Napisany przez Henryka Sienkiewicza na emigracji w Stanach Zjednoczonych „Potop” to jedno z najwybitniejszych dzieł literatury polskiej, narodowa epopeja powstała dla pokrzepienia serc ciemiężonych przez zaborców Polaków. W utworze autor ukazuje jeszcze niedawną potęgę polskiego oręża, które – mimo słabości państwa – było w stanie obronić się przed najazdem Szwecji, w XVII wieku północnoeuropejskiego mocarstwa bliskiego zdobycia hegemonii na obszarze całej Europie Środkowej i Wschodniej. Pokazując, jak wiele Polacy mogli osiągnąć, stojąc na – zdawałoby się – przegranej pozycji, Sienkiewicz chce podeprzeć na duchu zdominowany i ciemiężony przez ościenne potęgi naród.
Wrzeszczowicz swój jakże bolesny wywód zaczyna od posępnego stwierdzenia, że Polacy, jako naród, zmierzają ku zatraceniu. Co gorsza, w dużej części to oni sami prezentują pełne pesymizmu i czarnowidztwa nastawienie, czego efektem może być chociażby tak masowe, dokonywane bez najmniejszych oporów poddawanie się bądź przechodzenie szlachty na stronę Szwedów. Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach: " Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzie by tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Co tu za rząd?. – Król nie rządzi, bo mu nie dają… sejmy nierzadka, bo je rwą”. W opisie Wrzeszczowicza wyłania się negatywny obraz polaków według niego w Polsce panuje ogólny nieład (swawola , uniemożliwienie funkcjonowania Państwa, słabość władzy królewskiej, zrywanie sejmów). W tej atmosferze wzrastają nastroje pesymizmu, niewiary w możliwość zwycięstwa: „Co oni mają, ekscelencjo?... Niechże mi kto jedną cnotę wymieni: czy stateczność, czy rozum, czy przebiegłość, czy wytrwałość, czy wstrzemięźliwość. Co oni mają? Jazdę dobrą? tak! i nic więcej...”, skutkujące zanikiem patriotyzmu i zdrady króla: „Który by tak króla opuścił, nie za tyraństwo, nie za złe uczynki, ale dlatego że przyszedł mocniejszy...” Ten opis przedstawia bardzo negatywny obraz Polaków, panuje ogólny nieład i jak warcholstwo
Inny charakter ma wystąpienie królowej. Choć również podkreśla ona niektóre wcześniej wymienione wady – warcholstwo i prywatę, to jednak prezentuje ona Polaków w jak najlepszym świetle. Podkreśla ona głęboką religijność i oddanie Bogu tego narodu. Wskazuje również na przywiązanie Polaków do swojej tradycji i państwowości, czego uosobieniem jest król. Potwierdzeniem tego miałoby być to, że „królowie własną spokojną śmiercią umierali”, co ma ukazać szacunek dla korony i berła, choć w rzeczywistości takie stwierdzenie w oczywisty sposób mija się z prawdą. Królowa w swojej przemowie wskazuje również na to, że Polacy potrafią szybko odnaleźć w sobie winy i naprawić je: „Ale któryż to jest naród nie błądzący i gdzie jest taki, który by tak prędko winę swą uznał, pokutę i poprawę rozpoczął”.
W „Potopie” Henryk Sienkiewicz w bardzo obiektywny sposób przedstawia obraz polskiego społeczeństwa XVII wieku. W całej okazałości prezentuje on wszystkie jego wady – warcholstwo, prywatę, brak poszanowania instytucji państwa. Ostatecznie jednak cechy dobre biorą górę nad tymi negatywnymi, a Polakom udaje się obronić niepodległość narodu polskiego.