Likurg jako organizator życia w Sparcie
Sparta – starożytne miasto oraz terytorium polis w południowej Grecji, na półwyspie Peloponez, główny ośrodek miejski Lakonii.
Za twórcę Sparty jako bytu politycznego uważa się prawodawcę Likurga. Nie wiadomo, czy jest on postacią historyczną, bowiem już w czasach starożytnych uchodził za postać niemal mityczną. Likurg miał jakoby otrzymać prawa od wyroczni delfijskiej, co znacznie podnosiło ich prestiż. Prawa Likurga miały zakończyć okres walk i niepokojów w Sparcie (około VIII w. p.n.e.). Wydał prawo (tzw. Wielka Rhetra), w której uregulował ustrój polityczny, wprowadził charakterystyczne dla Sparty wychowanie (agoge) i wspólne posiłki.
System wychowawczy w Sparcie miał na celu uczynienie z każdego spartanina wojownika. Było to najważniejsze po obronie kraju zadanie. Służyło wyłącznie celom państwa i całkowicie skupiało się w jego rękach. Podstawowym prawem spartańskiego wychowania było to, iż wszyscy obywatele a więc i dzieci są własnością państwa. Stworzono przepisy zajmujące się dzieckiem, jeszcze przed jego narodzinami. Troszczono się już o samo małżeństwo. Celem małżeństwa było rodzenie silnych i zdrowych dzieci.. Nad organizacją wychowania czuwała Rada Starszych (geruzja) oraz Eforowie (najwyżsi urzędnicy). Rodzice mieli obowiązek przedstawić noworodka gerontom, którzy po zbadaniu go orzekali czy nowa istota rokuje nadzieje na silnego i dzielnego obywatela – żołnierza. Dzieci słabe, kalekie często płci żeńskiej porzucano w górach Tajgetu, gdzie ginęły lub brane były przez pasterzy. Dziecko uratowane od śmierci przez niewolnika automatycznie stawało się niewolnikiem. Dzieci zdrowe i silne pozostawały pod opieką rodziców głównie matek.
Do 7 roku życia wszystkie dzieci spartańskie wychowywały się w domu pod opieką rodziców. Po ukończeniu 7 roku życia dziewczęta nadal pozostawały w domu rodzinnym. Przysposabiano je do prowadzenia gospodarstwa domowego
i wychowywania dzieci, uczono muzyki, tańca, śpiewu. Istotną rolę
w wychowaniu kobiet pełniło wychowanie fizyczne. Hartowanie ciał oraz siła fizyczna uchodziły w Sparcie za największy wdzięk niewiast. Młode spartanki, aż do czasu wyjścia za mąż uprawiały te same ćwiczenia fizyczne co mężczyźni. Będąc mężatką spartanka całkowicie poświęcała się powinnościom i obowiązkom rodzinnym, rodziła i wychowywała dzieci.
Szczególny nacisk kładziono w Sparcie na wychowanie chłopców. Chłopcy po ukończeniu 7 roku życia rozpoczynali intensywną naukę, przechodzili do szkół państwowych, zorganizowanych na wzór koszar wojskowych, w których przebywali do 18 roku życia. Byli zorganizowani w normalne oddziały wojskowe, dowodzone przez bardziej rozwiniętych rówieśników. Opiekunem chłopców w trakcie nauki był pajdonom. Aby przyzwyczaić chłopców do znoszenia bólu, trudów i niewygód oraz by ich zahartować pajdonom polecał im chodzić z gołą głową oraz boso przez cały rok w prostej szorstkiej i lekkiej odzieży. W celu uodpornienia chłopców na ból skazywani byli raz w roku na chłostę w świątyni Artemidy pod nadzorem specjalnej kapłanki, która odpowiednimi znakami regulowała siłę i czas trwania razów, ten który nie okazał bólu i wytrzymał najwięcej razów otrzymywał wieniec zwycięzcy, a ten który okazał ból doznawał pogardy. Młodzi spartanie spali wspólnie na prostych przygotowanych własnoręcznie posłaniach z trzciny lub trawy. Materiał na posłanie należało wyrwać samodzielnie nad brzegami rzeki Eurotas bez użycia noża. O każdej porze roku zażywali kąpieli i uczyli się pływania w Eurotasie. Kto nie pojął tej sztuki wyrażano się o nim w sposób pogardliwy jako
o wyjątkowym nieuku. Pożywienie ich było bardzo skromne, chłopcy sami je przygotowali dla wszystkich według ustalonej kolejności. Spryt i wytrzymałość na głód wyrabiano poprzez głodzenie. Prowokowano w ten sposób do popełnienia kradzieży żywności w taki sposób aby nikt tego nie zauważył.
W przypadku schwytania chłopca na gorącym uczynku skazywano go na ciężkie kary. Za zręcznie i niepostrzeżenie dokonaną kradzież nagradzano pochwałą. Oprócz wyrabiania hartu na ból i wszelkie niewygody wychowanie spartańskie zmierzało do budzenia w chłopcach męstwa wojennego i pragnienia zwycięstw na polu bitwy.
Okres trwania zabiegów wychowawczych dzielił się na trzy etapy:
1) Okres od 8 – 11 lat chłopięta – przeznaczony na gry i zabawy na świeżym powietrzu oraz na lżejsze ćwiczenia fizyczne.
2) Okres 12 – 16 lat chłopcy – młodzież tzw. pampajsów poddawano bardzo surowej dyscyplinie. Uprawiane przez nich ćwiczenia miały charakter militarny. W tym okresie chłopcy mieli zakaz opuszczania koszar, w których mieszkali.
3) Okres 17 – 20 lat efebowie (ejreni) – to najcięższy okres zwany efebią, przygotowujący do trudów życia wojskowego. Poświęcony on był w całości musztrze wojskowej, ćwiczeniom we władaniu bronią, marszom wojskowym, rzucaniu dyskiem i oszczepem, zapasom atletycznym i wykonywaniu trudnych prac o charakterze wojskowym. Po ukończeniu efebii każdego młodego spartanina obowiązywała 10 letnia służba wojskowa i dopiero po jej odbyciu w wieku 30 lat stawał się pełnoprawnym obywatelem Sparty. Wojsko spartańskie było klasycznym przykładem wojska zawodowego.
Protejras – ostatni rocznik pełnił funkcję przewodników i był stawiany na czele drużyn młodszych jako ich opiekun i nauczyciel. Każdy rocznik miał swoja osobną nazwę i wykonywał specyficzne ćwiczenia i miał określone obowiązki, nie wiadomo jednak jakie dokładnie.
Kolejnym obowiązkiem obywatela spartańskiego był ożenek, gdyż tego wymagał interes państwa. Życie rodzinne miało dość swoisty charakter. Spartanin nadal od świtu do nocy prowadził skoszarowany tryb życia, biorąc czynny udział w różnych pracach wojskowych lub nadzorując pracę efebów. Taki obowiązek wobec państwa spoczywał na spartaninie aż do ukończenia 60 roku życia. Dzięki takiemu wychowaniu stworzyli spartanie pierwszą i wówczas jedyną armię stałą, gotową w każdej chwili do akcji zbrojnej przeciw wrogom zewnętrznym i wewnętrznym państwa.
Wychowanie spartańskie było prawdziwą szkołą posłuszeństwa, które uważano za najważniejszą cnotę każdego obywatela. Od najmłodszych lat uczono go wykonywać bez protestów wszelkie rozkazy. Wpajano mu przekonanie, że żyje dla dobra publicznego a nie dla siebie. Zawsze żył
w gromadzie pod czujnym nadzorem zwierzchników, którzy starannie wyrabiali w nim obojętność na wygody i cierpienia oraz pogardę dla zbytku. Charakterystyczną cnotą spartan była małomówność oraz zwięzłe wyrażanie myśli tzw. mowa lakoniczna np. matki mówiły do synów szykujących się do walki podając im tarcze: „z nią lub na niej” co oznaczało, że powróci z nią do domu jako zwycięzca lub na tarczy jako martwy. Każdy spartanin miał wpojoną teorię, że śmierć wyżej jest ceniona od haniebnego życia. Wychowanie spartańskie dostosowane wyłącznie do potrzeb militarnych zupełnie nie troszczyło się o rozwój umysłowy młodzieży. Nie obejmowało nawet nauki czytania i pisania. Troskę o te umiejętności pozostawiano domowi rodzinnemu. Kładziono natomiast duży nacisk na pamięciowe opanowanie przez chłopców głównych ustaw państwowych oraz historii własnego narodu, zwłaszcza jego bohaterskich czynów wojennych, poetyckich utworów patriotycznych oraz pieśni wojskowych.
Wychowanie to mimo jednostronnego charakteru, zapoczątkowało teorię, głoszącą że troska o rozwój młodzieży jest jednym z najważniejszych zadań jakie stoi przed państwem. Jednostronne wychowanie przyniosło również wiele ujemnych skutków dla spartan. Spowodowało szorstkość zewnętrzną
i wewnętrzną w ich zachowaniu, monotonność życia i zajęć, brak zróżnicowania indywidualnego w narodzie, ciasnotę duchową, ograniczenie horyzontów, umysłu.
Sparta jest wzorem wychowania obywatelskiego, stworzyła typ wzorowego obywatela, który bez wahania i oporów wewnętrznych poświęcał życie w imię wpojonych wartości i ideałów. Kiedy tężyzna moralna przestała ożywiać spartan, kiedy złamała się ich energia militarna przestali odgrywać jakąkolwiek rolę w ogólnogreckim życiu.