Beniowski - omówienie

Beniowski. Poema - poemat dygresyjny Juliusza Słowackiego to jedno z najbardziej interesujących dokonań literackich polskiego romantyzmu oraz jedna z najdoskonalszych realizacji tego romantycznego gatunku (niektórzy znawcy twierdzą, że Słowacki w Beniowskim przewyższył samego Byrona). Właściwie można powiedzieć, że tradycja poematu dygresyjnego w literaturze polskiej kończy się i zaczyna na Beniowskim. Nie stworzono później równie oryginalnego poematu dygresyjnego, wszelkie realizacje tego gatunku miały charakter naśladowczo-epigoński.

Ten nieukończony utwór posiada ciekawą historie wydawniczą. Składa się on z dziesięciu pieśni pisanych oktawą oraz licznych luźnych fragmentów. Powstawał w latach1840-46, za życia Słowackiego tylko pierwsze pięć pieśni ujrzało światło dzienne (wydane w Lipsku w 1841), kolejne pieśni (6-10) oraz większość fragmentów była ogłaszana od roku 1852 w Pismach pośmiertnych poety. Całe dzieło w zrekonstruowanym przez Juliusza Kleinera (największy badacz i wydawca dzieł Słowackiego) układzie zostało wydane dopiero w roku 1921 (Kraków) w serii „Biblioteka Narodowa”.

Ten obszerny utwór zwykło się dzieli na trzy części o odrębnych charakterach, scalonych jednak dzięki głównemu bohaterowi (Beniowski) oraz dominującej postaci narratora:

1) pierwsze pięć pieśni opublikowane przez autora – ta część przypomina „kapryśną epikę L. Ariosta” (swobodna zmiana tematów , stylów oraz postaw narratora);
2) pieśń od szóstej do dziesiątej oraz fragmenty z lat 1841 i 1842 (tzw. red. B) mają charakter epiki przygodowo-rycerskiej, nawiązującej do stylu T. Tassa;

3) fragmenty z 1844 i 1846 są już (jak cała ówczesna twórczość Słowackiego) związane z genezyjską filozofią dziejów.

Najważniejsza część tekst z punktu widzenia procesu historycznoliterackiego stanowi pierwsze pięć pieśni, przede wszystkim dlatego, że to one weszły w obieg czytelniczy i wyznaczyły model gatunkowy poematu dygresyjnego w literaturze polskiej.

Chodzi mi o to, aby język giętki Powiedział wszystko, co pomyśli głowa; A czasem był jak piorun jasny prędki, A czasem smutny jak pieśń stepowa, A czasem jako skarga Nimfy miętki, A czasem piękny jak Aniołów mowa...

Aby przeleciał wszytko ducha skrzydłem.
Strofa być winna taktem, nie wędzidłem.

Beniowski okazał się dla Słowackiego bardzo ważnym dziełem: nie tylko ukazał w nim swoje literackie mistrzostwo oraz przedstawił najpełniej swoje credo ideowe i poetyckie, ale ponadto zdobył uznanie

wśród współczesnych mu czytelników i krytyków, którzy dotąd zdawali się być oporni na urok jego twórczości. Dzieło to to przede wszystkim wcielenie w życie idei nowatorstwa i nieprzeciętności, która znalazła swoją realizacje na wielu poziomach utworu:

• koncepcja bohatera. Za bohatera poematu Słowacki wybrał sobie postać historyczną (Maurycego Beniowskiego, szlachcica węgierskiego, uczestnika konfederacji barskiej), którą poddał literackiemu przetworzeniu. Maurycy Beniowski był znany współczesnym z jego mocno podkolorowanych pamiętników (1791) pisanych w języku francuskim. Słowacki spolonizował Beniowskiego, czyniąc z niego typowego szlachcica, przemieniającego się pod wpływem udziału w konfederacji barskiej z niefrasobliwego młodzieńca w świadomego patriotę o rycerskich aspiracjach;

• otwarta, luźna kompozycja;

• szeroka perspektywie czasowa i przestrzenna;

• program poetycki i polityczny (odmienny od programu Mickiewiczowskiego); wieszcz – poeta nowator - jako twórca stojący ponad podziałami politycznymi i narodowymi oraz ideowy i artystyczny przywódca ludu;

• swobodny tok wypowiedzi i koncepcja narratora-kreatora; narrator, który oscyluje między szlacheckim gawędziarzem a wieszczem narodowym podejmuje ciągłą grę ze zmieniającym się słuchaczem (czytelnik, ideolo, krytyk, naród);

• niezwykle bogata wyobraźnia;

• wszechstronne mistrzostwo poetyckie.

(...)znakomity poeta romantyczny, który tworząc swe niezwykłe dzieło, zdobywa się jednocześnie na ironiczny dystans wobec utworu i wobec samego siebie, dokonuje autodemaskacji, piętrzy przed sobą i efektownie pokonuje najrozmaitsze trudności, aby olśnić czytelnika swym mistrzostwem i nieograniczonymi możliwościami twórczymi. Jako jego wypowiedź „Beniowski” jest jakby potężną improwizacją, w której pragnie wyrazić wszystko, co chce, jak chce i kiedy chce, nieustannie żonglując osobami, tematami, czasem, wartościami, stylami. Tak skonstruowanej wypowiedzi nie da się schematycznie podzielić na zobiektywizowaną warstwę fabularną i subiektywne dygresje, wszystko tu jest bowiem subiektywne, zależne od woli czy kaprysu autora, wszystko jednakowo ważne, i właściwie wszystko może być jednocześnie wątkiem zasadniczym i dygresją. (Stanisław Makowski, hasło: Powieść Beniowski, w: Literatura polska

. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s.63.)

Najważniejsze tematy podejmowane w partiach dyskursywnych:

• wypowiedzi autotematyczne; podmiot mówiący manifestuje nieograniczone prawa autorskie do ciągłych przekształceń oraz podejmowania wszelkich tematów;

• wypowiedzi o charakterze osobistym; w ten sposób została zaprezentowana skomplikowana sylwetka polskiego romantyka skazanego na życie na emigracji oraz romantyczne sposoby przeżywania świata i wyrażania uczuć;

• wypowiedzi polemiczne; Słowacki rozprawia się z ówczesnymi krytykami, którzy nie umieli docenić jego twórczości, wytyka im niekompetencje i złośliwość; tutaj również pojawia się polemika z Mickiewiczem dotycząca nowego modelu narodowego poety, narrator Beniowskiego tak zwraca się do pana Adama pod koniec pieśni V

(...)- Bądź zdrów, wieszczu!
Tobą się kończy ta pieśń, dawny Boże.
Obmyłem twój laur, w słów ognistych deszczu,
I pokazałem, że na twojej korze
Pęknięcie serca znać – a w liści dreszczu
Widać, że ci coś próchno duszy porze.
Bądź zdrów! - a tak się żegnają nie wrogi,
Lecz dwa na słońcach swych przeciwnych – Bogi.