11. Opisz przesłanki i następstwa międzynarodowe rozpadu ZSRR.

Z książki „Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych” E.Cziomera, z podrozdziału o tytule „Przesłanki i następstwa międzynarodowe rozpadu ZSRR”

Rozpad ZSRR zmienił całkowicie sytuację na kontynencie euroazjatyckim i w skali globalnej. Rosja jako sukcesor ze względu na zachowanie ambicji imperialnych oraz głęboki kryzys wewnętrzny nie mogła powstrzymać postępujących w latach 90.procesów dezintegracyjnych w łonie Wspólnoty Niepodległych Państw.

Przesłanki rozpadu ZSRR jako określonej formy państwa oraz supermocarstwa i głównego partnera międzynarodowego USA były wielorakie i posiadały niezwykle skomplikowany charakter.

Główne znaczenie posiadała swoista niereformowalność ukształtowanego totalitarnego systemu oraz nieefektywnej gospodarki, która nie była w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb społecznych. Kumulacja niekorzystnych procesów i zjawisk uwidoczniła się z całą ostrością na przełomie lat.70 i 80., uzyskując później w publicystyce miano „okresu zastoju”, który charakteryzował się zarzuceniem reform, nadmierną centralizacją władzy w rękach Biura Politycznego KC KPZR, narastającymi represjami wobec intelektualistów o odmiennych poglądach oraz pogłębiającą się stagnacją społeczno-gospodarczą. Widoczną oznaką nieobliczalności decyzji wąskiej i przestarzałej elity w polityce zagranicznej była podjęta w grudniu 1979r. interwencja zbrojna w Afganistanie, która w dużym stopniu przyczyniła się do pewnego stopnia izolacji oraz spadku prestiżu międzynarodowego ZSRR. Podjęte od 1985 r. przez sekretarza generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa odgórne reformy pod hasłem „przebudowy i nowego myślenia” były spóźnione i niespójne. Przyczyniły się do większej jawności oraz ożywienia życia politycznego, ale nie były w stanie doprowadzić do gruntownej przebudowy i demokratyzacji instytucji państwowych oraz mechanizmów decyzyjnych. Ujawniły się także liczne napięcia i konflikty etniczno-narodowościowe (np. Górny Karabach od 1987) oraz wiele innych tendencji odśrodkowych, zwłaszcza w krajach bałtyckich, które od końca lat 80.stawiały na porządku dziennym sprawę oderwania się od ZSRR i odzyskania niepodległości.

Trudności zewnętrzne zmusiły przywódców radzieckich do znacznej modyfikacji polityki zagranicznej i bezpieczeństwa ZSRR. Wiązało się to z ograniczeniem nadmiernego wyścigu zbrojeń jako jednego z ważnych czynników kryzysu wewnętrznego. ZSRR nie był w stanie podążać za USA, co skłoniło go m.in. do podpisania z USA w 1987r. układu o likwidacji eurostrategicznych rakiet średniego zasięgu oraz wycofania wojsk z Afganistanu w 1988r. Stworzyło to możliwości rozbudowy współpracy dwu- i wielostronnej z krajami zachodnimi, łącznie z uzyskiwaniem kredytów dla niewydolnej gospodarki radzieckiej. Zachowanie wiarygodności polityki odprężenia wymagało także odejścia od tzw. doktryny Breżniewa z 1968r. W miejsce hegemonii ZSRR miała w koncepcjach Gorbaczowa obowiązywać pod koniec lat 80. zasada „swobody wyboru”, która została podporządkowana przyszłościowej wizji „wspólnego domu europejskiego” z udziałem wszystkich krajów europejskich. Praktycznym następstwem zmiany w polityce zagranicznej było zaakceptowanie przez ZSRR przejęcia władzy przez opozycję polityczną w wyniku tzw. Jesieni Ludów 1989 oraz pokojowego zjednoczenia Niemiec w wyniku rozmów „2+4” oraz traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12 września 1990. ZSRR zgodził się także na pozostanie zjednoczonych Niemiec w NATO oraz wycofanie z obszaru byłej NRD swoich wojsk, uzyskując w zamian od RFN wiele koncesji gospodarczych i pomoc finansową.

Na przełomie 1989/90 nastąpiła koncentracja władzy w rękach Gorbaczowa (sekretarz generalny KC i prezydent ZSRR), która miała zapewnić przyspieszenie reform oraz przeciwstawić się narastającym się tendencjom odśrodkowym. Jednak jego pozycja stawała się coraz słabsza, co wynikało z pogarszającej się sytuacji gospodarczej oraz z faktu, że polityka wewnętrzna i zagraniczna budziły coraz więcej zastrzeżeń ze strony czynników konserwatywno-dogmatycznych w partii, wojsku i służbach specjalnych. Dochodziło bowiem do procesu pokojowego odrywania się republik bałtyckich, gdzie wyrosłe na fali pierestrojki fronty ludowe już w latach 1988-89 wydały oświadczenia suwerenności, a następnie po przeprowadzonych referendach zimą 1991 Rady Najwyższe Litwy, Łotwy i Estonii podjęły formalne kroki w kierunku opuszczenia ZSRR.

Punktem przełomowym w pogłębianiu się kryzysu polityczno-ustrojowego był nieudany pucz z wiceprezydentem ZSRR Grennadijem Janajewem na czele (19-21 sierpnia 1991). Został on szybko opanowany gdyż nie miał akceptacji społecznej ani poparcia w armii. Ważną rolę w jego zdławieniu odegrał prezydent RFSRR Borys Jelcyn, który od 1987r. znajdował się w opozycji do Gorbaczowa. Wykorzystał, po zdławieniu puczu, swą silną pozycję polityczną jako prezydent RFSRR, do odsunięcia na dalszy plan Gorbaczowa, doprowadzając m.in. do rozwiązania KPZR na ter. Rosji jako części składowej ZSRR, co jesienią 1991 umocniło tendencje odśrodkowe w skali całego imperium. Po nieudanym puczu Moskwa uznała niezależność trzech krajów bałtyckich, które 17 września 1991 zostały przyjęte do ONZ. Inne kraje postanowiły pójść śladem republik bałtyckich i tak deklaracje niepodległości ogłaszały kolejno: Armenia (28 VIII 1990, weszło w życie 21 IX 1991), Gruzja (9 IV 1991), Ukraina (24 VIII 1991), Białoruś (26 VIII1991), Mołdowa (27 VIII 1991), Kirgizja (31 VIII 1991), Uzbekistan (31 VIII 1991), Azerbejdżan (9 IX 1991) i Kazachstan (16 XII 1991). Nie było to jednak w większości przypadków równoznaczne z wystąpieniem z ZSRR. Nie uczyniła tego Rosja, która uchodziła za potencjalnego i faktycznego sukcesora ZSRR. Na gruzach ZSRR powstało 15 państw, z których 12 należy do WNP.

Następstwa rozpadu ZSRR

powstają niepodległe państwa, zmienia się mapa polityczna świata

wraz z rozpadem imperium następuje rozpad świata dwubiegunowego i przejście do nowego ładu w stosunkach międzynarodowych

USA stało się jedynym światowym supermocarstwem

załamaniu uległy partie komunistyczne w Europie

obniżyła się pozycja Turcji jako członka Paktu Północnoatlantyckiego, ponieważ kraj ten był w pakcie tylko dlatego, że graniczył z ZSRR i w wyniku tego koncentrowały się tu oddziały amerykańskie wraz ze sprzętem wojskowym.

odradzają się dotychczas stłumione antagonizmy narodowościowe wewnątrz byłych republik radzieckich