6. Psychologiczne modele zmiany religijności.

6.1 Rozwój religijności.

Współczesne badania nad problematyka rozwoju religijności indywidualnej prowadzone są z punktu widzenia 4 stanowisk teoretycznych;

1. Z pozycji psychologii rozwojowej – wyodrębnienie stadiów rozwoju religijnego na podstawie rozwoju poznawczego i emocjonalnego dziecka.

2. Z pozycji psychoanalitycznych – w celu wykazania związków miedzy obrazem boga a obrazem rodziców.

3. W perspektywie międzykulturowej – przedstawiania rozwoju religijnego w ramach różnych kultur i systemów religijnych.

4. Badania nad rozwojem duchowości dzieci jako ich wrodzonej właściwości.

*Badania Davida Elkinda (1971)

Religia jako szczególny rodzaj adaptacji człowieka do otaczającego świata. Każda instytucja społeczna (nauka, sztuka itd.) ma ułatwić ludziom przystosowanie się do świata, w którym ma funkcjonować. Religijność można wywieść od dążeń poznawczych, które wyłaniają się w rożnych stadiach życia. Dążenia pojawiają się w określonym okresie rozwojowym. Koncepcja Elkinda nawiązuje do teorii stadialnego rozwoju psychiki Piageta.

Stadia rozwoju religijnego, sprzężone z rozwojem intelektualnym, dążenia:

1. Okres niemowlęcy – do końca 4 roku życia. Dążenie do uzyskania poczucia trwałości otaczającego świata. Czynniki: wykształcone poczucie stałości istnienia przedmiotów i osób z otoczenia, nawet jak są niewidoczne w danej chwili; spotkanie się ze zjawiskiem śmierci, jako zjawiskiem przemijania i odchodzenia osób najbliższych. Zjawisko śmierci powoduje stres, z pomocą przychodzi religia => Bóg jako osoba wszechmocna, przedłużająca życie , pozwalająca na dalszą obecność (w inny sposób) osób zmarłych, przez co znajdujących się poza bezpośrednim zasięgiem dziecka.

2. Okres przedszkolny – dążenie do tworzenia wyobrażeń świata otaczającego. Czynnik: opanowanie języka. Umiejętność nazywania rzeczy niezależnie od ich obecności. Wyobrażenie Boga kształtuje się przez symbole i obrazy przekazywane przez dorosłych.

3. Okres szkolny – dążenie do poznawania relacji i wzajemnych odniesień między przedmiotami otaczającego świata. Nauczanie określonego materiału, planowana nauka. Pojawienie się zdolności logicznej dedukcji. Szeroki rozwój. Jeśli dziecko zaakceptowało pojecie Boga, to przechodzi do określani relacji między sobą a Bogiem i nawiązania z nim kontaktu. Forma kontaktu – kult religijny.

4. Okres dojrzewania – dążenie do zrozumienia otoczenia i samego siebie. Młody człowiek, który zaakceptował wcześniej pojęcie Boga, poznał święte teksty i jego przedstawienia, w sytuacji pojawienia się nowego dążenia (do zrozumienia) może znaleźć w religii sposób jego zrealizowania.

Mniej badań poświęcono przemianom religijności w wieku późniejszym. Wyniki: spadek częstości praktyk religijnych i wiary w dogmaty => wiek 18-30; częstsze uczestniczenie w praktykach religijnych, akceptacja dogmatów => 35+; zmiana częstotliwości realizacji poszczególnych praktyk – realizowane te do których nie trzeba opuszczać domu => 60+

*skandynawscy psychologowie: Próba badania religijności osób starych –cechy: poczucie kierownictwa jakie Bóg sprawuje nad ich życiem.

*Przemiany religijności po zakończeniu nauki uniwersyteckiej – badanie postaw religijnych, longitudinalne (trwające 40 lat) - religijność nie uległa zasadniczym zmianom.

*Peter Benson (1992) - takie sama badania na większej skali osób (5500)

Wyniki: częstotliwość modlitwy, czytanie Biblii, poczucie znaczenia religii wzrasta systematycznie w ciągu całego życia, praktyki odbywające się poza domem zmniejszają się między 13 a 29 rokiem życia(szkoła, kariera, rodzina) i po 80tce (ograniczenie sprawności fizycznej)

* badania longintuidalne w Szwecji – 1955, 1970 (badano te same osoby) – spadek akceptacji doktryny religijnej, zainteresowania działalnością kościoła. (przeciw powszechnemu przekonaniu „im starszy, tym bardziej religijny”) => postępująca sekularyzacja społeczeństwa

Chlewiński Zdzisław: kryteria dojrzałej religijności:

- autonomia motywacji religijnej, czyli brak wykorzystywania religijności dla zaspokajania własnych potrzeb.

- nieantropomorficzna koncepcja Boga – umiejętność rozróżnienia między własnym obrazem Boga i wiedzą o transcendentnym Bogu, niemożliwym do wyrażania za pomocą obrazowych pojęć.

- umiejętność rozróżnienia elementów istotnych w religii i przypadkowo z nią związanych, czyli rozróżnienie istotnych moralnych konsekwencji wynikających z faktu bycia religijnym, od fanatycznych sądów na temat zaleceń religii, realizowanych w sposób bezwzględny.

- umiejętność rozwiązywania konfliktów religijnych, czyli zdolność do świadomego wybrania lub odrzucenia religii z uwagi na uznawane racje, nie zaś z powodów emocjonalnych, podyktowanych przez mechanizmy obronne.

- autentyczność przekonań religijnych, czyli ich centralność w strukturze osobowości jednostki.

*Goldman (1964) : myślenie religijne tożsame z innymi rodzajami myślenia, rozumienie języka dyskursu religijnego zakłada istnienie myślenia formalnego.

Trzy stadia myślenia religijnego:

- stadium myślenia intuicyjnego: wnioskowanie o konkretnym fakcie, na podstawie innego konkretnego faktu, w sposób przypadkowy, mało spójny, dosłowny. (np. Dlaczego Mojżesz bał się popatrzeć na Boga? – Bo Bóg ma śmieszną twarz)

- stadium myślenia konkretnego: myślenie dedukcyjne i i indukcyjne, ograniczone do konkretnych sytuacji, poznania zmysłowego (np. odp na przykład wcześniej – bo Mojżesz bał się, że Bóg go wygoni ze świętego miejsca, ponieważ nie chodził do kościoła)

- stadium myślenia abstrakcyjnego: myślenie formalno-operacyjne, zdolność do myślenia hipotetycznego i dedukcyjnego, formowania myśli przy użyciu symboli. (odp – Bóg jest święty, świat grzeszny. Świadomość własnej małości i potęgi Boga zatrwożyły Mojżesza tak bardzo, że nie śmiał spojrzeć na twarz Boga)

*Erik Homburger Erikson (1950): model rozwojowy religijności nawiązujący do tradycji psychoanalitycznej – rozwój ściśle związany z relacją człowieka wobec społeczeństwa:

- pierwsze 18 miesięcy życia: potrzeba kontaktu i stymulacji za pomocą bodźców z otoczenia. Rozwinięte postawy: postawa ufności lub nieufnej rezerwy. Postawa nieufności przeszkadza w zbudowaniu opartej na zaufaniu relacji z Bogiem.

- okres do końca 3 roku życia. Potrzeba odczuwania troski, zrozumienia i akceptacji ze strony dorosłych. Zaspokojenie potrzeby – rozwiniecie zaufania do samego siebie, poczucia autonomii, niezaspokojenie – poczucie wstydu, wątpliwości co do własnej wartości. Odzwierciedlenie w widzeniu postawy Boga, albo akceptującej, albo potępiającej.

- do 5 roku życia. Potrzeba sprawnego funkcjonowania w otoczeniu. Rozwinięcie sprawności motorycznej, posługiwanie się językiem, znajomość reguł zachowania => dobrze rozwinięte – zaufanie do siebie, panowanie nad otoczeniem, źle – poczucie winy, przekonanie o niewystarczalności swych umiejętności.

- do 10 roku życia. Potrzeba osiągnięcia poczucia własnego znaczenia w otoczeniu, szczególnie rodziców => poczucie odpowiedzialności w realizacji zadań, ze strony religii dostarczenie wzoru zachowań, rozwijanie idei służenia Bogu, wypełniania Jego woli.

- do 14 roku życia. Potrzeba ukształtowania jednoznacznego obrazu własnej osoby, poczucia własnej identyczności. Brak akceptacji rodziców – niespójny obraz własnej osoby. Akceptacja rodziców – potwierdzenie i dopełnienie w obrzędach religijnych (np. Bierzmowanie)

- do 30 roku życia. Potrzeba rozwinięcia możliwości przeżywania doświadczeń emocjonalnych, moralnych, seksualnych. Spełniona – poczucie bliskości z otoczeniem, nie – izolacja, alienacja. Obraz Boga akceptującego lub blokującego silnie związany z ostatecznym wynikiem tego stadium rozwoju.

- do 60 roku życia. Ukształtowanie własnego sposobu funkcjonowania w ramach społeczeństwa. Spełniona – postawa twórczej aktywności, troski. Nie – obsesyjna troska o pomyślność materialną lub zdrowie fizyczne, efekt to dbanie tylko o siebie.

- okres starości. Bilans całego życia. Pozytywny – poczucie integralności, Negatywny – rozpacz u obliczu bliskiej śmierci. Tworzenie więzi międzypokoleniowej, przekazywanie własnej mądrości. Albo sapientyzm – „niemądre bycie mądrym” – postawa pogardy wobec dokonań innych, zwłaszcza młodszych, dawanie sobie monopolu na prawdę. Religia – wspomagająca poczucie ładu kosmicznego u starych ludzi.

Model Eriksona wnosi wiele zmian do klasycznego freudowskiego postrzegania religii – odrzuca spojrzenie na religię jako globalnie dysfunkcjonalna w stosunku do rozwoju człowieka. E. podkreśla, że dojrzała religia podtrzymuję siłę „ego”. Geneza religii – geneza społeczna (wartości, wzory), a nie tylko geneza psychiczna – iluzoryczne, nieświadome dążenie do poczucia bezpieczeństwa, poprzez znalezienie substytutu silnego ojca.

* Obraz Boga a obraz rodziców (ojca)

Antoine Vergote (Vergote i Tamayo, 1981): symboliczne wyobrażenie Boga związane z symbolicznym wyobrażeniem rodziców (symbolicznym – niekoniecznie odnoszącym się do rzeczywistości, raczej wyobrażenie jacy być powinni). Cechy matczyne występują z większą mocą niż ojcowskie.

Nelson i Jones (1957), Nelson (1971): występuje większe podobieństwo obrazu Boga do tego z rodziców, z którym dziecko jest bardziej związane.

* psychologia międzykulturowa.

Dawid Heller (1986): Wywiad kliniczny i techniki projekcyjne u dzieci z 4 różnych grup wyznaniowych (Żydzi, katolicy, baptyści, hindusi):

- Żydowskie dzieci: działanie Boga w ciągu całej historii, postacie biblijne – autentyczni przodkowie, separatystyczne pojecie Boga („ich” Bóg, inny niż Bóg dzieci innej wiary)

- Katolickie dzieci: Bóg w życiu codziennym – pomaga rodzinie, przebaczający.

- Hinduskie dzieci: Bóg realny i jako forma energii, Nie budzi obaw, pobudza rozwój duchowy, zainteresowanie sobą dziecka.

*Stanisław Kuczkowski (1982): Badania nad obrazem Boga: Istotna korelacja między obrazem Boga, a cechami matczynymi – interpretacja: spoisty z maryjnością religijności polskiej i wysokiej pozycji przyznawanej matce w rodzinie.

6.2 Najnowsze badania nad rozwojem duchowości.

*David Hay: - duchowość jako właściwość należąca do samej istoty gatunkowej człowieka, cecha charakteryzująca wszystkich ludzi.

- wychowanie i presja społeczna utrudniają wyrażanie przez dziecko wrodzonej mu duchowości.

- duchowość istnieje u wszystkich dzieci, nawet u tych nie poddanych socjalizacji religijnej.

=> Stanowisko stojące w opozycji do poglądów o kompensacyjnym charakterze duchowości i do powiązania jej z zaburzeniami psychicznymi, czy postrzeganiu jako wyniku dynamiki grupowej.

*Goldman: duchowość – niezwykle rzadki fenomen w życiu religijnym. Występuje dopiero po osiągnięciu wysokiego poziomu religijności.

*David Hay, Rebeka Nye (1998): kategorie wrażliwości duchowej:

- uważna świadomość: przeżywanie pełnej koncentracji na byciu „tu i teraz”. Medytacje, kontemplacje, stan pełnej jedności, bezwysiłkowe wykonanie jakiejś czynności.

- poczucie tajemnicy: zachwyt i lek przeżywany wobec aspektów świata i posiadanie wyobraźni, za pomocą której te aspekty daje się ogarnąć.

- wyraziste przeżywanie wartości, np. poczucia zachwytu płynącego z faktu bycia w kręgu oddziaływania Boga.

*teza: podstawowa forma duchowości u dzieci to świadomość relacyjna, czyli świadomość pozostawania w relacjo do innych osób, Boga i otaczającego świata.

*Prawidłowości:

- religijność jest zjawiskiem dynamicznym, podlegającym stałym zmianom, mającym charakter progresywny. Niekiedy jednak ma miejsce zablokowanie tego rozwoju, nawet regresja.

- różne religie nie tylko w sposób zróżnicowany dostrzegają cele rozwoju religijnego człowieka na różnych etapach życia, ale też odmiennie widzą relację między tymi celami a innymi formami aktywności.

- Wyodrębniła się nowa i bardzo użyteczna kategoria badawcza do zastosowania w badaniach porównawczych nad rolą religii w życiu ludzi w różnych kontekstach kulturowych – duchowość. Pozwala ona na dotarcie do jądra religijności bez konieczności konstruowania narzędzia, które zróżnicowanie to na poziomie doktrynalno- rytualnym musi uwzględnić.

6.3 Konwersja religijna.

Konwersja – zmiana (o różnym stopniu) w przekonaniach i zachowaniach religijnych jednostki. Może być wywołana odrzuceniem dotychczasowych przekonań religijnych i wyborem nowych, lub pełnym uświadomieniem sobie znaczenia i konsekwencji poglądów dotychczasowych.

*Badania psychologiczne w latach 20. Skoncentrowane były na procesie konwersji jako części normalnego ciągu przewartościowań moralnych u młodzieży w okresie dorastania.

*Allport: 3 rodzaje „przebudzenia”:

1. przebudzenie spowodowane wyraźnym kryzysem w dotychczasowych przekonaniach (konwersja), spowodowane traumatycznym przeżyciem.

2. przebudzenie pod wpływem pojedynczego, ale istotnego wydarzenia, niekonieczne traumatycznego (np. odbycie obrzędu religijnego typu konfirmacja)

3. najczęstszy rodzaj przebudzenia – wynik pogłębiania indywidualnej refleksji nad religią.

=> 1 i 2 – wywierają długotrwały wpływ.

* Richard Travisano (1970) – konwersja i alternacja.

Konwersja – zmiana identyczności , związana z całkowitą negacją identyczności poprzedniej.

Alternacja – pozostanie w ramach dawnej identyczności, a jedynie rozszerzenie jej o nowe elementy.

Konwersja właściwa np. porzucenie katolicyzmu i włączenie się do kościoła zjednoczeniowego.

Alternacja np. przejście od katolicyzmu wyznawanego w sposób kulturowy, bez zaangażowania, do katolicyzmu uczynionego istotną treścią życia poprzez włączenie się do nowego ruchu w ramach Kościoła katolickiego.

*Freud (1928) konwersja stanowi sposób rozwiązania wypartego do podświadomości konfliktu, wynikającego z przeżywanego poczucia winy za wrogość odczuwalną przez dziecko wobec ojca. Prowadzi to do identyfikacji z postacią ojca reprezentowanego symbolicznie w postaci Boga.

Psychoanalityczna szkoła relacji z obiektem podkreśla związek konwersji z zaburzeniami depresyjnymi.

* Dewhrust, Beard (1970): patologiczny aspekt konwersji religijnej – konwersja występowała u pacjentów z padaczką skroniową po wystąpieniu symptomów padaczkowych.

* Józef Kozielecki (1997) – koncepcja transgresji. Dwa rodzaje potrzeb – ochronne i wzrostu. Potrzeby ochronne wydają się stać u podstaw konwersji osób przeżywających deprywację w zakresie poziomu zaspokojenia najbardziej podstawowych potrzeb bezpieczeństwa, przynależności, miłości. Konwersja ta charakteryzuje osoby młode. Potrzeby wzrostu uruchamiają mechanizmy transgresji. Występuje częściej u osób starczych, będącym u szczytu osiągnięć, ale jednocześnie odczuwających brak sensu życia. Konwersja taka jest buntem przeciw staremu stylowi bycia, nowym wyzwaniem i bodźcem stymulującym rozwój. Taki rodzaj konwersji jest działaniem transgresyjnym.

Konwersja do nowych ruchów religijnych (nrr).

Konwersja do nrr jest często spostrzegana jako skutek „prania mózgu”, czyli wymuszonej zmiany przekonań. Przyczyny to wpływ technik manipulacyjnych np. deprywacja w zakresie snu, diety i kontaktów społecznych.

Teza o praniu mózgów lub innych nielegalnych formach manipulowania świadomością członków nowych grup religijnych jest formułowana na podstawie dwóch grup badanych. Chodzi o wypowiedzi byłych członków grup i rodziców, których zdaniem dzieci nagle przyłączyły się do tych grup.

* Introvigne (2002) – rozróżnienie między strategiami a treścią oddziaływania różnego rodzaju grup religijnych. Potrzeba rozróżnienia wynika z podobieństwa między strategiami wywierania wpływu przez akceptowane instytucje społeczne (edukacyjne, szpitale psychiatryczne, więzienia) a strategiami wpływu nnr. To nie oddziaływania, a rodzaj przekazywanych przez niektóre z nrr treści tworzy zagrożenie dla uczestników.

*Lifton (1999): cechy wskazujące na możliwość destrukcyjnych zachowań ze strony grupy:

1. Przypisanie przywódcy grupy statusu jedynego boga

2. Posiadanie przez grupę wizji nadciągającej apokalipsy, która zniszczy świat, po to by mógł się on odrodzić.

3. Obecność w ideologii grupy nawoływań do popełnienia altruistycznego morderstwa lub zniszczenia świata po to, by został uzdrowiony.

4. nieprzerwane nawoływanie członków do oczyszczenia poprzez odrzucenie świata.

5. Twierdzenia o posiadaniu broni masowej zagłady.

6. Wysoki poziom agresji podzielany przez wszystkich członków grupy, eliminujący skrupuły odnośnie do podejmowania przez nich działań nielegalnych.

7. Zawarte w ideologii grupy twierdzenie o posiadaniu absolutnej prawdy, związane z używaniem środków technicznych (np. narkotyków, biotechnologii) w celu przekształcenia członków grupy i dokonania całkowitej transformacji świata.

Takie treści można znaleźć w ideologiach grup: Świątynia Słońca, Sekta Najwyższej Prawdy, Brama Niebios, Przywrócenie Dziesięciu Boskich Przykazań. Grupy te dopuściły się masowych mordów, popełniali samobójstwa.

*Richardson, Hutch 1995): decyzja młodych o przystąpieniu do nnr wynika z altruistycznej motywacji skłaniającej do działań pomocowych na rzecz innych i niezaspokojonych potrzeb przynależności, akceptacji, znaczenia.

Analizy sposobów powstawania nrr dporowadziły do opracowania podstawowych modeli przebiegu tego procesu: modelu psychopatologicznego oraz „rynkowego” modelu innowacji kultowej (Grzymała-Moszczyńska, 1991)

Model psychopatologiczny:

1. Kult jest formą nowej reakcji kulturowej na kryzysy indywidualne i społeczne.

2. Grupy kultowe tworzone są przez jednostki cierpiące na zaburzenia psychiczne.

3. Osoby te przeżywają swoje wizje posłannicze w trakcie epizodów psychotycznych.

4. W trakcie epizodów jednostka konstruuje nowy zespól kompensatorów, tj. środków, za pomocą których, z braku innych możliwości, będzie zaspokajała własne potrzeby psychiczne.

5. Choroba psychiczne jednostki powoduje zaangażowanie jej w nową wizję już poprzez bardzo realistyczne halucynacje, już poprzez nacisk potrzeb, które wymagaja natychmiastowego zaspokojenia.

6. Po przebytym epizodzie psychotycznym jednostka odnosi sukces w tworzeniu grupy kultowej wokół swojej wizji, jeśli w społeczeństwie jest wiele osób cierpiących z powodu podobnych problemów, dla których wizja ta dostarcza sposobu ich rozwiązania.

7. Nowe grupy kultowe zyskują szczególną popularność w czasach kryzysów społecznych, kiedy większa ilość osób cierpi na podobne, nierozwiązywalne problemy.

8. Jeśli kult odniesie sukces zyskując wielu zwolenników, jego założyciel może zostać wyleczony co najmniej z części swych zaburzeń, ponieważ stworzone przez niego kompensatory, czyli wypracowane formy rozwiązywania problemów, potwierdziły swoja skuteczność w rozwiązywaniu problemów innych osób, ze strony których spotykają go teraz nagrody (prestiż społeczny, pieniądze).

*Marc Galanter (1989): bardziej złożona interpretacja tworzenia grupy kultowej przez jednostkę cierpiącą na zaburzenia psychiczne – 5cio stopniowy model procesu budowania kultu przez szamana, czarownika czy osobę uzdrawiającą za pomocą zabiegów magicznych (healera):

1. Szereg problemów naruszających samoocenę i wymagających szybkiego rozwiązania.

2. Wycofanie z życia społecznego, pozostanie w odosobnieniu.

3. Pojawienie się u tej osoby dość ekstremalnych symptomów zaburzeń psychicznych (skutek deprywacji sensorycznej)

4. Przeżywanie nadnaturalnych wizji.

5. Reorganizacja poznawcza, dzielenie się swymi wizjami z innymi.

*Allport (1950): badając odchylenia od normy psychicznej występujące u wybitnych postaci życia religijnego stwierdziła, że odchylenie od normy jest ogólnym warunkiem twórczości i zdolności odkrywania nowych horyzontów w każdej dziedzinie i dlatego podobne cechy można spotkać u wynalazców, geniuszy literackich czy wybitnych mężów stanu.

Model rynkowy ( grupy rel jako produkt rynkowy, powstający w odpowiedzi na zapotrzebowanie konkretnej grupy konsumentów) – założyciele grup rel konstruują system kompensatorów po to, aby w trakcie interakcji z innymi członkami społeczeństwa wymieniac je za duże nagrody.

Założenia:

1. Kult jest forma przedsięwzięcia handlowego – ma wytworzyć produkt w zamian za który można od nabywców otrzymać zapłatę.

2. Grupy kultowe zajmują się „sprzedażą” nowych kompensatorów lub dawno znanych kompensatorów w nowej postaci, dzięki czemu wydają się one nowe.

3. „Rynek” ludzkich potrzeb wymaga „produkcji” coraz to nowych kompensatorów.

4. „Produkcja” ta i „sprzedaż” są realizowane przez ludzi podejmujących inicjatywę tworzenia grup kultowych.

5. Ludzie ci motywowani są dążeniem do zysku, podobnie jak w innych dziedzinach interesów. Zyski te mogą osiągnąć, wymieniając kompensatory na inne nagrody.

6. Występujące u twórców grupy poczucie, że ich religia może być intratnym przedsięwzięciem wynika z ich wcześniejszego zaangażowania się w inny kult.

7. To wcześniejsze uczestnictwo zapewnia potrzebne doświadczenie i umiejętności.

8. Produkcja pokupnych nowych kompensatorów jest najłatwiejsza do osiągnięcia poprzez łączenie wcześniej istniejących systemów kompensatorów w nowe konfiguracje bądź przez dalsze rozwijanie aktualnych.

9. Grupy kultowe są podobne do siebie, bo elementy składowe kompensatorów, którymi operują, wzajem się przenikają.

10. Idee dla całkowicie nowych kompensatorów są rozwijane bardzo ostrożnie i włącznie tylko w wypadku pozytywnej odpowiedzi „rynku” na przedłożoną przez założyciela grupy propozycję.

Nagrodą uzyskiwaną przez założycieli są pieniądze, czasem bardzo duże.

Grupy ze względu na stopień wymaganego zaangażowania:

1. Grupy dla szerokiej publiczności – słabe kompensatory np. horoskopy, przepowiednie, nie maja stałych członków.

2. Kulty grup o specyficznych potrzebach – dają specyficzne kompensatory, lekarstwa na rożne choroby. Stosunkowo stała klientela bez uznania jej za członków organizacji.

3. Ruchy kultowe – posiadają zaangażowanych członków. Fałszerskie ruchy mogące stać się religiami pod wpływem członków wierzących w twierdzenia przywódcy.

Raporty państwowe dotyczące nrr:

• Mające na celu całkowite zdezawuowanie ruchów:

- raporty dążące do wykluczenia nrr z kategorii zjawisk religijnych (nazwane sektami, więc nie chronione przez państwo)

- raporty wskazujące, że członkowstwo w nrr to efekt zabiegów psychomanipulacyjnych.

- raporty-opinie osób które odeszły z nrr.

- raporty-dokumenty tworzone przez organizacje programowo zajmujące się walką z nrr – organizacje antykultowe.

• Wskazujące na liczne niejednoznaczności dotyczące nrr. - brak jednoznacznie akceptowalnej definicji tego czym one są oraz czym jest psychomanipulacja mająca w nich miejsce i wątpliwy obiektywizm części źródeł.

*Grzymała – Moszczyńska (2002): badanie opinii na temat nrr. Zagrożenia płynące ze strony nrr wg osób badanych:

- zagrożenia dla osoby bezpośrednio włączającej się do ruchu (zagrożenia dla zdrowia fizycznego i psychicznego, dla osiągnięcia zbawienia, dla bezpieczeństwa finansowego)

- zagrożenia dla rodziny członka nrr (utrata osoby bliskiej przez rozwód lub odejście do ruchu, zmuszanie do prostytucji lub handlu dziećmi, pozbawienie dzieci opieki lekarskiej i wykształcenia)

- zagrożenie dla jedności społeczeństwa, w którym nrr działa poprzez tworzenie podziałów na lepszą część należącą do ruchu

- zagrożenia dla Kościoła katolickiego – rozbicie jego jedności

- zagrożenie dla państwa – osłabienie jego obronności, łamanie praw, potencjalna możliwość konspiracyjnego przejęcia władzy.

W celu pozyskiwania nowych osób do nnr stosuje się techniki manipulacji, np. bombardowanie miłością (podstępne otaczanie sympatią i akceptacją, następnie niszczenie ich tożsamości). Przyczyną do wstępowania do nnr jest bunt (ludzie samotni, niezrozumiali), także duża ilość książek poświęconych różnym religiom, co prowokuje nieuporządkowane poszukiwania na własną rękę religii innej, ciekawej.

Zdaniem badanych konwertyci są tylko i wyłącznie ofiarami manipulacji, nikt nie przystępuje do ruchów dobrowolnie. U badanych nrr wywołują negatywne emocje. Zdaniem badanych trzeba przeprowadzić szeroką akcję informacyjną w szkołach i kościele informującą o zagrożeniu. Trzeba zachowywać się ostrożnie wobec nnr i izolować te grupy. Postawy te charakteryzują się dużym uproszczeniem i schematycznością => stereotypy (albo „obrazy umysłowe”).

*Walter Lippman: stereotypy – produkty nieprawidłowych procesów myślowych, prowadzące do błędnych przekonań.

*Fiskie i Taylor (1991): „skąpiec poznawczy” – skłonność osoby znajdującej się w sytuacji przeciążenia informacyjnego o osobach i grupach w otoczeniu, do uzyskiwania najmniejszej, a nie do uzyskiwania wystarczającej ilości informacji na temat innych. Reakcja obronna polegająca na ograniczeniu się do zdobycia ilości informacji potrzebnej do stworzenia adekwatnego – na pierwszy rzut oka – obrazu innych ludzi czy zachodzących wydarzeń.

Stereotypy:

- charakter indywidualny: powstają w miarę zdobywania wiedzy o otaczającym świecie. Pozwala to na stworzenie poczucia porządku i przewidywalności złożonego świata społecznego (Kruglanski, 1989). Stereotypy aktywizują się automatycznie, poza kontrolą świadomą osoby się nimi posługującej.

- charakter zbiorowy: stereotypy jako zbiór informacji o grupach społecznych, rozpowszechniony wśród członków danej kultury, stanowią one cześć struktury społeczeństwa. Wspólne stereotypy to jeden z aspektów zbiorowej wiedzy jego członków.

Stereotypy ułatwiają bezpośrednia komunikację w obrębie danej grupy, upraszczają obraz złożonej rzeczywistości społecznej, pozwalają na zachowanie lepszego obrazu własnej osoby.

6.4 Apostazja.

Apostazja – analogiczne w strukturze do zjawiska konwersji, ukierunkowane jednak nie „do”, a „od” religii.

Apostazja dobrowolna – odrzucenie dotychczasowych przekonań w świetle przeżytego konfliktu poznawczego lub emocjonalnego.

Apostazja wymuszona – porzucenie dotychczasowych przekonań religijnych w wyniku de programowania, polegającego na poddaniu danej osoby presji argumentów skierowanych przeciwko aktualnej przynależności religijnej i zachęceniu jej do powrotu do przekonań poprzednich.

Deprogramowanie stosowane wobec członków nrr obejmuje zatrzymanie osoby za pomocą siły i pozbawienie jej wolności na dłuższy lub krótszy czas. Dokonują tego osoby wynajęte przez rodzinę członka nrr, w celu wymuszenia zmiany jego przekonań i wystąpienia z grupy. Deprogramujący zastraszają, wyśmiewają przekonania religijne, dokonują czynów świętokradczych dla członka nrr, może to trwać wiele dni. Deprogramujący często mają małą wiedzę z zakresu poradnictwa duszpasterskiego, psychologii, czasem są byłymi członkami nrr. Są tez formy de programowania nie bazujące na przemocy, tylko prowadzi się rozmowy na temat przekonań i praktyk.

*Norman Skodnov (1983): model kryzysu religijnego, doprowadzającego do całkowitej zmiany przekonań religijnych i apostazji z nowej grupy religijnej:

- przeżycie przez jednostkę kryzysu wywołanego stanem dysonansu poznawczego, lub poczucie niemożności sprostania emocjonalnie lub fizycznie wymaganiom grupy.

- „odnalezienie się” w ramach odmiennego systemu światopoglądowego, przy odrzuceniu przekonań dotychczasowych. Należność formalna urzymuje się poprzez długi czas, z uwagi na związki przyjacielsko – towarzyskie.

- rozbieżności prowadzą do chęci formalnego opuszczenia grupy wyznaniowej.

- całościowa negacja dotychczasowego systemu poglądów i ostateczne porzucenie grupy religijnej.

*badanie 3 grup osób:

opuszczających grupę dobrowolnie,

opuszczających pod wpływem de programowania,

usuniętych przez grupę.

Celem badan było stwierdzenie występowania u badanych związków między przeżyciami poczucia dezintegracji, poczuciem identyczności a opuszczeniem grupy religijnej.

Naczelnym problemem była sytuacja pustki społecznej, a nie ideologicznej, przeżywanej przez osoby badane. Im silniejsze związki z grupą, tym silniej przeżywała ona zawieszenie w próżni społecznej po znalezieniu się na zewnątrz grupy. Opuszczenie grupy pod wpływem presji sprzyjało zaostrzeniu się tego stanu. Można sądzić, że wynikało to z gwałtowności procesu wyjścia z grupy i braku czasu na zbudowanie innego kręgu przyjacielskiego.

*Stuart Wright (1987): porównanie przeżyć opuszczających grupę religijną i rozwodzących się. Przeżycia obu kategorii osób były bardzo podobne (np. poczucie osamotnienia, konieczność ponownego ustrukturowania swojego świata społecznego).

=> znaczne podobieństwo między apostazją z nrr, apostazją z tradycyjnej społeczności religijnej i znalezieniem się poza dotychczasowym związkiem małżeńskim – uniwersalność procesów towarzyszących procesom odchodzenia z różnych rodzajów grup podstawowego odniesienia.

* spirala konwersji – zjawisko pomiędzy konwersją a apostazją, czyli ciąg wielokrotnych konwersji i apostazji danej jednostki, mający na celu znalezienie w pełni akceptowanej identyczności religijnej. Rolą tych poszukiwań jest uzyskanie zadowalającej relacji z otoczeniem społecznym i satysfakcjonującego obrazu własnej osoby.