ROLA OPIEKUNA MEDYCZNEGO W ZASPOKAJANIU POTRZEB BIOLOGICZNYCH PACJENTA

Potrzeby życiowe człowieka

- podstawy teoretyczne

Zagadnienia podstawowe

Problematyka potrzeb ludzkich

Człowiek ma tylko dwie możliwości zaspokajania swoich potrzeb: albo przez ak­tywność własną, albo przez aktywność innych ludzi. W sytuacji gdy bardzo wiele osób w związku z chorobą, urazem czy wiekiem nic zaspokaja swoich potrzeb, po­wstaje zasadniczy problem, w jakiej kolejności i w jakim zakresie należy je zaspo­kajać, aby nie doszło do powikłań zdrowotnych, a nawet zagrożenia życia.

Problematyka potrzeb ludzkich

Jest to problem o dużym znaczeniu praktycznym dla osoby uzależnionej od opieki, dla jej rodziny lub opiekuna, ale także dla instytucji udzielającej pomocy oraz społeczeń­stwa tworzącego system zabezpieczenia społecznego.

Problematyka potrzeb ludzkich w pracy opiekunów medycznych stanowi podstawę do rozważań teoretycznych i rozwiązań praktycznych stosowanych pod­czas sprawowania opieki.

Problematyka potrzeb ludzkich

Zarówno w ujęciu psycholo­gicznym, w którym problematyka potrzeb jest uznawana za podstawę teorii motywa­cji, jak i ujęciu fizjologicznym i medycznym.

Jest to tzw. podejście holistyczne -jednocześnie biocentryczne (przetrwanie biologiczne),

socjocentryczne (człowiek w zbiorowości) oraz

psychocentryczne (motywacja).

Potrzeba definiowanie pojęcia

Jest wiele definicji potrzeby.

Część autorów utożsamia potrzebę z

subiektyw­nym odczuciem braku czegoś, według innych potrzeba jest dowolnym elementem zbioru pragnień, dążeń, popędów człowieka i określana treścią tych pragnień.

Potrzeby wynikające z braku są odczuwane przez wszystkich ludzi.

Warunkowanie potrzeb

W zakresie niezbędnej profesjonalnej pomocy w realizacji potrzeb powinno się uwzględniać powszechnie uznawane założenie, że człowiek charakteryzuje się ge­neralnym dążeniem do przetrwania osobniczego i gatunkowego, do rozwoju, sku­tecznej aktywności, korzystnego współżycia i współdziałania ze zbiorowością, a także do subiektywnego zadowolenia z całokształtu życia.

Cele nadrzędne

Cele te są typowe dla całego gatunku ludzkiego i z tego powodu są nazywane celami nadrzędnymi. Nie­mal wszystkie czynności człowieka koncentrują się wokół tych celów, a realizacja podstawowych potrzeb biologicznych człowieka w psychologii jest opisywana jako warunek realizacji celów nadrzędnych. Oznacza to, że bez spełnienia podstawo­wych potrzeb biologicznych nie jest możliwe spełnienie potrzeb wyższych, np. po­trzeby rozwoju czy uznania.

Różne podstawowe potrzeby są powiązane ze sobą w układzie hierarchicznym w taki sposób, że zaspokojenie jednej z nich powoduje nie stan spoczynku czy apa­tii, lecz pojawienie się w świadomości nowej, „wyższej" potrzeby.

Hierarchizacja potrzeb

Pojęcie „hierarchia potrzeb" w psychologii oznacza stopniowanie potrzeb: od potrzeb podstawowych do potrzeb wyższego poziomu, które aktywizują się dopie­ro po zaspokojeniu potrzeb niższych, np. potrzeba bezpieczeństwa jest silniejsza niż potrzeba miłości, a od nich obu silniejsza jest potrzeba jedzenia.

Pojęcie „hierarchia potrzeb”

Pojęcie „hierarchia potrzeb" w psychologii oznacza stopniowanie potrzeb:

od potrzeb podstawowych do potrzeb wyższego poziomu, które aktywizują się dopie­ro po zaspokojeniu potrzeb niższych, np. potrzeba bezpieczeństwa jest silniejsza niż potrzeba miłości, a od nich obu silniejsza jest potrzeba jedzenia.

Potrzeby wg. Masłowa

Wszystkie podstawowe potrzeby są jedynie krokami na drodze do samorozwoju (wzrostu), stanowiącego podsumowanie wszystkich podstawowych potrzeb

Teoria Masłowa

Maslow reprezentuje pogląd, że zaspokojenie potrzeby wynikającej z braku i zaspokojenie potrzeby wzrostu wywiera zróżnicowany subiektywny i obiektywny wpływ na osobowość.

Ogólnie można powiedzieć, że zaspokajanie braków zapobiega chorobom, a za­spokajanie wzrostu zapewnia pełne zdrowie.

Opieka długoterminowa i aktywność zawodowa opiekunów medycznych odno­si się do zaspokajania braków.

Piramida Maslowa II

Potrzeby społeczne

Wszyscy ludzie potrzebują poczucia bezpieczeństwa, miłości i uznania od swego otoczenia. Korzystna koegzystencja i efektywna kooperacja ze społecznością u jest dla każdego człowieka istotnym celem nadrzędnym, warunkującym realizacje wszystkich innych jego celów. W takim ujęciu pełnienie ról społecznych i przestrzeganie norm zbiorowości opisuje się jako potrzeby społeczne człowieka.

Potrzeby społeczne

W kontekście opieki długoterminowej należy przyjąć, że uczestnictwo w realizacji celów grupowych nie zawsze jest celem nadrzędnym człowieka, zawsze nato­miast jest jego istotną potrzebą.

Intensywność tej potrzeby zależy od ról społecznych pełnionych przed zachorowaniem, stopnia utraty samodzielności i stopnia zaangażowania w życie społeczne,

Każda osoba w pewnym stopniu czuje się zobowiązana wobec źródła zaspokajania swych potrzeb, dlatego uwzględnia jego życzenia, kaprysy, zasady i prawa. Zależność od innej osoby wymusza konieczność adaptacji i przystosowania, cechu­jącego się plastycznością, reaktywnością i umiejętnością dostosowania samego sie­bie do wymagań sytuacji zewnętrznej.

Człowiek motywowany „brakiem" jest o wiele bardziej uzależniony od innych ludzi niż człowiek głównie motywowany „wzrostem". Ten pierwszy jest bardziej podporządkowany, „interesowny", bardziej potrzebujący, bardziej przywiązany i pragnący. To wpływa na stosunki międzyludzkie, szczególnie na zachowanie wobec osób, które świadczą opiekę i pielęgnację zawodowo.

Liczba osób uzależnionych od opieki jest olbrzymia i nie jest możliwe, by wszystkie potrzeby podopiecznych/pacjentów były wystarczająco zaspokojone.

Aktualny system zabezpieczenia społecznego jest niewystarczający i jako taki wymusza zarówno na opiekunie, jak i osobie objętej opieką stałe dokonywanie wyborów.

Uszeregowanie potrzeb

Kluczem umożliwiającym podejmowanie decyzji jest wiedza dotycząca czasu tolerowanego niedoboru oraz jego wpływu na stan zdrowia podopieczne­go. Pozwala sformułować odpowiedzi na pytania: „Co jest potrzebą podstawo­wą?", „Czego brak?", „Jakie są oczekiwania dotyczące zaspokojenia tego braku?" i „Jakie działania są bardziej, a jakie mniej ważne czy też bardziej lub mniej pilne?".

Przykład:

Najkrótszy, bo zaledwie kilkuminutowy, jest czas tolerowanego niedoboru tlenu, dłuższy jest czas tolerowania niedoboru płynów, a jeszcze dłuższy pokarmów.

Jeżeli opiekun w trakcie karmienia czy pojenia pacjenta dostanie polecenie od pielęgniarki dostarczenia na inną salę chorych koncentratora tlenu, to przerywa karmienie i wykonuje polecenie pielęgniarki. Podobnie odłoży ścielenie łóżka, gdy pacjent poprosi go o podanie napoju lub zawiezienie do toalety.

Hierarchizacja potrzeb

Odpowiedź na pytanie, które potrzeby należy zaspokoić w pierwszej kolejności, może być formułowana na poziomie celów przez ukazanie i uzasadnienie ich hierarchii. Stanowi również podstawę do tworzenia zbiorowych i indywidualnych pla­nów opieki i pielęgnacji.

Umiejętność tworzenia planów opieki powinna być jedną z podstawowych i umiejętności opiekuna medycznego.

Emocje i motywacje jako element w zaspokajaniu potrzeb

Człowiek jest wyposażony w mechanizmy, które utrzymują go w równowadze zarówno wewnętrznej (organizm), jak i zewnętrznej (środowisko). Ważną rolę po­średniczącą w utrzymaniu równowagi odgrywają procesy emocjonalne. Profesjonaliści, niosący pomoc osobom niepełnosprawnym w realizacji ich po­trzeb, muszą być świadomi zachodzących u nich procesów emocjonalnych oraz ich znaczenia dla skuteczności podjętych działań opiekuńczych i terapeutycznych.

EMOCJE

Emocje mogą występować w dwóch głównych formach:

negatywnej (cierpienie, przykrość, niezadowolenie);

pozytywnej (rozkosz, przyjemność, zadowolenie).

Opiekun medyczny najczęściej będzie stykać się ze strachem, gniewem, wstrę­tem i nadzieją.

afektami.

Bardzo silne emocje, które charakteryzują się wysokim stopniem pobudzenia i mają gwałtowny przebieg, są nazywane

Wpływ na emocje

Wrażliwość na bodźce emocjonalne może zależeć od czynników wewnętrznych, np. wrażliwość na zagrożenie wzrasta u człowieka zmęczonego, głodnego lub cho­rego (jeżeli zmęczenie, głód lub choroba nie trwały zbyt długo), a także od okre­ślonej sytuacji, np. zbliżania się wydarzeń mających krytyczne znaczenie dla jed­nostki (dzień operacji, rocznica rozstania z bliską osobą, konieczność ponownego skorzystania z windy po jej wcześniejszym zablokowaniu się).

Nastawienie

Sytuacja, którą postrzega się jako zagrożenie, może wywołać jedną z trzech głównych reakcji emocjonalnych: strach, gniew lub przygnębienie.

U człowieka wytwarzają się oczekiwania co do mających nastąpić zdarzeń oraz co do wyników (własnych lub podejmowanych w naszym imieniu przez inne oso­by) działań, czyli powstaje określone nastawienie.

Rozbieżność między oczekiwaniem a rzeczywistością jest źródłem emocji. Na­tężenie i znak emocji zależy od stopnia tej rozbieżności. Osiągnięcie oczekiwanego rezultatu wywołuje emocje pozytywne, nieosiągnięcie - negatywne.

Przewlekły stan niezadowolenia (np. złości) bywa konsekwencją niemożności realizacji tego, co zamierzało się zrealizować lub braku satysfakcji z uzyskanego efektu.

mechanizm motywacyjny.

W psychice ludzkiej zachodzą procesy ukierunkowane na osiąganie wyników, a mechanizmem warunkującym tę zdolność jest

Warunki procesu motywacji

Aby po­wstał proces motywacyjny, muszą być spełnione dwa podstawowe warunki:

wynik musi być przez człowieka oceniany jako użyteczny;

człowiek musi mieć przeświadczenie, że wynik da się w danych warunkach osią­gnąć z prawdopodobieństwem wyższym od zera.

Efektywność działania opiekuna medycznego będzie zależeć od jego świado­mości oraz zachodzących w nim samym,

jak również w podopiecznym/pacjencie procesów emocjonalnych i motywacyjnych.

Teoria motywacji osiągnięć

Roz­różnienia między dążeniem do uniknięcia czegoś a dążeniem do osiągnięcia czegoś. Takie rozróżnienie spotykamy w teorii motywacji osiągnięć J. W. Atkinsona.

a także w teorii dwóch typów motywacji: motywacji deficytu i motywacji wzrostu. Masłowa (1955).

Przykład

Na przykład ktoś może dążyć do nauczenia się sprawnego poruszania się na wózku inwalidzkim ze względu na korzyści, jakie daje posiadanie umiejętności, lub z obawy, że nieumiejętność samodzielnego przemieszczania się za pomocą wózka wywoła niezadowolenie rodziny i oddanie go do domu opieki. W wielu wypadkach jedna forma napięcia przeważa i ona wyznacza przebieg czynności pielęgnacyjnych i opiekuńczych.

Zasadą jest, że im dłużej potrzeby człowieka są niezaspokajane, tym silniejsze jest u niego napięcie motywacyjne.

Jeśli niezaspokojenie trwa zbyt długo, napięcie motywacyjne dalej nie wzrasta, a nawet może spadać.

Napięcie motywacyjne

Zarówno przy dłuższym głodzeniu, jak i przy długiej rozłące napięcie motywa­cyjne zaczyna słabnąć. Zjawisko to nie występuje, jeżeli dana potrzeba jest od czasu do czasu zaspokajana

(np. kiedy otrzymuje się pożywienie rzadko i w niedosta­tecznej ilości lub kiedy co pewien czas można spotkać się z osobami, za którymi się tęskni itp.).

Dlatego brak skarg ze strony pacjentów zakładów opieki długotermi­nowej czy mieszkańców domów opieki

nie może być jedynym kryterium oceny ja­kości opieki czy rozpoznawania potrzeb w procesie sprawowania opieki.

Czynniki warunkujące powstawanie potrzeb

Starzenie się – zmiany narządowe i ich konsekwencje

Starzenie się rozumieć należy jako zmiany powstające w organizmie wraz z upły­wem czasu. Proces ten jest nieodwracalny, a jego konsekwencją jest starość i w efekcie śmierć. Powoduje on nieuchronne pogorszenie funkcji narządów i zmniejszenie zdolności adaptacyjnych organizmu. Oznacza to, że coraz słabsze bodźce stanowią tak duży stres dla organizmu, że wywołują znaczne zaburzenia.

Starzenie się

Tak rozumiana starość sprzyja występowaniu procesów chorobowych, które do­datkowo pogarszają funkcje narządów. Warto przy tym pamiętać, że proces sta­rzenia się na poziomie narządów rozpoczyna się między 30 a 40 rokiem życia i postępuje w tempie średnio 0,75-0,80% rocznie, czyli nieco mniej niż 10% na dekadę.

Niestety w znacznej mierze za nasilenie zmian wynikających z procesu starzenia się odpowiedzialne są same starzejące się osoby, w tym przede wszystkim prefero­wany przez nie styl życia, zwłaszcza brak ruchu i niewłaściwe nawyki dietetyczne (np. przejadanie się, dieta z dużą zawartością tłuszczów zwierzęcych lub soli bądź z nadmierną podażą energii).

Zmiany wynikające ze starzenia się

Jedną z charakterystycznych zmian, do których dochodzi w procesie starzenia się, jest zmniejszenie sprawności fizycznej, wynikające m.in. ze zmniejszenia masy i siły mięśni oraz ograniczenia ruchomości w stawach. Zmniejszenie masy mięśni (sarkopenia) jest potęgowane przez siedzący tryb życia oraz, częste u starszych chorych, niedożywienie.

W przypadku unieruchomienia, zwłaszcza przy stosowa­niu niewłaściwej diety i obecności wyniszczających przewlekłych procesów choro­bowych, szybko dochodzi do zaników mięśniowych

mechanizm powstawania „błędnego koła"

Starość

I starość

W procesie starzenia się dochodzi również do zmniejszenia gęstości tkanki kostnej, sprzyjającego osteoporozie. W związku z tym w razie upadku u osoby star­szej ryzyko złamania kości zawsze jest wyższe niż u osoby młodej.

Dieta z małą za­wartością wapnia i/lub witaminy D₃ oraz brak ruchu nasilają wywołane procesem starzenia się zmiany w kościach.

Najbardziej charakterystyczne dla osteoporozy są złamania trzonów kręgów (i w ich wyniku nadmierne wygięcie kręgosłupa piersio­wego do przodu, czyli tzw. wdowi garb, gdyż problem ten występuje znacznie czę­ściej u kobiet) oraz zwiększona skłonność do złamań szyjki kości udowej. Dla osteo­porozy typowe są samoistne złamania, tj. złamania bez urazu, wywołane normalnym obciążeniem kości podczas stania - mała gęstość kości powoduje, że łamią się one pod wpływem ciężaru ciała.

Zmniejszeniu masy mięśni i zawartości wody w organizmie, czyli zmniejszeniu tzw. beztłuszczowej masy ciała, towarzyszy wzrost zawartości tkanki tłuszczowej. Oznacza to, że nawet jeśli analizowana osoba ma tę samą masę ciała przez całe ży­cie (np. 60 kg), to i tak proporcje tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała w jej organizmie są zupełnie inne w wieku lat 40 i 70.

Tzw. „wdowi garb”

Starzenie się w obrębie ośrodkowego układu nerwowego prowadzi m.in. do zmniejszenia masy mózgu, zaburzeń syntezy neuroprzekaźników odpowiedzial­nych za przesyłanie informacji między komórkami oraz zwolnienia metabolizmu poszczególnych komórek. Wszystko to powoduje spowolnienie przetwarzania in­formacji oraz pogorszenie się pamięci i koncentracji uwagi. Każde dodatkowe uszkodzenie komórek lub pogorszenie się ich funkcji wywołuje widoczne zaburze­nia psychiczne u podopiecznych.

W obrębie obwodowego układu nerwowego dochodzi do zwolnienia przewo­dzenia impulsów, w wyniku czego czas reakcji odruchowych ulega wydłużeniu (np. czas potrzebny na zmianę pozycji kończyny dolnej w przypadku trafienia na prze­szkodę w ciemnym pomieszczeniu;

jest to jeden z czynników sprzyjających upad­kom; starzenie się samo w sobie nie powoduje upadków, jednak jeśli starsza osoba się potyka, to jest jej znacznie trudniej zachować równowagę i nie upaść niż osobie młodszej).

Typowe są towarzyszące starzeniu się zmiany w narządach zmysłów. W zakresie narządu wzroku jest to dalekowzroczność (pogorszenie widzenia z bliska; wymaga odsunięcia przedmiotu w celu zobaczenia szczegółów). Jeśli chodzi o słuch, gorsza jest percepcja niektórych tonów, zwłaszcza wysokich, co utrudnia rozumienie mo­wy, np. jeśli jest włączony telewizor lub prowadzona równolegle inna rozmowa przy stole.

Wszystkie dźwięki zlewają się wtedy w jedną całość. W związku z tymi problemami osoby starsze muszą nosić okulary i często również aparaty słuchowe.

Brak dobrze dobranego „oprotezowania" narządów zmysłów może być przyczyną znacznej niesprawności.

Okulary z aparatem słuchowym

W procesie starzenia się pogarsza się również funkcja układu sercowo-naczyniowego, układu oddechowego, przewodu pokarmowego i nerek.

Starzenie się serca zwiększa ryzyko jego niewydolności, a więc sytuacji, w której nie jest ono w stanie przepompować odpowiedniej objętości krwi do tkanek, aby pokryć ich zapotrzebowanie na tlen i substancje odżywcze.

Uruchamia to spiralę zmian w narządach, które są niedokrwione

(np. pogorszenie się ukrwienia nerek prowadzi do ich niewydolności, pogorszenie się ukrwienia przewodu pokarmowe­go - do zaburzeń trawienia i wchłaniania, pogorszenie się ukrwienia ośrodkowego układu nerwowego - do pogorszenia pamięci).

W obrębie przewodu pokarmowego

u osób starszych obserwuje się m.in. zmniej­szenie wytwarzania kwasu solnego w żołądku oraz zwolnienie perystaltyki jelit. Zwiększa to ryzyko zaburzeń wchłaniania, a także typowych dla starości zaparć. Pa­miętać jednak trzeba, że i w tym przypadku problemy są potęgowane przez dietę, tryb życia, a także współistniejące choroby i pobierane leki. Zaparcia nasila m.in. brak ruchu i zmniejszenie podaży płynów, a także dieta uboga w błonnik.

Zaparcia

Zmiany te ulegają nasileniu na skutek usztywnienia naczyń, ponieważ wtedy znacznie trudniej jest dostosować ich pojemność do objętości przepompowywanej przez serce krwi. Starzenie się naczyń wynika ze zmian w składzie i strukturze włókien elastynowych i kolagenowych, ale jest potęgowane przez miażdżycę. Dodatkowo ryzyko niedokrwienia narządów pogarsza znaczna częstość występowania zaburzeń rytmu serca w starości.

Kardiomiopatia

Miażdżyca

W obrębie układu oddechowego dochodzi do pogorszenia się warunków wy­miany gazowej (osłabienie procesów usuwania dwutlenku węgla z organizmu i po­bierania tlenu), co wynika m.in. z osłabienia mięśni oddechowych. Zmiany te sprzyjają powstaniu typowej dla starości patologii, jaką jest przewlekła obturacyjna choroba płuc, będąca jedną z chorób cywilizacyjnych. Z kolei zaleganie wydzie­liny w oskrzelach predysponuje do zapaleń płuc w starości.

POCHP

Maska do tlenoterapii

Ponieważ do zadań nerek należy usuwanie produktów przemiany materii z or­ganizmu, pogorszenie ich funkcji na skutek starzenia się zmniejsza ich zdolność do oczyszczania osocza krwi z toksycznych substancji.

Jednocześnie nerki znacznie trudniej dostosowują swoją funkcję do zmian podaży płynu i elektrolitów

. I tak, np. w przypadku gdy starsza osoba ograniczy objętość wypijanych płynów, ryzyko odwodnienia jest u niej znacznie większe niż u osoby młodej, ponieważ nerki nie są w stanie w krótkim czasie zmniejszyć objętości wydalanego moczu. Dodatkowo należy pamiętać o zmniejszonej wrażliwości ośrodka pragnienia w starości, co po­woduje, że odwodniona osoba nie czuje potrzeby uzupełnienia brakujących pły­nów

Zapobieganie odwodnieniu

Należy o tym pamiętać i przygotowywać/podawać podopiecz­nym odpowiednią objętość płynów

(minimum 1,5 L na dobę) oraz monitorować objętość wypijanych płynów.

Z wiekiem dochodzi również do zmian w wątrobie. Zmniejsza się jej masa i ukrwienie, co sprzyja pogorszeniu jej funkcji (zmniejszenie zdolności do usuwania toksyn, w tym m.in. metabolitów leków, zmniejszenie zdolności do regeneracji).

Żółtaczka

Do zmian typowych dla starzenia się

układu hormonalnego, poza zmianami dotyczącymi wydzielania hormonów płciowych, należy pogorszenie się metabolizmu glukozy i tendencja do gorszej odpowiedzi tkanek na insulinę (insulinooporność), od których tylko krok dzieli osoby starsze od cukrzycy. Jednak ryzyko wystąpienia cukrzycy wzrasta z wiekiem m.in. ze względu na dietę osób starszych (np. nadmier­ne spożywanie słodyczy i tłuszczów zwierzęcych) oraz mało aktywny tryb życia.

Starzenie się układu immunologicznego

sprzyja występowaniu infekcji (np. za­paleń płuc, o czym wspomniano już wcześniej), chorób autoimmunologicznych (czyli chorób z autoagresji, w których układ immunologiczny zaczyna produkować przeciwciała przeciwko prawidłowym komórkom organizmu i niszczy je - mecha­nizm taki może występować np. w niedoczynności i nadczynności tarczycy czy reu­matoidalnym zapaleniu stawów) oraz nowotworów (ryzyko występowania wielu nowotworów wzrasta z wiekiem).

Nadczynność tarczycy

Ze względu na gorszą funkcję wszystkich narządów i zmniejszenie możliwości adaptacyjnych u chorych w podeszłym wieku procesy chorobowe obejmują najczę­ściej wiele narządów.

Dodatkowo większość osób starszych cierpi jednocześnie na klika chorób przewlekłych (np. nadciśnienie tętnicze, chorobę zwyrodnieniową stawów, cukrzycę, osteoporozę, chorobę Parkinsona, depresję, otępienie).

Zwyrodnienie stawów paliczkowych

Łatwo prowadzi to do niesprawności i zależności od pomocy rodziny/opiekunów. Nieste­ty przyczyną zmniejszenia się stopnia samodzielności mogą być również leki.

Nale­ży o tym pamiętać, ponieważ u starszych chorych nagle pogorszenie stanu zdrowia należy zawsze wiązać z przyjmowanymi przez nich lekami, często w nadmiarze.

W przypadku chorego w starszym wieku

znajdującego się na oddziale wszelkie wątpliwości związane z przyjmowaniem leków opiekun powinien zgłaszać pielę­gniarce.

Przede wszystkim należy mieć pewność, że chory zażył wszystkie leki. Ko­nieczne jest sprawdzenie, czy przyniesione w pojemniku tabletki zostały połknięte przez chorego.

Chorzy mogą uważać, że ich stan

pogarsza się w wyniku stosowania leków (lęk taki może być objawem zaburzeń psychicznych), dlatego wyrzucają lub chowają le­ki pod poduszkę czy do szuflady stolika. Należy o tym zawsze pamiętać, gdy pacjent samodzielnie zażywa leki.

W przypadku występowania zaburzeń funkcji poznawczych (zaburzeń pamięci, dezorientacji co do czasu i miejsca) chorzy mogą nie ro­zumieć , jak ważne jest przyjmowanie leków.

Alzheimer

Również i w tym przypadku leki mogą być przez nich chowane, lecz bardziej przypadkowo niż intencjonalnie. Może się także zdarzyć, że w związku z reklamą telewizyjną podopieczni przyjmują dodatko­we leki, nie informując o tym personelu; często leki takie kupuje i przynosi pod­opiecznemu rodzina.

Nagła zmiana w zachowaniu - postępowanie

W przypadku podopiecznych, nad którymi sprawowana jest opieka domowa i u których wystąpiły nagle nowe problemy kliniczne

(np. pacjent, który wcześniej nie miał trudności z poruszaniem się, zaczyna się przewracać lub nagle jest pobu­dzony i cierpi na bezsenność albo odwrotnie - wciąż jest senny), opiekun powinien zawsze upewnić się, czy nie zdarzyła się jedna z opisanych poniżej sytuacji:

1. W ostatnim czasie lekarz leczący

zmienił choremu stosowane leki

(dotyczyć to może albo dołączenia nowego leku, albo odstawienia jakiegoś stosowanego do­tychczas leku i zastąpienia go innym) - wtedy bezwzględnie należy pilnie zgło­sić problem pielęgniarce lub lekarzowi (w razie bezpośredniego kontaktu z le­karzem) w celu poinformowania o istniejącym problemie oraz możliwym jego związku z lekami.

2. Podopieczny zaczął stosować nowe leki

kupione w aptece bez recepty - należy wtedy bezwzględnie przerwać stosowanie tych leków

i skontaktować się z leka­rzem/farmaceutą w celu potwierdzenia możliwego związku problemu z przyj­mowaniem leków (lub zgłosić problem pielęgniarce).

3. Podopieczny popełnił błąd i nie wziął leków

lub wziął leki podwójnie czy też po prostu niewłaściwie - należy przeprowadzić rozmowę z podopiecznym, aby do­wiedzieć się, czy i kiedy brał leki, i poinformować o problemie pielęgniarkę:

chorym niedowidzącym należy przygotować leki w odpowiednich pojemni­kach - mogą oni samodzielnie je przyjmować, jeśli wzrok im na to pozwala (stopień niedowidzenia nie jest tak znaczny, że powoduje możliwość niewła­ściwego zastosowania leków) oraz nie występują znaczne ograniczenia sprawności manualnej;

Chorym z zaburzeniami funkcji poznawczych

(problemy z pamięcią lub kon­centracją uwagi) należy bezwzględnie podawać leki; w tym celu może być konieczne zgłoszenie problemu pielęgniarce lub lekarzowi (w razie bezpo­średniego kontaktu z lekarzem), gdyż może to wymagać zmiany schematu podawania leków, tak aby leki były zażywane raz na dobę (tylko rano lub tyl­ko wieczorem) lub maksymalnie dwa razy na dobę (rano i wieczorem), czyli wtedy, kiedy obecny jest opiekun, ktoś z rodziny bądź sąsiad.

Ocena samodzielności pacjenta

Jednym z w zadań opiekuna medycznego

Jest ocena stopnia niesprawności podopiecznego/pacjenta i zakresu pomocy, jakiej wymaga podczas wykonywania podstawowych czynności życiowych.

Ograniczenia w samoopiece i codziennym funkcjonowaniu mogą wynikać z różnych przyczyn.

Dlatego opiekun poza dokład­ną oceną funkcjonowania biopsychospołecznego podopiecznego/pacjenta powi­nien spróbować ustalić przyczynę ograniczeń oraz możliwości uzyskania wsparcia od najbliższych.

W tym celu niezbędna jest współpraca opiekuna medycznego z ro­dziną pacjenta, pielęgniarką i innymi członkami zespołu terapeutycznego.

Apatia

Analiza stanu psychicznego podopiecznego/pacjenta obejmuje ocenę świado­mości, nastrój, zachowanie oraz podstawowe procesy poznawcze, czyli pamięć, orientację, myślenie i mowę.

Obserwując pacjenta, należy zwrócić uwagę, czy jest w pełni przytomny lub czy nie wykazuje nadmiernej senności.

Przejawem zaburzo­nej świadomości może być mniejsze zainteresowanie czynnościami higienicznymi, zasypianie podczas jedzenia lub rozmowy. Objawy te mogą wystąpić w związku z pogorszeniem się stanu zdrowia, np. spowodowanym nadmiernym wzrostem lub spadkiem stężenia glukozy we krwi, pogłębiającym się otępieniem czy przyjęciem zbyt dużej dawki leku (np. omyłkowym).

Innym elementem, na jaki opiekun medyczny powinien zwrócić uwagę, jest zachowanie się podopiecznego. Pacjent może być pobudzony lub nadmiernie spo­wolniały.

Można u niego zaobserwować chaotyczne, niezborne i dziwaczne ruchy oraz natręctwa ruchowe, np. częste mycie rąk.

Oceniając nastrój pacjenta, należy zwrócić uwagę, czy jest on dostosowany czy nieadekwatny do sytuacji, np. czy pacjent reaguje śmiechem na przykrą wiado­mość. Podopieczny może także okazywać złość, smutek, agresję, lęk lub nadmier­ną radość albo nie okazywać zainteresowania aktualnymi wydarzeniami lub sta­nem swego zdrowia.

Dla przebiegu sprawowanej opieki istotne znaczenie ma orientacja pacjenta co do miejsca pobytu, czasu i osób z nim przebywających. Przy zaburzonej orientacji podopieczny może mieć trudności z trafieniem do toalety, łazienki czy z powrotem na salę. Może także okazywać niepokój czy nawet agresję, ponieważ nie rozpozna­je rodziny, personelu i pozostałych pacjentów na sali.

Opiekun medyczny powinien także ocenić u podopiecznego zdolność do zapa­miętywania, zwracając uwagę, czy ma on luki w pamięci albo czy nie konfabuluje (zmyśla zdarzenia). Pacjent z zaburzeniami pamięci może nie przestrzegać zale­ceń, np. spożyć posiłek przed gastroskopią, mimo że był wcześniej poinformowany o zakazie jedzenia.

W warunkach domowych

może nie przyjmować leków lub za­żyć je ponownie po krótkim czasie, a także zapominać o wyłączeniu gazu czy za­kręceniu kranu z wodą. Może również wyjść z domu bez zamykania drzwi i nie po­trafić wrócić do niego, ponieważ zapomniał adresu.

Opiekun medyczny powinien ocenić zdolność pacjenta do samodzielnego zamieszkania, a w warunkach opieki instytucjonalnej do poruszania się poza pokojem.

Dla prawidłowego przebiegu

komunikowania się niezmiernie ważne są myśle­nie i mowa. U podopiecznego może wystąpić spowolnienie toku myślenia, rozkojarzenie, słowotok lub gonitwa myśli. Niezależnie od rodzaju zaburzenia zawsze na­leży przeznaczyć odpowiednią ilość czasu na rozmowę z pacjentem.

Za każdym razem należy sprawdzić, czy podopieczny zrozumiał wyjaśnienia i wszystkie zale­cenia

Czynnikiem utrudniającym

porozumiewanie może być niedosłuch lub zaburzona mowa, np. jąkanie lub afazja ruchowa bądź czuciowa .

W odniesieniu do funkcjonowania fizycznego opiekun powinien zwrócić przede wszystkim uwagę na podstawowe parametry życiowe, sprawność ruchową, równowagę, tolerancję wysiłku oraz objawy towarzyszące chorobom, np. obrzęki i odle­żyny.

W określeniu stopnia niezależności pacjenta mogą pomóc skale służące do oceny samodzielnego wykonywania czynności dnia codziennego

(ADL - activities of daily living).

Najczęściej stosowanymi skalami oceny ADL są skale Barthel i Katza

Ocena prostych aktywności życia codziennego według skali Katza

1. Kąpanie się

2. Ubieranie i rozbieranie się

3. Korzystanie z toalety

4. Wstawanie z łóżka i przemieszczanie się na fotel

5. Samodzielne jedzenie

6. Kontrolowanie wydalania moczu i stolca

Punktacja: 5-6 pkt: osoby sprawne,

3-4 pkt: osoby umiarkowanie niesprawne,

2 pkt: osoby bardzo niesprawne

Ocenę stanu samodzielności pacjenta może ułatwić wykaz wg. Roper, Logan i Tierney.

Wymieniły one następujące czynności życiowe:

Utrzymanie bezpieczeństwa

Dotyczy podejmowania czynności poszukiwaw­czych i zapobiegawczych oraz bezpiecznego wykonywania czynności życiowych. Analiza obejmuje również czynniki środowiskowe (np. warunki mieszkalne i wyposażenie domu), czynniki zmysłowe (np. zdolność usłyszenia nadjeżdżają­cego samochodu czy wyczucia gazu), osobiste nawyki pacjenta związane ze zdrowiem (np. palenie) oraz czynniki psychospołeczne (np. nieuzasadnione lę­ki i zachowania irracjonalne).

Komunikowanie się

To sposób, w jaki podopieczny/pacjent zwykle porozumiewa się i wchodzi w interakcje z otoczeniem.

Trudności mogą wynikać np. z prze­szkody, jaką jest osłabiony wzrok lub słuch.

Oddychanie

Dotyczy funkcjonowania układu oddechowego. W ramach tej czynności kontrolowane są podstawowe wskaźniki życiowe, np. liczba oddechów na minutę, charakter i tor oddechu oraz ewentualne objawy zaburzeń oddycha­nia (kaszel, zaleganie wydzieliny, duszność). Ustala się wszystkie potencjalnie szkodliwe dla oddychania czynniki, takie jak palenie, obecność alergenów itd

Jedzenie i picie

Ta czynność obejmuje także kulturowe zwyczaje dotyczące je­dzenia i picia, osobiste upodobania pacjenta i ocenę stanu odżywienia. Uwzględniane są tu nawyki żywieniowe oraz zdolność do podejmowania takich czynności, jak samodzielne gotowanie czy przeżuwanie pokarmu.

Wydalanie

Dotyczy sprawności zwieraczy oraz funkcji wydalania moczu i stolca.

Higiena osobista i ubieranie się

ramach tej czynności charakteryzowane są nawyki pacjenta w tym zakresie, np. częstość kąpieli, a także rozpoznawane są wszelkie problemy dotyczące samodzielności ich wykonywania. Kategoria ta obejmuje również ocenę stanu skóry, paznokci i włosów.

Wszawica głowy

Wszawica

Świerzbowiec ludzki

Kontrolowanie temperatury ciała

Oprócz podstawowego pomiaru temperatu­ry, w razie potrzeby, zapisuje się, co podopieczny/pacjent zwykle robi, aby utrzymać ciepłotę ciała lub ochłodzić się; np. należy zanotować, że pacjent okrywa się dodatkowo kocem, mimo że jest ciepło w pomieszczeniu, lub nadmiernie się odkrywa, ponieważ jest mu ciągle gorąco.

Ruch - ustala się stopień aktywności i mobilności pacjenta oraz zapisuje co­dziennie wykonywane czynności.

Praca i zabawa - w ramach tej czynności zapisuje się rodzaj obecnej lub byłej pracy pacjenta oraz sposób, w jaki wypoczywa.

Wyrażanie swej seksualności

Uwzględnia się tu tylko te aspekty seksualności, których znajomość jest konieczna dla osiągnięcia celów opieki. Może to być na przykład aktywność seksualna u pacjentów z niektórymi schorzeniami (np. osób z rozległymi zmianami skórnymi w wyniku oparzenia, kobiet po mastektomii) lub upośledzeniami (np. niedorozwojem umysłowym), jak również wyrażanie męskości lub kobiecości poprzez strój, makijaż itp.

Sen - w ramach tej czynności odnotowuje się nawyki podopiecznego/pacjenta związane ze snem oraz sposoby, jakie stosuje, aby zasnąć.

Umieranie - w razie potrzeby bierze się pod uwagę również odczucia i poglądy pacjenta związane ze śmiercią.

W odniesieniu do każdej z wymienionych czynności możemy wyróżnić 3 aspek­ty: fizyczny (lub fizjologiczny), społeczny i psychologiczny.

Model opieki według Roper, Logan i Tierney umożliwia współpracę pielęgniar­ki i opiekuna medycznego w sprawowaniu codziennej wszechstronnej opieki. Ana­liza funkcjonowania pacjenta w ramach wszystkich obszarów może być dokonana zarówno przez pielęgniarkę, jak i opiekuna.

Plan opieki według modelu Roper, Logan i Tierney

Czynności życiowe

Utrzymanie bezpiecznego środowiska

Komuniko­wanie się

Oddychanie

Odżywianie

Czynności wykonywane przez opiekuna medycznego

Ocena/uwagi dotyczące opieki

Co może/czego nie może zrobić samodzielnie?

Pan Jan korzysta z pomocy kuzynki i asystenta osób niepełnosprawnych, ma zaburzoną pamięć i orien­tację w terenie

Nosi okulary, dobry słuch. Brakuje mu kontaktu z dziećmi

Oddycha regularnie, nie odczuwa duszności

Spożywa posiłki przygoto­wywane przez kuzynkę

Podczas sprawowania opieki opiekun medyczny stara się wspierać podopiecz­nego w czynnościach, które sprawiają mu trudności, oraz przygotowuje go do sa­modzielnego funkcjonowania. Planowanie przebiegu opieki mogą ułatwić opieku­nowi również założenia modelu D. Orem Podejmowane działania opiekun powinien zawsze konsultować z innymi członkami zespołu tera­peutycznego.