INSTRUMENTY POCHODNE

Instrumenty pochodne – definicja

Pochodny instrument finansowy (instrumenty pochodne, pozabilansowe, derywaty, derywatywy), to taki instrument finansowy, którego wartość

zależy od wartości innego instrumentu bazowego, na który pochodny instrument został wystawiony.

Instrumentem bazowym mogą być:
instrumenty finansowe, np.:
- ceny obligacji - kursy wymiany walut - stopy procentowe - inne instrumenty pochodne - indeksy giełdowe

Geneza instrumentów pochodnych

Geneza instrumentów pochodnych sięga średniowiecza, jednak ich dynamiczny rozwój rozpoczął się w latach siedemdziesiątych XX wieku.

- Wzrost zmienności kursów walutowych i stóp procentowych;

- Procesy deregulacji w wielu krajowych systemach finansowych;

- Wzrost cen akcji i cen towarów;

- Międzynarodowy kryzys zadłużenia;

- Globalizacja gospodarki, a w związku z tym umiędzynarodowienie transakcji finansowych;

- Postęp techniczny i technologiczny w telekomunikacji i łączności;

Funkcje instrumentów pochodnych

Hedging - zabezpieczenie - transakcje zawierane w celu ograniczenia strat wynikających z inwestycji na rynku kasowym, czyli zabezpieczenie inwestora przed zmianami ceny instrumentu podstawowego

Spekulacja - zawierane w celu osiągnięcia zysku wynikającego z przekonania o wzroście lub spadku wartości instrumentu pochodnego, uzyskanie ponadprzeciętnych dochodów przy założeniu, że inwestor poniesie ryzyko większe niż przeciętne

Arbitraż - zawierane w celu osiągnięcia zysku bez ponoszenia ryzyka dzięki jednoczesnemu zawarciu transakcji na rynku kasowym i terminowym

Podział instrumentów pochodnych ze względu na miejsce dokonywania obrotu:

Pochodne giełdowe	Pochodne pozagiełdowe
są przedmiotem obrotu na zorganizowanych giełdach, są to kontrakty standaryzowane, cechuje je duża płynność. - Opcje (amerykańska, europejska) - Kontrakty futures - Warranty	często konstruowane przez banki, dostosowywane do indywidualnych potrzeb klienta, płynność raczej ograniczona. - Opcje - Kontrakty forward - (np. FRA- Forward Rate Agreement) - Swapy (np. walutowe, IRS)

Podział instrumentów pochodnych ze względu na profil ryzyka:

Symetryczne	Niesymetryczne
obie strony kontraktu mają takie same prawa i obowiązki, oraz ponoszą podobne ryzyko - kontrakty forward - futures - swapy	Instrumenty o niesymetrycznym profilu ryzyka. Jeśli chodzi o opcje to strata kupującego jest ograniczona do wysokości zapłaconej premii. Natomiast sprzedający tę opcję ponosi teoretycznie nieograniczone ryzyko straty, przy ustalonej z góry kwocie zysku - zatem brak jest równości praw i obowiązków stron transakcji, a także różny profil ryzyka ponoszonego przez strony. - Opcje - Warranty

KONTRAKTY FORWARD

to umowa kupna lub sprzedaży określonego aktywu w określonym dniu w przyszłości, po określonej cenie Jedna ze stron zobowiązuje się do dostarczenia określonej ilości danego przedmiotu w ustalonej chwili w przyszłości, druga zaś jest zobowiązana do uiszczenia w

chwili przyjmowania dostawy określonej opłaty, tzw. Ceny terminowej

Pojęcia

Otwarcie pozycji - każde nowe wejście na rynek – bez względu na to czy jest to kupno czy też sprzedaż kontraktu

Zamknięcie pozycji - wygaśnięcie kontraktu lub wcześniejsze zlikwidowanie pozycji to jej zamknięcie.

- Aby całkowicie zamknąć długą pozycję należy sprzedać tyle kontraktów, ile wcześniej się kupiło, zaś do zamknięcia krótkiej pozycji trzeba złożyć zlecenie kupna dokładnie tylu kontraktów, ile wcześniej zostało sprzedanych

Pozycja długa - zajmuje ją ta strona, która godzi się na zakup określonego rodzaju aktywów, w określonym dniu w przyszłości, po określonej cenie

Pozycja krótka - zajmuje ja ta strona, która zobowiązuje się do sprzedaży aktywów po określonej cenie, w określonym dniu w przyszłości.

Cechy kontraktu forward

- nie występują w obrocie giełdowym i nie mają określonych standardów oraz powszechnie przyjętych warunków obrotu

- moment dostawy, rodzaj przedmiotu, cena forward są indywidualnie negocjowane między dwiema stronami każdej umowy

- kończą się z reguły fizyczną dostawą przedmiotu kontraktu w określonym terminie

- wiążą się z ryzykiem (rynkowym i kontrahenta) dotyczącym obu stron gdyż żadna z nich nie ma możliwości rezygnacji z wypełnienia warunków zawartej umowy, nie może się wycofać zumowy ani dokonać zmian w warunkach kontraktu, nawet w sytuacji, gdy jest jasne ze poniesie

- ona znaczne straty w wyniku realizacji tego kontraktu

- mogą więc wymagać jakiegoś zabezpieczenia, gwarantującego wywiązanie się przeciwnej strony kontraktu ze zobowiązań. (np. w postaci zdeponowanego pakietu papierów wartościowych)

Instrumenty bazowe

- Metale - Stopy procentowe

- Surowce energetyczne - Kursy wymiany walut

Przykład kontraktu forward

Inwestor kupił od banku walutowy kontrakt forward wystawiony na 1000 USD z terminem realizacji 24.03.2004 i ceną realizacji 3,87 PLN.

W dniu 24.03.2004 musi on bankowi zapłacić za otrzymane 1000 USD sumę 3870 PLN. Jeśli w tym dniu kurs dolara wynosi na przykład 4,00 PLN, wówczas otrzymane dolary inwestor sprzeda na rynku walutowym. Wtedy dochód inwestora wyniesie:

+ 4000 PLN (przychód ze sprzedaży dolarów)

- 3870 PLN (koszt zakupu dolarów w kontrakcie terminowym)

= 130 PLN.

Jeśli zaś w tym dniu kurs dolara jest niższy niż 3,87 PLN, wówczas inwestor poniesie stratę, gdyż musi kupić dolary od banku po wyższej cenie niż kurs walutowy.

Dochód kupującego kontrakt forward

Na poniższym wykresie na osi odciętych zaznaczona jest cena instrumentu podstawowego (w tym przypadku kurs walutowy), a na osi rzędnych dochód kupującego kontrakt w dniu realizacji kontraktu.

Gdy kurs waluty jest wyższy niż 3,87 PLN, wówczas inwestor uzyskuje dochód zależny od różnicy między kursem waluty a 3,87 PLN. Może on bowiem kupić walutę od sprzedającego kontrakt po cenie ustalonej w kontrakcie i natychmiast sprzedać walutę na rynku walutowym.

Oczywiście gdy kurs waluty jest niższy niż 3,87 PLN, inwestor ponosi stratę.

Dochód sprzedającego kontrakt forward

Sytuacja odwrotna - dochód sprzedającego kontrakt jest stratą kupującego kontrakt

Przykład kontraktu forward

Importer podpisał kontrakt o wartości 1 miliona EURO z datą płatności za 2 miesiące. Obawiając się wzrostu kursu w najbliższym okresie, postanawia zabezpieczyć swoją ekspozycję walutową. Nabywa transakcję terminową forward na kupno 1 miliona EUR za PLN z datą realizacji za 2 miesiące.

Kurs spot EUR/PLN w dniu zawarcia transakcji terminowej wynosi 4,58. Kurs terminowej transakcji forward z datą rozliczenia za dwa miesiące wynosi 4,60

Minęły dwa miesiące...

Jeżeli w dniu zapadalności transakcji terminowej kurs spot EUR/PLN ukształtuje się poniżej 4,60 lub powyżej 4,60 importer będzie zobowiązany kupić 1 miliona EUR po kursie 4,60.

Jeżeli w dniu zapadalności transakcji terminowej kurs spot EUR/PLN ukształtuje się na poziomie 4,70 importer otrzyma różnicę pomiędzy kursem bieżącym spot, a kursem terminowym pomnożoną przez nominał transakcji forward.

(4,70 - 4,60) x 1 mln EUR = 100 000 PLN

Jeżeli w dniu zapadalności transakcji terminowej kurs spot EUR/PLN ukształtuje się na poziomie 4,50 importer będzie obowiązany dopłacić różnicę pomiędzy bieżącym kursem spot a kursem forward, pomnożoną przez nominał transakcji forward.

(4,50 - 4,60) x 1 mln EUR = (-) 100 000 PLN

KONTRAKTY FUTURES

Umowa kupna lub sprzedaży określonych aktywów w określonym momencie w przyszłości po określonej cenie. Obrót odbywa się na giełdach w systemie ciągłym, co zapewnia odpowiednią płynność, dzięki czemu każda pozycja może zostać zamknięta w dowolnym momencie przed upływem ważności kontraktu.

Zobowiązanie kupna lub sprzedaży nie jest kategoryczne i wygasa wraz zamknięciem pozycji. W żadnym wypadku nie ma obowiązku utrzymywaniakontraktu do momentu wygaśnięcia.

Kontrakt futures powinien określać między innymi:

Rodzaj aktywa pierwotnego, który jest podstawą umowy Wielkość kontraktu, czyli ilość aktywów, która powinna być dostarczona w ramach jednego kontraktu

Termin dostawy aktywów Miejsce dostawy aktywów określane jest przez giełdę

Cenę kontraktu futures w dniu zawarcia kontraktu

Podział kontraktów futures

Kontrakty futures

- Towarowe

- Finansowe

- Walutowe

- Procentowe

- Indeksowe

Cechy i ceny kontraktów futures

Cechy	Ceny
Obrót giełdowy Standaryzacja – ściśle określona ilość przedmiotu kontraktu oraz termin dostawy (charakterystyki te określa giełda) Codzienne rozliczanie kontraktu na zasadzie zasadzie marking to market Zawierane wyłącznie za pośrednictwem izby rozrachunkowej	Cena w dniu zawarcia kontraktu - po takiej cenie zostanie zawarta transakcja w przyszłości Cena na rynku - taki sam kontrakt zawarty dzień później ma prawdopodobnie inną cenę Cena bieżąca przedmiotu kontraktu

Strony kontraktu futures

Strony
Wystawiający przyjmuje krótką pozycję
Zobowiązuje się do
dostarczenia przedmiotu kontraktu w ustalonym terminie

Depozyt zabezpieczający

Najważniejszą cechą kontraktów futures jest to, że nie trzeba wnosić całej kwoty, na jaką opiewa poszczególny kontrakt, wystarcza tylko jej niewielka część.

Dopuszczenie do zawarcia kontraktu terminowego jest uwarunkowane dokonaniem wpłaty wstępnego depozytu rozliczeniowego na specjalny rachunek prowadzony przez firmę brokerską, będącą członkiem właściwej izby rozrachunkowej.

Wysokość początkową depozytu zabezpieczającego ustala zarząd giełdy aby wyeliminować ryzyko niewypłacalności.

Kupujący kontrakty terminowe spodziewa się wzrostu cen towaru lub aktywów finansowych, na które ten kontrakt jest wystawiony, i chce osiągnąć zysk dzięki tej zwyżce. Z kolei sprzedający zamierza osiągnąć zysk ze spadku cen.

Jeśli wartość salda depozytu rozliczeniowego pewnego inwestora spadnie poniżej ustalonego z góry poziomu, otrzymuje on wezwanie do uzupełnienia salda rachunku do tego poziomu, jeśli tego nie uczyni jego pozycja jest automatycznie zamykana przez izbę rozrachunkową.

Gra o sumie zerowej

Rozliczanie pozycji każdego z inwestorów jest dokonywane po zakończeniu każdej sesji giełdy kontraktów terminowych.

Oznacza to, że saldo depozytu rozliczeniowego zmienia się codziennie w zależności od wahań cen futures – procedura ta znana jest jako dzienna aktualizacja depozytu (marking to market)

W przypadku długiej pozycji przy wzroście ceny futures depozyt rozliczeniowy jest powiększany o odpowiednią kwotę a salda depozytów rozliczeniowych inwestorów zajmujących w tym samym kontrakcie krótkie pozycje, są obniżane o tę samą kwotę, na rzecz tych pierwszych.

Kontrakt na WIG20 - przykładowe zadanie

1. Otworzyłeś długą pozycję w 1 kontrakcie na WIG 20 po cenie 1635, którą zamknąłeś po kursie 1670. Ile wyniesie Twój wynik na transkacji (bez prowizji)?

2. Jak przedstawiałby się twój wyniki gdybyś zajął krótką pozycję?

3. Tworzymy portfel akcji wchodzący w skład indeksu o wartości 20000 PLN Kupujemy kontrakty futures na WIG 20 przy kursie 2000 pkt, depozyt zabezpieczający wynosi 8%. Załóżmy, że indeks wzrasta, o 1 % czyli do 2020 pkt. Oblicz zysk i rentowność obu inwestycji.

Rozliczenie kontraktu - wartości hipotetyczne z poprzedniego zadania

Rozliczenie rzeczywiste kontraktu na WIG20

Finansowe kontrakty futures stosowane są przez graczy rynkowych w celu

zabezpieczenia aktywów przed niekorzystnymi zmianami cen na rynku (hedging)

Finansowy kontrakt futures	Sprzedaż w celu ochrony przed	kupno w celu ochrony przed
Stopa procentowa	Wzrostem	Spadkiem
Waluta	Osłabienie się danej waluty	Umocnieniem się danej waluty
Indeks akcji	Spadkiem wartości akcji	Wzrostem wartości akcji

OPCJE

Definicja

Czym jest opcja

Opcja to instrument dający jej nabywcy prawo do: - kupna (opcja kupna) lub sprzedaży (opcja sprzedaży) - w przyszłym terminie - po określonej z góry cenie zwanej ceną wykonania - określonej ilości instrumentu bazowego dla tej opcji Przykłady: - Opcja kupna 100 akcji spółki X po cenie 12 zł za sztukę w terminie 19 grudnia 200X r. - Opcja sprzedaży 500 akcji spółki A po cenie 100 zł za sztukę w terminie 19 marca 200X r.

Opcja jest transakcją pomiędzy dwoma inwestorami. - Nabywcą opcji – holder (inwestorem zajmującym pozycję długą), - Wystawca opcji – writer (inwestorem zajmującym pozycję krótką). Nabywca opcji za swoje prawo płaci sprzedawcy opcji (wystawcy) premię opcyjną (cena opcji), w zamian za premię wystawca przyjmuje zobowiązanie do: sprzedaży instrumentu bazowego (w przypadku opcji kupna) kupna instrumentu bazowego (w przypadku opcji sprzedaży)

Niesymetryczność opcji

Prawa i obowiązki	Schemat praw i obowiązków
nabywca kontraktu (holder) posiada prawo do zakupu lub sprzedaży określonego instrumentu pierwotnego, w zamian za określone świadczenie pieniężne (premię), natomiast sprzedający (writer) kontrakt zobowiązany jest do wykonania wszelkich nabytych praw przez kupującego w zamian za z góry określoną premię

Instrumenty bazowe i inne pojęcia

Instrumenty bazowe	Pojęcia
- Waluta - Akcje - Obligacje, bony skarbowe - Indeks rynku - Towary - Inne instrumenty finansowe	instrument bazowy - taki instrument, na który została wypisana opcja (np. opcja akcyjna -znaczy to, iż opcja została wypisana na akcje) termin wygaśnięcia opcji - jest to termin po upływie którego opcja nie może być wykonana i traci swoją ważność; termin wykonania opcji - jest to termin, w którym opcja jest wykonana. wystawienie opcji proces sprzedaży opcji

Cena opcji i czynniki ją kształtujące

cena wykonania (cena rozliczeniowa) to cena, po jakiej opcja będzie mogła być zrealizowana przez inwestora.

- Jest ona ustalana w momencie wystawienia opcji i nie zmienia się

cena opcji (tzw. premia) to cena praw, które nabywa posiadacz opcji (dot. Przyszłych warunków sprzedaży bądź kupna instrumentu pierwotnego).

- Jest to wartość rynkowa opcji zmieniająca się w czasie.

cena instrumentu pierwotnego - bieżąca wartość rynkowa instrumentu, którego opcja dotyczy

Klasyfikacja opcji w zależności od możliwej daty wykonania

Opcje amerykańskie	Opcje europejskie
mogą być wykonane w dowolnym momencie przed upływem terminu wygaśnięcia (stanowią większość kontraktów!)	- mogą być wykonane tylko w dniu wygaśnięcia (czyli termin wygaśnięcia =termin wykonania)

Kiedy warto wykonać opcję kupna?

PRZYKŁAD: Opcja kupna akcji X z ceną wykonania 100 zł
Cena akcji X na rynku = 80 zł - Posiadacz opcji kupna nie wykona opcji ponieważ na rynku kupi akcje X taniej.
Opcja kupna – gdy kurs instrumentu bazowego większy niż kurs wykonania

Kiedy warto wykonać opcję sprzedaży

PRZYKŁAD: Opcja sprzedaży akcji X z ceną wykonania 100 zł
Cena akcji Y na rynku = 70 zł Posiadacz opcji sprzedaży - kupuje akcje na rynku po 70 zł - wykonuje opcję korzystając z prawa sprzedaży i sprzedaje akcje za 100 zł wystawcy - uzyskuje kwotę = 100 zł – 70 zł = 30 zł
Opcja sprzedaży – gdy kurs instrumentu bazowego niższy niż kurs wykonania

Sposób rozliczenia opcji

Rozliczenie wykonania opcji może następować przez:

- dostawę instrumentu bazowego lub

- rozliczenie różnicy między:

Dla opcji kupna - ceną instrumentu bazowego (cena rozliczeniowa) a ceną wykonania,

Dla opcji sprzedaży – ceną wykonania a ceną instrumentu bazowego (cena rozliczeniową).

Sposób rozliczenia określa standard opcji

WYKRESY OPCJI

Przykładowe zadanie

Cena wykonania opcji europejskiej – 100, a premia (cena opcji) – 10. Przedstaw na wykresie jak kształtuje się zysk w zależności od ceny instrumentu bazowego w następujących przypadkach:

- nabywcy opcji kupna

- wystawcy opcji kupna

- nabywcy opcji sprzedaży

- wystawcy opcji sprzedaży

Opcja kupna	Opcja sprzedaży

SWAPY

Pojęcie swapu

Swap jest to transakcja polegająca na jednoczesnym dokonaniu zakupu i sprzedaży podobnych instrumentów bazowych za równoważną kwotę, przy czym wymiana warunków finansowania zapewnia obu stronom możliwie największe korzyści ekonomiczne

Inaczej mówiąc swap jest to transakcja między dwiema stronami, w której jedna strona zobowiązuje się do dokonywania płatności na rzecz drugiej i jednocześnie druga strona zobowiązuje się do dokonywania płatności na rzecz pierwszej.

Cechy i rodzaje swapów

Cechy	Rodzaje
negocjowane indywidualnie na rynku pozagiełdowym dostosowywane do specyficznych wymagań dostępne głównie dla dużych korporacji i banków występuje ryzyko kredytowe związane z niewypłacalnością partnera	- procentowe - towarowe - indeksowe - inne

Zalety i wady stosowania transakcji swapowych:

Zalety stosowania transakcji swapowych:

zmniejszenie kosztów finansowania - (swapy umożliwiają dostęp do rynków nieosiągalnych tradycyjnymi metodami)

elastyczność - (rynek pozagiełdowy oznacza, że praktycznie istnieje nieograniczona ilość warunków na

jakich zawiera się kontrakt swapowy, co umożliwia dopasowanie swapu do specyficznych potrzeb obu stron)

jednorazowa transakcja - (pojedynczy swap może zapewnić wymianę płatności na długi okres, nie występuje

potrzeba wielokrotnego zawierania kontraktów) ubezpieczenie - (swapy są stosowane w celu wymiany ryzyka i jako forma zabezpieczenia od ryzyka rynkowego)

Wady stosowania transakcji swapowych:

nie są wystandaryzowane - (nie można nimi obracać na wolnym rynku)

duże ryzyko kredytowe - (ryzyko niewypłacalności partnera)

Przykład – swap klasyczny

Zakładamy, że dwa przedsiębiorstwa pragną zaciągnąć kredyt a koszt pozyskania kapitału jest dla nich różny, co ilustruje poniższa tabela:

Firma X pragnie zaciągnąć kredyt o oprocentowaniu zmiennym, natomiast Firma Y wybiera oprocentowanie stałe.

Zarówno dla Firmy X i Y opłacalne staje się w tym momencie zawarcie transakcji swapowej w celu zmniejszenia kosztu pozyskania kapitału.

Wynika to z faktu, iż różnica pomiędzy oprocentowaniem kredytów dla wymienionych przedsiębiorstw

- o stałej stopie procentowej (15% - 12% = 3 %) jest większa niż dla kredytów

- ozmiennej stopie procentowej (1,5% - 0,8% = 0,7%)

Transakcja swap

Skąd takie wartości?

Przykład arbitrażu

W maju cena kontraktu dolarowego (100.000 USDPLN) wygasającego w czerwcu, notowanego na towarowej giełdzie terminowej wynosiła 2,1260 PLN, natomiast bank oferuje zawarcie transakcji na takim samym kontrakcie po kursie bid 2,1280 PLN. Inwestor zawiera dwie transakcje:

- kupuje na giełdzie czerwcowy kontrakt (długa pozycja) po kursie 2,1260 PLN

- sprzedaje w banku kontrakt z taką samą datą wygaśnięcia (krótka pozycja) po kursie 2,1280 PLN

- W czerwcu w tym samym dniu oba kontrakty wygasają. Cena rozliczeniowa każdego z nich w tym dniu jest równa średniemu kursowi ogłaszanemu przez NBP (fixing).

Przyjmijmy, że podany przez NBP kurs dolara wynosi 2,1290 PLN.

Przepływy pieniężne wynikające z opisanych operacji zestawiono w poniższej tabeli:

Jak wynika z powyższego, bez względu na kierunek zmian kursów dolara wobec złotego inwestor uzyskuje stały, niewielki zysk. W naszych rozważaniach zostały pominięte koszty transakcyjne W przypadku ich uwzględnienia zysk byłby mniejszy, zerowy lub wynik arbitrażu mógłby być ujemny. Dlatego arbitrażyści muszą każdorazowo dokonywać kalkulacji, czy różnice cen miedzy dwoma rynkami są odpowiednio duże, aby pokryć te koszty a także zapewnić odpowiedni zysk.