. W

prawie rzymskim można wyróżnić następujące rodzaje ograniczonego prawa własności :

służebność, wieczystą dzierżawę, zastaw, prawo powierzchni.

261. IURA IN RE ALIENA.

Iura in re aliena było to prawo na rzeczy cudzej czyli ograniczone prawo własności. Należały

tutaj takie oprawa jak : służebność, wieczystą dzierżawę, zastaw, prawo powierzchni,

hipoteka. Służebność servitutes jest to ograniczone prawo rzeczowe które umożliwiało osobie

cudzej korzystanie z rzeczy w ściśle określonym kierunku lub w określony przez prawo

sposób. Służebność dzieliła się na gruntową (prediorum) i osobistą (personalum). Wieczysta

dzierżawa jest to prawo zbywalne i dziedziczne do eksploatacji cudzego gruntu z

obowiązkiem płacenia czynszu. Zastaw w postaci pignus i hipoteki służył jako forma

zabezpieczenia było więc to prawo dodatkowe ustanawiane w celu zabezpieczenia

istniejącego zobowiązania. Prawo powierzchni (superficies) czyli prawo do zamieszkiwania

w budynku jako prawo dziedziczne i zbywalne zbudowanym na cudzym gruncie z

obowiązkiem płacenia czynszu.

301. POJĘCIE ZOBOWIĄZANIA.

Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym na podstawie którego jedna ze stron zwana

wierzycielem (creditor) ma prawo domagać się określonego świadczenia zaś druga strona

zwana dłużnikiem (debitor) winna owo świadczenie wykonać. Czyli zobowiązanie jest

węzłem prawnym które zmusza kogoś do czynienia czegoś zgodnie z prawami państwa.

303. RZYMSKIE DEFINICJE ZOBOWIĄZANIA.

Definicje w prawie rzymskim były zjawiskiem rzadkim lecz z biegiem lat sytuacja ta ulegała

zmianie. Gaius omawiając zobowiązania nie potrafił w sposób zwięzły ich zdefiniować

aczkolwiek uczynił to w sposób zbliżony omawiając actio in personam poprzez określenie że

jest ono wówczas kiedy prowadzimy proces przeciw komuś kto jest w stosunku do nas

zobowiązany albo z kontraktu albo z deliktu tzn. że musi on nam coś dać, uczynić lub

świadczyć. Te trzy słowa dare, facere i praestare w sposób ścisły określają obowiązek

dłuznika wobec wierzyciela i stanowiły podstawę do definicji zawartej w Instytucjach

Justyniańskich które mówią że zobowiązanie jest węzłem prawnym który zmusza nas do

świadczenia pewnej rzeczy według obowiązującego prawa. O wiele dokładniejszą jest jednak

definicja z digesti : Istota zobowiązania nie polega na tym aby jakąś rzecz albo służebność

uczynić naszą , lecz na tym aby zmusić kogoś do dania, czynienia lub świadczenia nam

czegoś.

304. ZRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ .

Wyróżniamy 4 żródła zobowiązań ze względu na ich powstanie : Z kontraktu; jak gdyby z

kontraktu; z przestępstwa i jak gdyby z przestępstwa. Wszystkie one dzielą się następnie na :

EX CONTRACTU – realne (depozitum, pignus, fiducja), werbalne (stipulactio, dotis dictio),

literalne (transcrypctio, synografia) i konsensualne QUASI EX CONTRACTU negociorum

gestio i bezpodstawne wzbogacenie EX DELICTO dzielące się na pochodzące z przestępstwa

kradzież, rabunek, zniewaga i bezprawne wyrządzenie szkody w cudzym majątku oraz z

prawa pretorskiego czyli podstęp, bojażń, działanie na szkodę ; QUASI EX DELICTO

305. ZOBOWIĄZANIA KONTRAKTOWE I DELIKTOWE.

Zobowiązanie kontraktowe była to umowa uznana przez prawo cywilne a co za tym idzie

było to zobowiązanie zaskarżalne.

Zobowiązanie deliktowe (delikt – maleficium) jest to przestępstwo prawa prywatnego rodzące

zobowiązanie. Delikty należy odróżnić od crimen czyli przestępstw prawa publicznego

306. ZOBOWIĄZANIA QUASI EX CONTRACTU.

Zobowiązanie jak gdyby z kontraktu był to stan faktyczny zblizony do kontraktu lecz nie

będący nim należały tutaj takie typy zobowiązań jak : prowadzenie cudzych spraw bez

zlecenia a więc negociorum gestio oraz bezpodstawne wzbogacenie.

307. ZOBOWIĄZANIA QUASI EX DELICTO.

Zobowiązania jak gdyby z deliktu czyli jak gdyby z przestępstwa były to zobowiązania

zbliżone do deliktów jednak nie będące nimi. Należały tutaj takie zobowiązania jak positum

auxum pensum czy też jeżeli sędzia wydał zły wyrok.

308. ZOBOWIĄZANIA JEDNOSTRONNIE I DWUSTRONNIE

ZOBOWIĄZUJĄCE.

Jednym z podziałów zobowiązań z punktu widzenia podmiotu zobowiązania jest podział na

zobowiązania jedno i dwu stronne. Jednostronne to takie gdzie jedna strona jest dłużnikiem a

druga wierzycielem. Dwustronnie zobowiązujące następują wtedy gdy poszczególne strony są

zarówno dłużnikami jak i wierzycielami. Zobowiązania dwustronne dzieliły się następnie na

zobowiązania zupełne tzn. gdy od razu powstawały dwa węzły obligacyjne natomiast

niezupełne mają miejsce gdy początkowo na miejsce jeden węzeł obligacyjny a na skutek

dalszych okoliczności powstaje drugi węzeł obligacyjny. W węzłach obligacyjnych możemy

mówić jedynie o stronach a nie o osobach gdyż stroną może być większa ilość podmiotów.

309. ZOBOWIĄZANIA NATURALNE.

Zobowiązania naturalne to takie które nie są zaskarżalne lecz wywołujące skutki prawne takie

jak np. jeżeli wierzyciel przyjął świadczenie to mógł je zatrzymać. Zobowiązania naturalne

można było umocnić poprzez poręczenie osobowe lub poręczenie majątkowe. Znaczenie tych

zobowiązań polegało na tym że dłużnikowi który dobrowolnie zaspakajał pretensje

wierzyciela nie przysługiwało powództwo o zwrot świadczenia jako nienależnego.

310. WIELOŚĆ PODMIOTÓW ZOBOWIĄZANIA.

W każdym zobowiązaniu musi występować co najmniej dwa podmioty a mianowicie dłużnik

i wierzyciel. Istniały jednak stosunki w których występowała większa ilość osób należących

do zobowiązania. Dlatego też w węzłach obligacyjnych możemy mówić jedynie o stronach a

nie o osobach gdyż stroną może być większa ilość podmiotów.

311. ZOBOWIĄZANIA PODZIELNE.

Przy zobowiązaniu podzielnym powstaje najczęściej tyle stosunków obligacyjnych ilu jest

dłużników lub wierzycieli. Zobowiązania takie mogły zachodzić w przypadkach gdy

przedmiot zobowiązania można było rozłożyć na określone części bez straty na jego wartości

w myśl zasady wierzytelności dzieli się z mocy samego prawa.

312. ZOBOWIĄZANIA KUMULATYWNE.

Zobowiązanie kumulatywne powstawało najczęściej na skutek popełnienia delictu

powstawało wówczas wielu współdłużników. Było wówczas tyle świadczeń do wykonania ilu

było współdłużników. W odróżnieniu od zobowiązania solidarnego w tym przypadku

wykonanie zobowiązania przez jednego z dłużników nie zwalniało pozostałych z tego

obowiązku i musieli się oni z niego wywiązywać osobiście.

313. ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE.

Zobowiązanie solidarne jest to jedno świadczenie do wykonania w całości nie ważne przez

którego z dłużników. Jeżeli jeden z dłużników wykonał świadczenie w całości to

zobowiązanie wygasało zwalniając tym samym pozostałych dłużników z konieczności

wykonania zobowiązania. Powstawało w ten sposób tzw. zobowiązanie bierne.

322. ODPOWIEDZIALNOŚĆ W ZOBOWIĄZANIACH.

Odpowiedzialność w zobowiązaniach była w znacznej mierze uzależniona od rodzaju winy za

niewypełnione zobowiązanie. W związku z powyższym można mówić o odpowiedzialności

na podstawie dolus i culpa z czego pierwsza oparta była na najwyższym stopniem winy i

oznaczała działanie nieuczciwe sprzeczne dobrym obyczajom a druga szeroko pojętą winę a

w szczególności niedbalstwo dzieliła się w związku z tym na culpa lata czyli winę zawinioną i

culpa levis jako winę niezawinioną. W obu tych przypadkach odpowiedzialność była

obustronna i nie można jej było w żaden sposób wyłączyć gdyż było by to sprzeczne z

dobrymi obyczajami. Odmienna sytuacja miała miejsce w zobowiązaniach opartych na dobrej

wierze gdyż tutaj odpowiedzialność wyznaczana była na podstawie utylitas czyli zasadzie

korzyści w myśl której osoba której była korzyść odpowiadała za całość zobowiązania

natomiast osoba która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za winę swoją

zawinioną lub własne niedbalstwo. W zobowiązaniach prawo wykonania świadczenia

zagwarantowana było przymusem państwowym.