Natalia Nieć PS-ST- II rok- UPJPII

Profilaktyka zdrowotna w wybranej populacji w wieku rozwojowym - dojrzewanie .

Profilaktyka zdrowotna jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem prewencji jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie. Ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby, dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem również jest zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.

Wyróżnia się następujące fazy prewencji:

• wczesna - utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań w odniesieniu do osób zdrowych

• pierwotna - zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka

• wtórna - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie, np. badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych

• trzeciorzędowa - zahamowanie postępu choroby i ograniczenie powikłań

Prowadzenie działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:

1.    Poprawy świadomości zdrowotnej populacji.
2.    Zwiększenia zaangażowania społecznego. 
3.    Poprawy stanu zdrowia ludności.
4.    Zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju.
5.    Zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem.
6.    Zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów.
7.    Zmniejszenia absencji chorobowej.
8.    Obniżenia kosztów leczenia.
9.    Mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).

Okres dojrzewania
Okres dojrzewania zajmuje szczególne miejsce w życiu człowieka i w całym procesie jego rozwoju, a składa się to na wiele przyczyn. Jest to okres o najintensywniejszym ( poza wiekiem niemowlęcym) tempie wzrastania. Gwałtownemu jego przyśpieszeniu, zwanemu skokiem pokwitaniowym, towarzyszą zmiany w proporcjach i budowie ciała, różnicowanie sylwetki kobiecej i męskiej oraz zmiany anatomiczne i funkcjonalne wszystkich układów. Najbardziej jednak znamienna i decydująca o całym cyklu przemian jest czynność układu hormonalnego, a przede wszystkim gruczołów płciowych. Stąd też często określa się ten okres jako dojrzewanie płciowe. Indywidualne różnice w czasie rozpoczynania dojrzewania i długości jego trwania sprawiają, że grupy dzieci w tym samym wieku kalendarzowym są pod względem poziomu bardziej zróżnicowane niż w latach wcześniejszych. Dojrzałość fizyczną (biologiczną, somatyczną) osiąga przeciętna dziewczyna około 15-16 roku życia, a chłopiec około 18 roku życia. Oznacza to zakończenie procesu wzrastania i uzyskanie zdolności do prokreacji ( zapłodnienia i donoszenia ciąży). Trudno „zmierzyć dojrzałość psychiczną. Nasze prawodawstwo przyjmuje, że pełnoletni jest człowiek, który ukończył 18 lat. W wielu przypadkach jest to jednak jedynie granica wieku umowna, formalna. Dojrzałość społeczna to gotowość do pełnienia ról społecznych. Oczywiście zależy to od poziomu aspiracji, ale przeciętny człowiek osiąga tę dojrzałość około 20, a często 25 roku życia. Ludzie dorośli mają do dojrzewania młodzieży specyficzny stosunek. Rodzice, wychowawcy a także lekarze oczekują na ten okres bez entuzjazmu, czasem z obawą, lecz czasem i z nadzieją. Bez entuzjazmu – bo w przeczuciu problemów wychowawczych, z obawą, że dotychczasowe trudności, np. w szkole, czy zaburzenia w stanie zdrowia, np. skolioza, krótkowzroczność, padaczka, mogą się pogłębić. Z nadzieją na ustąpienie innych zaburzeń i chorób, np. astmy oskrzelowej, moczenia nocnego, chorób alergicznych czy „wyrośnięcia” z otyłości.

Dojrzewanie jako etap w rozwoju osobniczym ¹ człowieka
W rozwoju osobniczym jako pierwszą wyróżnić można farę rozwoju progresywnego, która charakteryzuję się tym, że procesy przyswajania składników chemicznych dominują nad procesami rozpadu tkanek (procesy anaboliczne albo kataboliczne), w wyniku czego następuje rozrost (zwiększenie masy wymiarów), różnicowanie (doskonalenie strukturalne) i dojrzewanie (doskonalenie funkcjonalne) organizmu. Drugą fazę rozwoju osobniczego rozpoczynają zmiany regresywne, które przebiegają z różną intensywnością dla poszczególnych układów i funkcji organizmu, a także zaczynają się w różnym wieku. Zazwyczaj jednak za jego początek przyjmuje się ten okres, w którym procesy rozpadu tkanek zaczynają dominować nad procesami przyswajania, co prowadzi do pogorszenia wartości strukturalnych i sprawności czynnościowej organizmu.
Psychologowie² używają terminu „dorastanie”, obejmując w tym terminie lata między 11-12 a 20 rokiem życia. W tym okresie wyróżniają:
- fazę prepubertalną (przedpokwitaniową), trwają około 1-2 lat
-fazę pubretalną (pokwitaniową), trwają około 4 lat
- fazę postpubertalną (popokwitaniową), trwającą około 1-2 lat
Biologowie ujmują ten podział nieco inaczej. Okres dorastania, występuje po okresie pokwitania i trwający do dwudziestu kilku lat, czyli do definitywnego zakończenia procesów wzrastania i zamknięcia się sfer wzrostowych³
Ginekolodzy dziecięcy (Peter, Vesely, 1970) przyjmują, że faza przedpokwitaniowa trwa do rozpoczęcia oddziaływania estrogenów, a pierwsze krwawienie cykliczne rozpoczynać ma fazę pokwitaniowa. Podział ten zupełnie inaczej pojmuje pokwitanie, które odpowiadałoby dorastaniu w pojęciu psychologów.
Wobec tego chaosu terminologicznego proponowane jest następująca periodyzacja dojrzewania płciowego:
- faza przedpokwitaniowa- trwająca od rozpoczęcia aktywności gruczołów płciowych (tj. od ok. 8 r. ż. U dziewcząt i 9-10 r. ż. U chłopców) do wystąpienia pierwszych wyraźnie dostrzegalnych zmian somatycznych wywołanych tą zwiększoną aktywnością hormonalną (tj. do ok. 11-12 r.ż u dziewcząt i 13-14 r.ż u chłopców w miastach).
-faza pokwitaniowa- trwająca od początku zmian somatycznych do osiągnięcia dojrzałości, charakteryzując się u dziewcząt regularnymi cyklami miesięcznymi,, a u chłopców pełnym rozrostem prącia i gonad⁴, czyli u dziewcząt do około 16-17 r.ż, a u chłopców do 17-18 r.ż.
-faza dorastania- trwająca od zakończenia pokwitania do zakończenia procesów rozrostu⁵, czyli do dwudziestu kilku lat. Do tej fazy zaliczyć także należy doskonalenie się zdolności do zapłodnienia, a u kobiet- do utrzymania ciąży i donoszenia płodu.

Zmiany somatyczne i czynnościowe okresu pokwitania

Zmiany pokwitaniowy dotyczą: rozwoju kośćca, mięśni i narządów wewnętrznych, kształtowania się dymorfizmu płciowego⁶ w proporcjach ciała (przede wszystkim proporcji między szerokością barków i bioder) oraz rozwoju narządów rozrodczych i wtórnych cech płciowych, owłosienia łonowego i pachowe. Pochodną zmian strukturalnych jest również mutacja głosu.
Skok pokwitaniowy dotyczy różnych tkanek i części ciała. Największy procentowy przyrost dotyczy szerokości barków, szczególnie u chłopców. Skok pokwitaniowy jest dla większości tkanek i części ciała większy u chłopców niż u dziewcząt. Wyjątek stanowi większy przyrost szerokości bioder u dziewcząt, który wyraźnie zmienia sylwetkę ich ciała. Głownie w okresie skoku pokwitaniowego kształtuje się typowa kobieca i typowa męska sylwetka. Dalsze jej odrębności związane są z późniejszym intensywniejszym przyrostem tkanki tłuszczowej, która odkłada się u dziewcząt i chłopców w nieco innych miejscach ciała.
Jak wskazują wyniki badań, skok pokwitaniowy wysokości i masy ciała u chłopców w wieku 14-15 lat, u dziewcząt natomiast- w wieku 11-12 lat. Siła mięśniowa u dziewcząt narasta dopiero w ok. 4 lata po skoku pokwitaniowym masy ciała, podczas gdy u chłopców ma to miejsce wcześniej- w rok do 2 lat. U chłopców i u dziewcząt obserwuje się w czasie skoku pokwitaniowego wysokości i masy ciała zmniejszenie zasobów podskórnej tkanki tłuszczowej.
W okresie skoku pokwitaniowego, który obejmuje głównie przyrost kończyn dolnych, środek ciężkości ciała ulega przesunięciu ku górze, wskutek czego pewnemu zaburzeniu ulega statyka ciała. Prowadzi to do zwiększenia się częstości wad postawy ciała. Jest to jednak równocześnie okres, w którym szczególnie skuteczne mogą być zabiegi korekcyjne. Kręgosłup charakteryzuje (szczególnie u chłopców) typy silnie lordotyczne (LIII – zwany postawą kogucią). Mała jest przy tym kifoza piersiowa⁷ i silne nachylenie mostka. Układ ten wywołany jest rozwojem mięśni tylnej ściany tułowia. Obserwuje się, że na polecenia ”poprawiania” postawy dziecko jeszcze bardziej napina mięśnie i pogłębia lordotyczny układ pleców. W tym też okresie znaczna jest gibkość kręgosłupa i wobec pewnej wiotkości mięśni i wiązadeł klatka piersiowa ulega płaszczeniu.
w fazie dorastania ulega wydłużenie tułów, w wyniku czego poprawiają się warunki statyki. W tym okresie zaczynają dominować u zdrowych młodych ludzi: typ lordotyczny I/II i równoważny II u mężczyzn oraz lordotyczny I i ki fotyczny I u kobiet. Znaczne nachylenie mostka w fazie przedpokwitaniowej ulega zmniejszeniu w okresie dorastania. Dotyczy to także nachylenia górnego odcinka piersiowego kręgosłupa, w wyniku czego klatka piersiowa staje się mniej rozwarta w płaszczyźnie strzałkowej w swej dolnej części.
W okresie pokwitania i dorastania ulega zmianom także masa i budowa wielu narządów. Do tego okresu rozrost mózgu osiąga około 95% swej masy ostatecznej, w czasie dojrzewania tylko pozostałe 5%. Masa serca przed dojrzewaniem stanowi jedynie 50% swej ostatecznej masy. Szybkie tempo rozwoju w okresie dojrzewania ma podstawowe znaczenie dla prawidłowego ukrwienia szybko zwiększającej się masy tkanek. Zbieżność procesów powodujących skok pokwitaniowy wysokości i masy ciała oraz rozrost mięśnia sercowego jest tu uderzająca.
Masa nerek do okresu pokwitania stanowi około 75% przeciętnej masy tego narządu u dorosłych. Tak więc w okresie pokwitania i dorastania zwiększa się ona aż o 43%. Natomiast przyrost masy wątroby jest niewielki, gdyż do tego okresu osiąga ona 90% swej masy ostatecznej. Największe przyrosty dotyczą płuc, których masa do rozpoczęcia pokwitania stanowi zaledwie 37% wielkości właściwej człowiekowi dorosłemu.
Tarczyca przed pokwitaniem uzyskuje 72% swej masy, w okresie pokwitania następuję jej wzrost o 28%.

Masa ciała

W okresie dojrzewania szybkiemu wzrostowi towarzyszy także zmiana wagi. Na skutek aktywności hormonów żeńskich u dziewcząt pojawia się dodatkowa warstwa tkanki tłuszczowej. Czasem jednak jest to już jej nadmiar. Otyłość jest jednym z najczęstszych zaburzeń w rozwoju fizycznym i dotyczy od 5 do 15 procent dzieci i młodzieży. Następstwem otyłości mogą być zaburzenia rozwoju motorycznego, przeciążenie układu ruchu, a nawet zaburzenia rozwoju psychospołecznego (kompleksy i poczucie mniejszej wartości, odrzucenie grubaska przez grupę rówieśniczą). I ryzyko utrzymywania się otyłości w wieku dojrzałym. Leczenie otyłości u dzieci jest trudne i czasochłonne. Polega przede wszystkim na zwiększeniu wydatkowanej energii zmagazynowanej w tkance tłuszczowej i ograniczeniu podaży nadmiaru tłuszczu w pokarmach. Dziecko jest w okresie wzrostu, więc w jego diecie nie może zabraknąć substancji odżywczych i pierwiastków śladowych niezbędnych dla prawidłowego rozwoju. Dietę dla otyłego nastolatka powinien ustalić lekarz-dietetyk. Zacząć trzeba od zachęcenia dziecka do wzmożonej aktywności fizycznej poprzez uprawianie sportu.

Biologiczne potrzeby dziecka w okresie pokwitania

Każdy okres rozwoju ma obok pewnych ogólnych potrzeb i warunków koniecznych dla życia także pewne odrębności. Szczególnie charakterystyczne dla okresu pokwitania jest szybkie tempo rozwoju, a w związku z tym odpowiedni poziom przemiany materii i potrzeb energetycznych. Potrzeby te w związku z przemianą podstawową i doskonalącą się równowagą cieplną ulegają zmniejszeniu w miarę wzrastania ( w przeliczeniu na 1kg masy ciała). Za naturalne „zabezpieczenie materiałów budulcowych na potrzeby różnicowania tkanek i dojrzewania narządów można uznać charakterystyczną dla okresu pokwitania pewną ociężałość ruchów. Jest to być może przejaw naturalnego poczucia potrzeby oszczędności energetycznych. Obok znacznie zwiększonego we wczesnej i późnej fazie pokwitania zapotrzebowania na żelazo i wapń, w późniejszej fazie pokwitania bardzo zwiększa się zapotrzebowanie na białko i ogólną liczbą kalorii. Zapotrzebowanie na białko wzrasta wówczas tak znacznie, że wzrost ten stanowi jedną trzecią ilości zapotrzebowania dorosłego człowieka. Zapotrzebowanie na żelazo (ponad 50%) i inne liczne mikroelementy i witaminy w związku z narastającą czynnością gruczołów dokrewnych.
w okresie pokwitania potrzeby budulcowe i energetyczne muszą być szczególnie starannie zbilansowane spożytym pożywieniem. Musi ono odpowiadać potrzebom energetycznym związanym z trybem życia i tempem rozwoju poszczególnych tkanek. W przybliżeniu wydatek energetyczny można oszacować na postawie oceny kosztu energetycznego wykonywanych czynności.
zwiększone potrzeby energetyczne wymagają także zwiększonych dostaw tlenu. Nic też dziwnego, że utrzymanie odpowiedniej ilości związków żelaza we krwi w postaci hemoglobiny, która pośredniczy w transporcie tlenu, odgrywa także bardzo ważną rolę.
Istotna jest także potrzeba ruchu. Dziecko staje się w tym okresie często ociężałe, w ten sposób chroniąc się przed nadmiarem strat energetycznych. Nie oznacza to jednak, że aktywność ruchowa nie jest w tym okresie konieczna. Jest ona bardzo ważnym stymulatorem rozwoju. Zapobiega zbytniemu magazynowaniu tkanki tłuszczowej, polepsza przemianę materii, stymuluje rozwój tkanek i narządów. Ważne są tu także takie formy ruchu, które by korygowały istniejące zaburzenia rozwoju układu ruchu, a stymulowały prawidłowy rozwój wszystkich układów. Właściwe proporcje aktywności ruchowej i odżywiania stanowić mogą podstawę właściwego rozwoju dziecka i jego wysokiej odporności na choroby, a zmniejszone normy mogą stanowić narzędzie oceny tego rozwoju.

Dojrzewanie płciowe

Płeć zdeterminowana w chwili zapłodnienia poprzez chromosomy płciowe różnicuje zarodek w kierunku żeńskim (XX) lub męskim (XY). W następstwie determinacji genetycznej rozpoczyna się różnicowanie gonadalne oraz regulacja neurohormonalna. Gruczoły hormonalne z wiodącą rolą podwzgórza odgrywają poważną rolę w dalszym dojrzewaniu zróżnicowanych gonad.

Noworodek rodzi się z pierwszorzędowymi cechami płciowymi, czyli gonadami, które do okresu dojrzewania, zwanego okresem pokwitania, nie rozwijają się (poza wyjątkami chorobowymi). Natomiast od urodzenia do okresu dojrzewania formuje się u dziecka płeć psychiczna.

Okres dojrzewania nie jest ściśle uzależniony od wieku kalendarzowego. Różnice w rozpoczęciu dojrzewania płciowego zależą od cech dziedzicznych, od szerokości geograficznej, a wtórnie od klimatu i wreszcie od płci. Dziewczęta wcześniej wchodzą w okres pokwitania niż chłopcy.

Pierwszym bodźcem, który uruchamia przemiany okresu dojrzewania, jest aktywność tylnych jąder podwzgórza. One to w okresie dzieciństwa wstrzymują proces dojrzewania. Proces dojrzewania płciowego jest wyprzedzony przyśpieszeniem dojrzewania fizycznego (np. wzrost), co objawia się tzw. skokiem pokwitaniowym. Potem następuje gwałtowny rozwój gonad i narządów płciowych. Zakończenie dojrzewania narządów płciowych u dziewczynek objawia się pierwszą miesiączką, która jednak nie jest jeszcze objawem dojrzałej płodności. Płodność występuje dopiero po roku do trzech lat od pierwszej miesiączki. U chłopców pierwsze polucje są w zasadzie znakami płodności, gdyż plemniki są już zdolne do zapłodnienia.

Dojrzewanie seksualne jest związane z dojrzewaniem płciowym i jest w swoich przejawach związane z chwiejnością psychiczną, właściwą dla okresu dojrzewania funkcji neurohormonalnych. U chłopców popęd seksualny ujawnia się wcześniej objawiając się silnym napięciem seksualnym. Jest to okres egzaminu z dotychczasowego treningu w opanowywaniu pobudliwości w latach wcześniejszych. U dziewcząt dojrzewanie seksualne zachodzi później i jeśli nie zostaną one rozbudzone przez przedwczesne współżycie płciowe lub inne działania pobudzające (jak np. wyobraźnia), to pomimo wcześniejszej dojrzałości biologicznej, dojrzałość seksualną określa się na lata 18-25. Ważną rolę w osiąganiu równowagi w pobudliwości seksualnej odgrywa u dziewcząt poziom intelektualny, który umacnia wartości moralne decydujące o dojrzałości w stosunku do własnej i cudzej płci.

Typowe cechy rozwoju płciowego u chłopców:
Przedpokwitaniowa 11-13 Powiększenie jąder (pierwszy zwiastun pokwitania) oraz towarzyszące temu zmiany fizjologiczne skóry moszny; początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „wyrostka”
Pokwitania właściwego 13-15 Dalszy intensywny rozwój narządów płciowych, dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego, początek owłosienia pachowego; mutacja głosu związana z powiększeniem krtani; mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka „wyrostka” utrzymuje się długokończynowość, zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy.
Młodzieńcza 15-17 Zakończenie rozwoju narządów płciowych; owłosienie łonowe przybiera kształt zbliżony do rombu; owłosienie pachowe osiąga ostateczną postać; głos męski, „jabłko Adama”- w związku z zakończeniem rozwoju krtani; często pojawia się owłosienie na twarzy i innych częściach ciała; znacznie wolniejsze tempo przyrostu wysokości ciała.


Typowe cechy rozwoju płciowego u dziewcząt:
Przedpokwitaniowa 10-12 Rozwój piersi do postaci „pączka” (pierwszy zwiastun pokwitania); początek rozwoju owłosienia łonowego; zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „podlotka”.
Pokwitania właściwego 12-14 Dalsze zaawansowanie rozwoju piersi; dalsze zaawansowanie rozwoju owłosienia łonowego; początek owłosienia pachowego; wystąpienie pierwszej miesiączki (w okresie do 2 lat może być nieregularna); mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka długokończynowa, zaczyna się sylwetka kobieca; zgrubienie rysów twarzy, często występuje trądzik młodzieńczy.
Młodzieńcza 14-16 Dalszy rozwój piersi; owłosienie łonowe przybiera kształt trójkąta; owłosienie pachowe osiąga ostateczną postać; ustalają się regularne miesiączki; zwolnienie tempa przyrostu ciężaru ciała, zaznacza się kobieca topografia podściółki tłuszczowej; sylwetka traci wygląd „podlotka” i przybiera wygląd typowo kobiecy; następuje wysubtelnienie rysów twarzy.

Higiena

W okresie dojrzewania należy nieco więcej uwagi poświęcić higienie osobistej. Ze względu na wzmożoną aktywność gruczołów potowych i łojowych wskazana jest częsta kąpiel całego ciała (najlepiej wziąć prysznic). Aby zapobiec przykremu zapachowi potu, należy używać dezodorantu.
Częstym problemem są przetłuszczające się włosy- rodzaj szamponu i częstotliwość mycia włosów powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb. W przypadku łupieżu można spróbować użyć szamponu przeciwłupieżowego, a jeżeli okaże się on nieskuteczny, należy udać się do lekarza dermatologa.
W przypadku trądziku młodzieńczego wskazana jest konsultacja dermatologiczna oraz porada kosmetyczki. Leczenie jest długotrwałe, ale zwykle zakończone sukcesem.
Oczywiście nie można zaniedbać regularnej higieny jamy ustnej. Warto używać nici dentystycznej do czyszczenia przestrzeni międzyzębowych.
W okresie dojrzewania bardzo istotną sprawą jest właściwe odżywianie się, tzn. regularne ( 4-5 x dziennie), urozmaicone posiłki, skomponowane z produktów będących źródłem białka, węglowodanów, tłuszczów, witamin, makro- i mikroelementów ( m.in. mięso, wędliny, ryby, jaja, mleko i jego przetwory, warzywa i owoce, produkty zbożowe). Chipsy, zapiekanki, hot- dogi, słodycze nie spełniają wymogów racjonalnego odżywiania się.
Nie wolno, bez konsultacji z lekarzem, stosować ograniczeń dietetycznych. Najlepszym sposobem na dobrą sylwetkę są regularne ćwiczenia fizyczne, które zwiększają również wydolność układu oddechowego i krążenia.
Ważny jest również odpowiedni ubiór. Chłopcy nie powinni nosić zbyt obcisłych spodni, gdyż grozi to przegrzaniem jąder i obniżeniem lub utratą płodności. Podobnie dziewczęta- nie powinny nosić obcisłych legginsów z lycry ani innego sztucznego tworzywa, unikać wrzynającej się w ciało, głęboko wyciętej bielizny i kostiumów kąpielowych oraz rajstop ze sztucznego tworzywa- sprzyja to stanom zapalnym ( szczególnie grzybicy) sromu i pochwy. Stąd najbardziej wskazane są materiały naturalne: bawełna, len, wełna.
Istotnym zagadnieniem dla dziewcząt jest higiena w okresie trwania miesiączki. Należy wówczas zwiększyć częstotliwość ( minimum 2 x dziennie) mycia okolicy krocza z użyciem delikatnego mydła. Aby podjąć właściwą decyzję co do wyboru właściwych środków higienicznych dobrze zapoznać się z pewnymi faktami medycznymi.
Otóż pochwa kobiety posiada mechanizm „ samooczyszczania się”. W jej wnętrzu znajdują się „pożyteczne” dla zdrowia pałeczki kwasu mlekowego, które chronią przed rozwojem zakażenia, gdyż w kwaśnym środowisku nie mogą żyć bakterie chorobotwórcze i grzyby. Z tego względu nie wolno płukać pochwy wewnątrz. Ona oczyszcza się sama.
Młodym dziewczętom nie poleca się stosowania tamponów jako jedynego środka higienicznego w trakcie miesiączki. Wchłaniają one bowiem automatycznie wszelką wilgoć znajdującą się w pochwie- zarówno krew, jak i pałeczki kwasu mlekowego. Pochwa ulega wysuszeniu, przestaje być kwaśna, tworzą się nadżerki i stany zapalne, które mogą rozprzestrzeniać się na jajowody i jajniki, co zwiększa ryzyko niepłodności czy ciąży pozamacicznej. . Dopuszcza się stosowanie tamponów w wyjątkowych sytuacjach (np. basen). Należy wówczas zwrócić szczególną uwagę, aby:
1.Zakładać go czystymi palcami.
2.Często go zmieniać.
3.Nie zapomnieć o jego wyjęciu.
Tampon, uniemożliwiając swobodny wypływ krwi na zewnątrz stwarza, przy dłuższym jego przetrzymywaniu, doskonałą pożywkę dla bakterii. W pewnych sytuacjach doprowadza to do rozwoju TTS - zespół wstrząsu toksycznego, który może zakończyć się zgonem.
Absolutnie nie wolno zakładać tamponu poza miesiączką!
U młodych dziewcząt poleca się używanie podpasek higienicznych- ich dobór zależy od indywidualnych potrzeb każdej nastolatki.

Wydajność fizyczna i rozwój wybranych układów funkcji

Dynamicznym przemianom morfologicznym w okresie dojrzewania płciowego towarzyszą zmiany czynnościowe we wszystkich układach, prowadzące do osiągnięcia funkcji osobnika dorosłego. Dotyczy to także układów i funkcji, które determinują wydolność fizyczną dziecka⁸.
Wydolność fizyczna zależy od następujących czynników:

• energetyki wysiłku⁹

• termoregulacji

• koordynacji nerwowo- mięśniowej

O wydolności fizycznej decyduje jednak przede wszystkim sprawność funkcji dostarczających tlen do pracujących mięśni, a więc:

• pobieranie tlenu z powietrza atmosferycznego¹⁰

• transport tlenu z płuc do tkanek ¹¹

• zaopatrzenie tkanek w tlen

• transport tlenu z krwi przepływającej przez tkanki do komórek i komórkowe wykorzystanie tlenu

Do okresu powitania wydolność fizyczna chłopców jest nieznacznie wyższa niż u dziewcząt. Jest to prawdopodobnie efektem większej od najwcześniejszego dzieciństwa aktywności ruchowej chłopców.
dzieci z odchyleniem w stanie zdrowia (cukrzyca, choroby układu krążenia, astma oskrzelowa, otyłość itp.) charakteryzuje także niższa wydolność fizyczna, niż dzieci zdrowe, co w poważnym stopniu jest spowodowane ograniczeniem ich aktywności.

Stan zdrowia młodzieży

Stan zdrowia populacji zależy od czynników endogennych, środowiska zewnętrznego i kultury zdrowotnej. Oddziaływanie tych czynników na zdrowie może brać w różnym stopniu i zakresie zmieniane działalnością służby zdrowia.
Czynniki endogenne, czyli wewnątrzustrojowe, determinowane są głównie czynnikami genetycznymi. Ocenia się obecnie, że u dzieci z wadami wrodzonymi 30% wad wiąże się z anomaliami genetycznymi, 60%- z mieszanymi wpływami genetyczno- środowiskowymi, a 10%- ze szkodliwymi wpływami środowiska.
Druga grupa czynników, tj. oddziaływanie środowiska, jest najbardziej złożona. Są to bowiem warunki klimatyczne i geograficzne, bytowe i mieszkaniowe oraz warunki pracy i nauki. W stosunku do młodzieży szczególnie te ostatnie odgrywają dużą rolę. Wynika to z długiego okresu nauki.
Trzecia grupa czynników- kultura zdrowotna społeczeństwa- ma wpływ na kształtowanie się nawyków i umiejętności higienicznych, przyswojenia wiadomości z zakresu higieny oraz formowanie postaw wobec zdrowia osobistego i społecznego. Praktyczne działanie mające na celu wychowanie zdrowotne społeczeństwa jest integralną częścią procesu wychowania w ogóle. Stąd zasadniczą rolę w uzyskaniu określonego poziomu kultury zdrowotnej odgrywają placówki nauczania i wychowania oraz rodzina. Efekty działania szkoły w zakresie wychowania zdrowotnego są coraz bardziej widoczne, co w połączeniu z oddziaływaniem rodziny w tym zakresie wpływa na sukcesywny wzrost poziomu kultury zdrowotnej młodzieży. Widoczne jest to zwykle wśród młodzieży kończącej szkołę. Nie bez znaczenia jest tu rozwijająca się współpraca szkoły z placówkami służby zdrowia i coraz szersze działania organizacji społecznych i młodzieżowych.

Zachorowalność i chorobowość

Na zachorowalność i chorobowość młodzieży wpływają w istotny sposób choroby i zaburzenia powstałe bądź przebyte we wcześniejszym okresie życia. dane zebrane przez lekarzy szkolnych stwierdza się, że u ok. 21% uczniów stwierdza się odchylenia od prawidłowości w stanie zdrowia¹², a 10% wymaga czynnej opieki zdrowotnej.
największą liczbowo grupę stanowią dzieci z wadami wzroku, wadami postawy i zniekształceniami statycznymi, wadami zgryzu oraz przewlekłymi zakażeniami górnych dróg oddechowych. Nieco rzadziej natomiast występują wady mowy, słuchu, choroby układu nerwowego- czynnościowe i organiczne, oraz gorączka reumatyczna.
Można więc twierdzić, że w szkołach średnich i gimnazjach odsetek młodzieży wymagającej opieki lekarskiej jest podobny. Zaznacza się jednak nieznaczne zróżnicowanie w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Spowodowane jest to przede wszystkim tym, że do szkół ogólnokształcących kieruje się więcej osób z odchyleniem od normy w stanie zdrowia.
Utrzymują się wysokie wskaźniki zapadalności na grypę i zakażenia grypopodobne, wirusowe zapalenia wątroby oraz nagminne zapalenie ślinianek przyusznych. Sporadycznie zdarzają się też przypadki bakteryjnych zatruć pokarmowych, zwłaszcza zbiorowych, występujących w szczególności w okresie letnim np. na obozach organizowanych w prymitywnych warunkach, bez przestrzegania warunków sanitarnych i przeciwepidemilogicznych.

• Chorobowość w zakresie górnych dróg oddechowych w drugiej dekadzie życia jest mniejsza niżu dzieci młodszych. Do najczęściej występujących chorób w tej grupie należą przewlekłe zapalenia zatok, nieżyty górnych dróg oddechowych oraz przewlekłe zapalenie migdałów podniebiennych.

• Gorączka reumatyczna i choroby układu krążenia u dzieci i młodzieży wykazują tendencję malejącą. Wiąże się to z lepszą profilaktyką i skuteczniejszym leczeniem.

• Próchnica zębów występuje u ponad 75% młodzieży. Próchnica stanowi więc jeden z najważniejszych problemów zdrowotnych tego wieku. Analiza wyników leczenia stomatologicznego uczniów, wykazała poprawę.

• Wady wzroku stanowią najliczniejszą grupę zaburzeń w szkolnym systemie dyspanseryjnym, przy czym stwierdza się częste występowanie tych wad u młodzieży liceum ogólnokształcących niż zawodowych.

• Wady postawy i zniekształcenia statyczne nie stanowią tak dużego problemu młodzieży w wieku 15-18 lat jak w wieku młodszym.

• Choroby układu nerwowego, zwłaszcza czynnościowe, stają się coraz większym problemem patologii młodocianych. Częstość zaburzeń nerwicowych i psychonerwic u młodzieży szkół średnich jest stosunkowo duża i ma tendencję wzrostową.

• Z organicznych chorób układu nerwowego najczęściej notowana jest padaczka.

• Wśród młodzieży szkolnej obserwuje się także coraz częściej przypadki nieprzystosowania i zaburzenia w zachowaniu. Jednym z przejawów tego zjawiska są uzależnienia lekowe.

Zaburzenia fizyczne

Poza zaburzeniami psychicznymi młody człowiek w okresie dojrzewania narażony jest także na zaburzenia rozwoju fizycznego. Groźna jest np. anemia czyli niedokrwistość z niedoborem żelaza. W okresie intensywnego wzrostu i rozwoju organizmu pojawia się ogromne zapotrzebowanie na ten pierwiastek. Aby zapobiec niedokrwistości konieczne jest zwiększenie podaży żelaza z pokarmami w diecie, a w razie ujawnienia anemii należy podawać dziecku odpowiednie preparaty farmakologiczne, których dawkowanie zaleci lekarz. Chore dziecko skarży się na ogólne osłabienie. Jest blade, może mieć sine wargi. Występowanie anemii stwierdza się na podstawie morfologii krwi. Bardzo często występują w okresie dojrzewania choroby skóry.

Trądzik pospolity (młodzieńczy) jest prawdziwym utrapieniem młodzieży, cierpi na niego ok. 90% nastolatków. Miejsca predysponowane do trądziku to czoło, nos i broda oraz górna część klatki piersiowej i plecy. Pojawienie się trądziku związane jest z przestrojeniem hormonalnym okresu dojrzewania. Trądzik leczy się preparatami zawierającymi nadtlenek benzoilu stosowanymi na umytą i osuszoną skórę. Nigdy nie należy wyciskać ropnych zmian! Wyciskanie to silny uraz, jakiemu poddane zostają (osłabione stanem zapalnym) mieszki włosowe. W efekcie tego łatwo pękają, a zawarta w nich treść ropna wciskana jest do głębszych warstw skóry. Powoduje to rozszerzenie się infekcji i jest przyczyną powstawania szpecących blizn. Trądzik młodzieńczy zwykle ustępuje około 20 roku życia.

Wielu nastolatków narażonych jest także na infekcje grzybicze. Dorastanie to czas aktywności fizycznej, więc w szatniach na basenach czy przy salach sportowych łatwo jest się zarazić grzybem. Grzybice mogą rozwijać się na skórze twarzy, kończynach, na tułowiu, stopach. Ważne jest, aby w tym okresie utrzymywać prawidłową higienę osobistą, często należy zmieniać bieliznę. W razie stwierdzenia grzybicy stosuje się preparaty przeciwgrzybiczne zalecone przez dermatologa. Kolejnym zaburzeniem są wady postawy. W okresie dojrzewania mogą być spowodowane przyspieszonym wzrostem. Wydłużające się kości i mięśnie mogą nie przystosować się szybko do nowych warunków. Dodatkowo wady postawy utrwala się poprzez niedbałą pozycje w czasie odrabiania lekcji, siedzący tryb życia, brak aktywności fizycznej. Postawę pogarsza również ubożenie społeczeństwa, niedożywienie dziecka w tym okresie, choroby układu oddechowego. Wady postawy wymagają leczenia. W okresie dojrzewania należy profilaktycznie raz na rok kontrolować postawę dziecka u ortopedy. Powinno się dziecko skierować na gimnastykę korekcyjną. Zalecane jest również pływanie zwłaszcza na grzbiecie.

Do zaburzeń fizycznych należą także wady wzroku. Najczęściej w okresie dojrzewania ujawnia się krótkowzroczność. Gałka oczna rośnie, a soczewka za nią nie nadąża z akomodacją. Wada wzroku ujawnia się poprzez niedowidzenie tego, co nauczyciel napisał na tablicy. Nastolatek może wykazać niechęć do noszenia okularów i ignorować objawy. Wysilanie nie skorygowanego wzroku powoduje pogłębienie się wady, a także inne dolegliwości np. bóle głowy a w konsekwencji pogorszenie wyników w nauce.

Młodych ludzi dotykają także choroby tarczycy. Najczęściej mamy do czynienia z tak zwanym wolem obojętnym, które u dzieci w tym wieku nazywane jest wolem młodocianym. Nie wiąże się ono ani z niedoczynnością ani z nadczynnością tarczycy. Zasadniczą przyczyną choroby jest niedobór jodu w pożywieniu i skłonność osobnicza do powiększania się tarczycy. Najczęściej wolu nie towarzyszą żadne dodatkowe dolegliwości, jednak niekiedy może wystąpić nadpobudliwość i skłonność do szybkiego męczenia się dziecka. Leczenie zachowawcze wola obojętnego polega na stosowaniu preparatu tyroksyny, po konsultacji z lekarzem.

BIBLIOGRAFIA

1. Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania, (red. N. Wolański i A. Siwicka), Warszawa 1979; Czynniki rozwoju człowieka, (red. N. Wolański), Warszawa 1981.

2. J. M. Tauner, Rozwój w okresie pokwitania, Warszawa 1963.

3. Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka, T.1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa1997

4. Hurlock E.B., Rozwój młodzieży, Warszawa 1974, Wydawnictwo PWN

5. Jaczewski A., O dojrzewaniu, Warszawa 1970, Wydawnictwo WSiP
6. Kopczyńska- Sikorska J., Higiena dziecka w wieku szkolnym, Warszawa 1665, Wydawnictwo PZWL

---

1. Rozwój osobniczy- inaczej rozwój ontogenetyczny. Proces przekształceń, w jakim ulega każdy organizm żywy w trakcie swojego istnienia. Rozpoczyna się z chwilą zapłodnienia.↩

2. Hilgard, 1967↩

3. W miastach do około 20-22 r.ż. Na wsiach do 23- 26 r. ż.↩

4. Występowaniem okresowych polucji nocnych↩

5. Zamknięcia się tarcz wzrostowych kości↩

6. Dymorfizm płciowy- różnice zależne od płci w okresie różnych cech np. somatycznych, psychicznych itd.↩

7. Kifoza piersiowa- wygięcie kręgosłupa piersiowego ku tyłowi.↩

8. Wydolność fizyczna- ogólna jest to zdolność do wykonywania ciężkiej lub długotrwałej pracy fizycznej.↩

9. Wykorzystania metabolizmu tlenowego i beztlenowego jako źródła energii do pracy, rezerwy energetyczne↩

10. Wentylacja płuc, dyfuzji tlenu z powietrza pęcherzykowego do krwi, przepływ krwi przez płuca↩

11. Objętość minutowa serca, objętość krwi krążącej, pojemność tlenowa krwi↩

12. Nie wliczając próchnicy↩