KULTURA JAKO WYTWÓR ŻYCIA SPOŁECZNEGO-RÓŻNE UJĘCIA.
Pojęcie kultury. Kultura duchowa i materialna. Korelaty kulturowe. Globalne i selektywne rozumienie kultury.
S Czarnowski, Kultura
Kultura jest dobrem zbiorowym i zbiorowym dorobkiem, owocem twórczego i przetwórczego wysiłku niezliczonych pokoleń:
→ Wynalazki nie mają nic wspólnego z kulturą. O kulturze możemy mówić wówczas, gdy odkrycie czy wynalazek zostaje zachowany, i gdy jest przekazywany z pokolenia na pokolenie.
→ W rozwoju kultury jest konieczność, która sprawia, że każdorazowy jej stan jest warunkiem jej stanu następnego. Twórczość jednostek, nawet tych najgenialniejszych, pomnaża lub zmienia to tylko, co było przed nimi. Tylko jednostka współpracująca z innymi, a nie osamotniona, przyczynia się do budowy gmachu kultury.
• Społeczeństwo to nie tylko zbiór jednostek; to także obyczaje, formy obcowania, praktyki religijne, pojecie o tym, co dobre a co złe, co piękne a co brzydkie-co ludzi łączy, a co dzieli.
→ J. J. Rousseau: „Kultura jest środowiskiem, w którym ludzie są, rzec można, zatopieni i każdy między nimi stosunek określony jest przez kulturę danej zbiorowości”, czyli:
• Jednostka ludzka jest wytworem kulturalnej zbiorowości-zbiorowości zorganizowanej, przechowującej zdobycze duchowe i materialne i pomnażającej je, a nie gromady osobników żyjących w „stanie natury”.
→ Staszic: „Człowiek bez towarzystwa- tzn. bez społeczeństwa- nawet pomyśleć się nie da”. Wszystko w człowieku ma początek społeczny i społecznie jest określone z wyjątkiem tego, co wynika z jego ustroju psychofizycznego.
Myślenie ludzkie ulega zmianom rozwojowym, które nie są zmianami zachodzącymi w jednostce, ale w historii ludzkości np., to, co wydawało się sprawiedliwym, dobrym naszym przodkom z okresu wojen kozackich, dziś wydaje się nam często oburzającym, jeśli nie wręcz zbrodniczym. Porządek myślenia jednostki jest określony rozwojem zbiorowości, której jest członkiem.
Kultura duchowa i materialna
Podział faktów na psychiczne i materialne jest w odniesieniu do wszystkich zjawisk społecznych, a zatem i do kultury, podziałem bezzasadnym. W rzeczywistości społecznej nie mamy nigdy do czynienia z czystym „psychizmem” ani czystą materią. Nawet wówczas, gdy wydaje się nam, ze badamy tylko psychiczne treści i formy przekonamy się, że są one zespo-
lone nierozdzielnie z faktami materialnymi. To, co istnieje w życiu, co jest elementem kultury, składnikiem życia społecznego, to czyny, czyli fakty materialne. Nie ma na przykład
wierzenia religijnego bez obrzędów czy myślenia matematycznego bez symbolów kreślonych lub pisanych. Kultury, która by była jedynie duchową nie ma i być nie może.
Z drugiej strony to, co potocznie nazywamy kulturą materialną jest tym, co psychiczne, przeniknięte, i otoczone. Towary, maszyny, narzędzia-to oczywiście materia, ale materia w tym rozumieniu, że społeczeństwo ją przetworzyło i ono ją zużytkowuje. A jedna i druga czynność -produkcja i spożycie-związane są z pewnymi wspólnymi dla całej zbiorowości wyobrażeniami. Zatem oblicze duchowe jest uzupełnieniem oblicza materialnego i odwrotnie: mówimy o kulturze duchowej względnie materialnej zależnie od tego, które oblicze dostrzegamy bez wnikania w głąb rzeczy.
( CYWILIZACJA to najwyższy stopień kultury, który zakłada przebycie-w ogólnym rozwoju ludzkości-stopni niższych: pierwotności i barbarzyństwa)
Nie cały dorobek zbiorowości może być zaliczony do kultury. Element dorobku społecznego może być zaliczony do kultury dopiero wówczas, gdy stanie się zdolny do bycia dobrem wspólnym szeregu grup ludzkich. Inaczej mówiąc, gdy z jednej strony oderwie się od jego wytwórcy czy wytwórców o tyle, że może być przejęty przez inne grupy, z drugiej strony, gdy się ustali jako wzór niezależny od przypadkowych okoliczności (wzór przedmio-
tu, ozdoby, obrzędu, zachowania). Kultura jest w swej istocie zjawiskiem międzygrupowym. Nie ma swoistej kultury poszczególnej rodziny, klanu czy fabryki. Jest kultura, w której mają udział rodziny, klany czy robotnicy pracujący w rozmaitych zakładach.
WNIOSEK: kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i- z racji swej obiektywności -ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.
J. Gajda, Antropologia kulturowa
TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA KULTURA
Genealogia pojęcia kultura i cywilizacja oraz relacje: natura-kultura, cywilizacja-kultura.
→ Rodowód pojęcia „kultura” sięga starożytnego Rzymu:
▪ w łacinie wyraz „cultura” oznaczał uprawę roli, doskonalenie-stąd pojęcie
„kultury rolnej”
→ Czasy nowożytne to okres upowszechnienia terminu „kultura” w znaczeniu przenośnym.
→ Wiek XVIII przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie „kultury” jako życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.
→ W Polsce jako jeden z pierwszych pojęcia tego używał J. Lelewel w znaczeniu doskonalenia moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy, idei i religii.
→ Podobnie długi rodowód ma pojęcie „cywilizacja” (od łac. Civis-obywatel). Pojecie
„cywilizacji” i hasło „cywilizowanego społeczeństwa” pojawiają się powszechnie
dopiero w XVIIIw. we Francji, a potem we wszystkich krajach zachodnich. Często
terminu „cywilizacja” używano zamiennie z terminem „kultura” (np. w Anglii). We
Francji dominowało określenie „cywilizacja”, w Niemczech-„kultura”.
→ Wg M. Webera, MacIvera i Mertona:
CYWILIZACJA-zespół materialno-technicznych procesów i osiągnięć;
KULTURA-układ wartości, norm i ideałów.
→ Etnologia ujmuje „kulturę” jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej
przyrodę i samych ludzi.
→ Antropologia „kulturę” odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia
elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych.
Aby uchwycić różnice między tymi pojęciami, warto uświadomić sobie zachodzące re-
lacje między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.
NATURA-KULTURA:
▪ S. Pufendorf przeciwstawia kulturę naturze, określając tę pierwszą jako panowa-
nie rozumu. Pojęcie „natura” oznacza wrodzone wyposażenie człowieka, które
jest wynikiem ścisłego związku człowieka ze światem przyrody.
▪ W przeciwieństwie do natury, kultura oznacza to, co wyuczone i sztuczne.
▪ Natura i kultura-według B. Suchodolskiego-to dwa powiązane ze sobą światy.
Oba oddziałują na człowieka jako istotę biologiczno-społeczno-kulturową.
Kształtowanie osobowości dokonuje się zarówno przez kontakt z kulturą jak też z
przyrodą.
CYWILIZACJA-KULTURA:
▪ W. Tatarkiewicz: „Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła
i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura-te przeżycia i
czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację(...)”. Kultura sta-
nowi „bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania(...), to
stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny”.
Podstawowe składniki kultury wg K. Żygulskiego.
→ RZECZY-przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności; stano-
wią rodzaj dóbr kultury; są wytworem pracy ludzkiej-fizycznej i umysłowej, pracy,
która jawi się jako siła motoryczna rozwoju kultury.
→ ZNAKI-dwa rodzaje:
▪ występujące w formie materialnej jako rzeczy;
▪ występujące w formie zachowań, typu gestu, słowa
W szeregu różnych systemów znaków najważniejsze miejsce zajmuje język jako
uniwersalny środek informacji i porozumiewania się ludzi.
→ ZACHOWANIA LUDZKIE-chodzi o zachowania kulturowe, o wzory zachowań
akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne.
Rozumienie pojęcia „kultura”.
→ Szerokie (globalne) rozumienie kultury jest typowe dla orientacji antropologicznej i socjologicznej:
Szerokie ujęcie kultury oznacza wszystko, co stworzył człowiek od zarania dziejów i co ma trwały, zobiektywizowany charakter. Antropolodzy przez kulturę rozumieją zachowania, sposób życia, język, wierzenia, zwyczaje i obyczaje, ogół idei, norm moralnych i prawnych, ideologię, naukę, filozofię i religię, a także instytucje społeczne, polityczne i gospodarcze oraz system produkcji. W szerokim znaczeniu pojęcie „kultura” obejmuje:
▪ ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznawanych za szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności;
▪ ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposobów postępowania), odpowiednio ukształtowanych historycznie wzorów uznanych i przyswojonych społecznie, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
→ Węższe (selektywne) rozumienie kultury zasadza się na odróżnieniu kultury duchowej od kultury materialnej. Do kultury zalicza się sztukę i literaturę, a nie zalicza się nauki, techniki, działalności społecznej, politycznej i gospodarczej. Ten wąsko pojmowany zakres pojęcia „kultury” dotyczy zatem sfery intelektualnej, estetycznej, zabawowej i obyczajowej działalności ludzi.
→ Definicje historyczne akcentują dziedziczenie i tradycje jako mechanizmy konstytuujące kulturę określoną jako dorobek.
→ Definicje normatywne kładą nacisk na jakość „stylu życia” charakterystycznego dla poszczególnych kultur.
→ Definicje psychologiczne akcentują mechanizmy psychiczne kształtowania się kultury; podkreślają rolę uczenia się i analizują proces wytwarzania nawyków.
Podstawowe pojęcia dotyczące kultury-elementy kultury.
→ WARTOŚĆ (KULTUROWA)-powszechnie pożądane dobro lub powszechnie uznawane przekonanie o określonym charakterze. Za wartości kulturowe uznawane są najczęściej wartości dominujące w danym społeczeństwie, a zatem te, które wpływają, jeśli nie na wszystkich, to na większość jego członków. Mało jest wartości, które zajmowałyby jednakową pozycję w wielu kulturach (należą do nich niektóre zasady moralne, przyjmowane w ciągu całych tysiącleci). Wartości kulturyzależne są od warunków bytowych i historycznych (np. ojczyzna dla plemion koczowniczych nie stanowi prawie żadnej wartości). Trzy klasyczne wartości to: prawda, dobro i piękno. W socjologii wyodrębnia się podział na wartości wyznawane, deklarowane i realizowane. Realizacja wartości oznacza ich akceptację w ramach określonej kultury.
→ WZORY-to normy wyrastające z systemów wartości. Są one systemem postulowanych zasad postępowania ludzi czy instytucji.
→ KANON-łączy się ściśle z wzorami i wartościami w kulturze. Oznacza zasadę, wzór, regułę, normę. Kanon w kulturze to zestaw tekstów prawomocnych i uznanych za obowiązujące. Swoistą cechą kanonu jest jego uniwersalny charakter.
→ OBYCZAJ-powszechnie przyjęte sposoby postępowania, najczęściej utwierdzone tradycją i mające miejsce na określonym terenie i dotyczące pewnej grupy ludzi. Obyczaje są jednym z systemów dla danej zbiorowości i jako takie stanowią swoisty system kontroli społecznej. Naruszenie obyczaju powoduje negatywną reakcję ze strony grupy. Interesujące relacje zachodzą między modą i obyczajami. Moda jest swoistym typem obyczaju z tą różnicą, że nie wymaga aprobaty tradycji, a wręcz się jej przeciwstawia.
→ ZWYCZAJE-to sposoby postępowania wynikające z nabytej dyspozycji przyzwyczajenia i jako takie mogące się czasem przekształcić w obyczaje. Zwyczaje mogą mieć charakter trwały lub przejściowy-przemijający z modą. W przeciwieństwie do obyczajów, ich przestrzeganie nie jest obarczone sankcjami a jedynie jest formą uznania lub odrzucenia. Zwyczaje dzieli się na grupowe i indywidualne. Zwyczaje powstają z nawyków i przyzwyczajeń, a także z dawnych obyczajów i obrzędów, stąd jedne się utrwalają, inne są odrzucane.
→ OBRZĘDY-uświęcone tradycją zespoły czynności i praktyk towarzyszące uroczystościom religijnym, rodzinnym, społecznym, np. obrzędy inicjacyjne(chrzciny), afirmacyjne(np. jubileusz pożycia małżeńskiego), obrzędy izolacji(np. pożegnanie pracownika, pogrzeb). Najczęściej obrzędy dzieli się na religijne i świeckie.
→ RYTUAŁY-to zespoły czynności stanowiące formę zewnętrzną obrzędu religijnego, uroczystości, ceremonii. Świadczą o doniosłości wykonywanej czynności. Rytuały są zakorzenione w określonych wartościach i dają podlegającym im zbiorowościom poczucie wspólnoty.
→ MIT-to podanie o bogach, legendarnych bohaterach, fantastycznych zdarzeniach, a także w przenośnym znaczeniu-wymysł, bajka. Celem każdego mitu jest próba dania odpowiedzi na pytania dotyczące życia i śmierci, dobra i zła, pochodzenia, przeznaczenia i natury świata i człowieka. Pojęcia „mit” używa się w węższym i szerszym znaczeniu:
▪ w węższym znaczeniu mit to opowieść sakralna o wierzeniach religijnych związanych z magią, kultem, rytuałem;
▪ w szerszym znaczeniu mit to wszelkie konstrukcje światopoglądowe i artystyczne
zbliżone formą zewnętrzną, strukturą i funkcją do mitów w tradycyjnym znaczeniu.
Socjologia wyodrębnia tzw. mity społeczne, będące nieuzasadnionymi, irracjonal-
nymi wyobrażeniami o rzeczywistości. Mitom tym przypisuje wielu badaczy znaczną
siłę motoryczną. Rola mitów w kulturze jest znacząca, ale niejednoznaczna w ocenie
badaczy:
● ewolucjoniści głosili, że mit jest swoistym rodzajem nauki pierwotnej lub uzasa-
dnieniem praktyk magicznych;
● socjologia E. Durkheima podkreślała integrujące funkcje mitu w ramach społe-
czności plemiennych;
● psychologia W. Wundta tłumaczyła mitologizowanie jako dążenie człowieka do
uprzedmiotowienia własnych stanów uczuciowych;
● funkcjonaliści głosili, że mit w swej pierwotnej formie związany był zasadniczo z
obrzędem, a obrzęd może być uznany za genetyczną podstawę mitu.
Mityczne rozumienie świata jest przeciwieństwem rozumienia naukowego. Jednak
między mitem a nauką istnieje pewna analogia. Mit bowiem-podobnie jak nauka-
porządkuje obraz świata i określa siły tym światem rządzące. W przeciwieństwie do
nauki stawia pytania bardziej ogólne i daje na nie także odpowiedzi bardziej ogólne i
z zasady niesprawdzalne. Mity pomagają ludziom w pokonywaniu lęku i absurdu ich
kondycji. Nadają one sens ludzkim poczynaniom, przywracają zaufanie do życia,
proponują widzenie świata ściśle związane z życiem codziennym i ludzkimi
uczuciami.
→ SYMBOL-nie jest pojęciem jednoznacznym. Jest to znak wizualny z podsystemem
znaków zastępczych, będący substytutem określonego przedmiotu lub pojęcia abstra-
kcyjnego, zdarzenia i wywołujący określone stany psychiczne oraz emocjonalne.
Symbol występuje zawsze w formie wizualnej i funkcjonuje w określonej konwencji
zawartej między używającymi go. We wczesnych formacjach kulturowych symbol
stawał się przedmiotem kultu (totemem). Współcześnie przywiązuje się duże znacze-
nie do funkcjonowania symboli, ich roli w kształtowaniu opinii publicznej, urabianiu
mitów, propagowaniu określonych doktryn. Istotną cechą symbolu jest nieprzetłuma-
czalność. Olbrzymia kariera symbolu w literaturze i sztuce wiąże się z symbolizmem
jako prądem drugiej połowy XIX i na początku XXw. Symbol stał się podstawowym
środkiem wyrazu. Kultura nabrała zatem charakteru symbolicznego. Dzięki zdolno-
ści symbolicznego ujmowania rzeczywistości, człowiek kreuje swój świat-świat
symboli. Symbole są tu wyrazem jego możliwości intelektualnych. Człowiek,
zgodnie z teorią symbolizmu, przypisuje istotne znaczenie przedmiotom, działaniom
i zjawiskom.
Systemy kultury (nauka, religia, sztuka, język-komunikacja).
SYSTEMY KULTURY charakteryzują się uporządkowanym i skoordynowanym zespołem swoistych elementów, powiązanych wzajemnymi relacjami, składających się na zwarty obraz odpowiedniej dziedziny kultury.
→ NAUKA-to termin różnie definiowany. W sensie historyczno-socjologicznym, na-
uka to dziedzina kultury obejmująca: całokształt historycznie rozwijającej się dzia-
łalności poznawczej, narzędzia i środki tej działalności (aparatura, książki) oraz
instytucje społeczne powołane do prowadzenia badań naukowych i nauczania. W
tym sensie nauka ujęta jest jako szczególny rodzaj działalności społecznej i jako
swoista forma świadomości społecznej.
→ RELIGIA-zarysowały się dwie tendencje w interpretacji sensu zjawisk religijnych:
▪ pierwsza akcentuje silnie status religii w ujmowaniu stosunku człowieka do
„sacrum”; istnieje powszechne przeświadczenie, że „sacrum” wywiera istotny
wpływ na życie człowieka i los świata-stąd wierni odnoszą się z lękiem i ufnością
doń, próbując przez modlitwę i ofiary pozyskać sobie ich łaskawość; „sacrum” w
religiach monoteistycznych-Bóg, politeistycznych-panteon bóstw, w buddyźmie-
wartości moralne.
▪ druga kładzie nacisk na potrzeby i wartości: religia jest wyrazem i formą wartości
oraz potrzeb poznawczych, moralnych, obyczajowych, społecznych.
Geneza religii łączy się z 3 czynnikami natury:
przyrodniczej (zależność człowieka od sił przyrody);
społecznej (określony układ stosunków społecznych);
psychologicznej ( dotyczy działalności poznawczej i życia uczuciowego).
Religia jako forma świadomości społecznej jest zjawiskiem złożonym i silnie powiązanym z różnymi dziedzinami kultury i działalności ludzkiej, zjawiskiem historycznie zmiennym i podlegającym ogólnym prawom rozwoju społecznego. Pod względem struktury w religiach można wyodrębnić 4 aspekty: doktrynę, kult, organizację i przeżycie.
→ KULT- jako zespół aktów i czynności stanowiących wyraz czci dla sacrum-spełnia
istotne funkcje integrujące i kulturowe. Przyczynia się on do pogłębiania więzi
wspólnotowych określonej grupy religijnej i wyodrębnia je spośród innych-obcych
jej religijnie. Stymuluje również twórczość artystyczną i swoiste formy sztuki sa-
kralnej.
Są nawet teorie głoszące, że sztuka wywodzi się z religii, jako że człowiek jest z
natury istotą religijną. Kościół w swej historii odgrywał rolę mecenasa sztuki-
zamawiał dzieła sztuki, wyświęcał je i czynił przedmiotem kultu. O tym, czy dzieło
należy do sztuki sakralnej, czy świeckiej decyduje subiektywny odbiór. I tak, dla
człowieka o postawie laickiej Biblia, posąg Jezusa będą tylko dziełami sztuki, a nie
przedmiotem kultu. Na skutek procesu laicyzacji, następuje zjawisko odsakralizo-
wania niektórych dzieł sztuki, np. muzyki religijnej.
→ SZTUKA-rozdzielenie sztuki od rzemiosła początkowo miało miejsce w Odrodze-
niu, ale ostatecznie nastąpiło w XVIIw.-wtedy uświadomiono sobie, że do uprawia-
nia sztuki potrzebna jest nie tyle wiedza, co talent i smak. To właśnie w XVIIw po-
jawiło się pojęcie „sztuki piękne” dla określenia m.in. muzyki, malarstwa, rzeźby,
tańca, poezji czy wymowy. Współcześnie odżyły wątpliwości co do zakresu poję-
cia „sztuki”. Uważa się, że system „sztuka” jest otwarty; wzbogacony został o no-
we rodzaje: film, fotografię, telewizję. Wątpliwość dotyczy też całości przeciwsta-
wienia sztuki nauce i rzemiosłu. Zakwestionowano, że sztuki to piękno, ponieważ
przestało ono stanowić kanon obowiązujący. Szczególnie duże znaczenie przywią-
zuje się do oddziaływania sztuki. Problemem tym zajmuje się „wychowanie przez
sztukę”. Termin wprowadzony przez H. Reada oznacza naprawę zastanej rzeczywi-
stości społecznej i poszukiwanie wewnętrznej tożsamości człowieka, kształtowanie
integralnej osobowości człowieka przez oddziaływanie sztuki, polegające na rozwi-
janiu zainteresowań i wyrabianiu pożądanych społecznie postaw.Poza kształceniem
wrażliwości estetycznej, chodzi o kształtowanie właściwych więzi interpersonal-
nych, stymulowanie wyobraźni i ekspresji twórczej, wzbogacanie wiedzy.
→ JĘZYK-KOMUNIKACJA: komunikacja językowa odgrywa szczególnie istotną ro-
lę w całości kultury. Zdolność posługiwania się językiem należy do najistotniej-
szych cech wyróżniających człowieka od innych istot żyjących. Język stanowi
podstawowy środek komunikacji:
▪ przekazuje treści myślowe;
▪ determinuje w pewnym zakresie sposób widzenia świata: jest jakby zbiorowym
okiem, którym każdy mówiący patrzy na świat łudząc się, że patrzy własnym;
▪ kształtuje rzeczywistość człowieka i w tym sensie determinuje rezultaty poznania
-wyznacza granice naszej rzeczywistości;
Język jest podstawowym warunkiem ciągłości kulturalnej społeczeństw i ich
rozwoju:
- język jako określony system znaków stanowi warunek konieczny myślenia
pojęciowego;
stanowi społeczną podstawę indywidualnego myślenia i jako taki jest pośredni-
kiem między tym, co wspólne, społeczne a tym, co indywidualne i twórcze w myśleniu jednostkowym; przekazuje jednostkom doświadczenie oraz wiedzę
minionych pokoleń i odwrotnie-rezultaty jednostkowego myślenia przyszłym pokoleniom;
język to „symboliczny przewodnik po kulturze”.
Język uwarunkowany jest bardzo silnie strukturą społeczną. Mówi się, że posługi-
anie się językiem to nie tylko komunikowanie się, ale przekazywanie kultury-sposobu zaistnienia człowieka w świecie. Bernstein: „struktura społeczna generuje odrębne formy lub kody językowe, a kody te przede wszystkim przekazują kulturę, czynią tym samym koniecznym pewien typ zachowania”. Uświadomienie sobie tych faktów pozwala zrozumieć, dlaczego każda kultura z olbrzymim pietyzmem odnosi się do własnego języka, i dlaczego troszczy się o jego zachowanie oraz rozwój.
Malinowski, Szkice z teorii kultury
KULTURA.
Teoria kultury musi opierać się na danych biologicznych. Człowiek jest zależny od elementarnych warunków, które umożliwiają mu utrzymanie się przy życiu. Ciągłość organizmu i gatunku może on utrzymać tylko przez pracę. Z kolei w swej działalności
produkcyjnej człowiek tworzy nowe, wtórne środowisko. Ludzkie potrzeby są zaspo-
kajane właśnie przez kształtowanie nowego, wtórnego, sztucznego środowiska. To środowisko, stale reprodukowane i utrzymywane, jest właśnie samą kulturą. Twór ten możemy określić jako nowy standard życiowy, który zależy od kulturalnego poziomu społeczeństwa, otoczenia i produkcyjności grupy. Kulturowy standard życiowy ozna-
cza, że pojawiają się nowe potrzeby i ludzkie zachowanie jest zdeterminowane przez nowe konieczności. Tradycja kulturowa jest przenoszona z pokolenia na pokolenie. Współdziałanie jest istotą wszelkiego działania w obrębie kultury. W każdym społeczeństwie muszą istnieć urządzenia sankcjonujące obyczaje, etykę i prawo, natomiast materialny substrat kultury musi być odnawiany i utrzymywany przez pracę. Z tego wynika, że pewne formy organizacji ekonomicznej są konieczne nawet w naj-
bardziej prymitywnych kulturach.
W imię celów lub tradycyjnych przyzwyczajeń, posłuszni specyficznym normom swe-
go stowarzyszenia, pracując z pomocą materialnych urządzeń, ludzie działają wspól-
nie i w ten sposób zaspokajają swoje potrzeby, wywierając jednocześnie wpływ na otaczające ich środowisko.
TEORIA ZORGANIZOWANEGO ZACHOWANIA.
Istotnym faktem kulturowym jest organizacja ludzi w stałe grupy. Zawsze jest możli-
we socjologiczne określenie i oznaczenie, jakie skutki powoduje działalność danej, zorganizowanej grupy ludzi, jakie potrzeby oni zaspokajają, jakie usługi wyświadczają sobie nawzajem i społeczeństwu jako całości. Istotne jest zastanowienie się, w jakich warunkach inicjatywa jednostki staje się faktem kulturowym. Wszelka indywidualna inspiracja tylko wtedy może stać się rzeczywistością kulturową, jeśli może ukształto-
wać publiczną opinię grupy, znaleźć materialne środki wyrazu i wcielić się w instytu-
cję. Jedynie w zorganizowanej grupie i poprzez zorganizowaną działalność jednostka może zaspokoić swoje zainteresowania i potrzeby oraz osiągnąć sukces. Organizacja każdego takiego systemu działań wymaga również uznania pewnych podstawowych wartości i praw. Jest to zawsze organizacja ludzi dla wypełnienia danego celu, zaakceptowana przez nich i uznana przez ogół. Oczywiste jest, ze należy rozróżniać zasadę naczelną, czyli uznany cel grupy i funkcję, czyli ostateczny efekt jej działalności. Zasada naczelna jest to idea instytucji uznana przez członków grupy i określona przez społeczeństwo. Funkcja natomiast jest to rola danej instytucji w ramach ogólnego schematu kultury.
Wszelkie efektywne działanie ludzkie prowadzi do zorganizowanego zachowania w społeczeństwach.
KONKRETNE JEDNOSTKI ZORGANIZOWANEGO ZACHOWANIA.
Człowiek rodząc się wchodzi w istniejące, już uformowane tradycyjnie grupy. Czasa-
mi takie grupy organizuje lub tworzy. Zasadą naczelną instytucji jest system wartości, ze względu na które ludzie organizują się lub przystępują do istniejących organizacji. „Personel” instytucji to grupa zorganizowana na pewnych zasadach władzy, podziału funkcji, podziału przywilejów i obowiązków. Regułami czy normami instytucji są umiejętności techniczne, obyczaje, normy prawne, nakazy etyczne uznawane przez wszystkich członków grupy lub narzucone im. Istotny jest fakt, że cała organizacja jest zawsze ściśle oparta i związana ze środowiskiem materialnym. Każda z organiza-
cji posiada pewną część bogactw materialnych, narzędzi oraz część zysków wynikają-
cych ze wspólnej działalności. Grupa wypełnia zadania, dla których została powołana wówczas, gdy jest zorganizowana według zasady naczelnej, gdy istnieje społeczna organizacja współdziałania, gdy przestrzegane są przepisy dotyczące specyficznej pra-
cy grupy, i gdy wykorzystywane są środki materialne, które grupa ma do dyspozycji.
Różnica między działalnością a regułami jest wyraźna. Działalność zależy od siły, zdolności i dobrej woli członków. Działalność ucieleśnia się w konkretnym postępowaniu, reguły bardzo często w przepisach, tekstach i nakazach (reguły prze-
dstawiają ideał czynu).
zasada naczelna
/ \
personel normy
\ /
urządzenia materialne
׀
działalność
׀
funkcja
Wykres ten pokazuje, że określony rodzaj efektywnej działalności może być zorgani-
zowany jedynie w taki, a nie inny sposób, przez co stabilizuje się kulturowo, czyli
staje się częścią kulturowego dziedzictwa grupy. Wykres przedstawia też, że każda
instytucja, czyli zorganizowany typ działalności, czyli ma określoną strukturę. Stru-
ktura instytucjonalna jest charakterystyczna dla wszystkich kultur i dla każdego zja-
wiska kulturowego.
Warto zastanowić się nad zasadami, które wiążą ludzi razem i łączą ich w stałe grupy.
a) Mamy przede wszystkim fakt reprodukcji. We wszystkich społeczeństwach ludz-
kich reprodukcja, czyli pokrewieństwo między mężem i żoną, rodzicami i dziećmi,
prowadzi do tworzenia małych, ale ważnych grup. Możemy więc mówić o repro-
dukcyjnej zasadzie integracji, tj. o zasadzie pokrewieństwa przez małżeństwo i
krew. Instytucją będzie tu rodzina.
b) Inną ogólną zasadą grupowania się jest bliskość i sąsiedztwo. Istotą życia społe-
cznego jest współdziałanie. Ludzie mogą wymieniać swoje usługi, pracować
wspólnie, uzupełniać swoje umiejętności tylko wtedy, gdy przebywają na tym sa-
mym obszarze.
c) Inna naturalna zasada wyróżniania i integracji jest związana z fizjologią i anatomią
człowieka. Ludzie różnią się płcią, wiekiem oraz, co ma mniejsze znaczenie, pe-
wnymi wrodzonymi, szczególnymi cechami fizycznymi, brakami czy ułomnościa-
mi. Mogą tu powstawać grupy płciowe jako instytucje, grupujące np. tylko
mężczyzn a wykluczające kobiety. Częściej jednak organizacja jest związana z
innym systemem, a mianowicie z grupami wieku. Jest ono powszechne poczynając
od najbardziej prymitywnej kultury aż do naszej współczesnej, zachodniej cywili-
zacji.
d) Od powyższych zasad należy odróżnić zasadę asocjacji, czyli dobrowolnego łącze-
nia się w grupy, spowodowanego indywidualną inicjatywą. Na zasadzie asocjacji
opiera się przynależność do tajnych stowarzyszeń, klubów, zespołów rozrywko-
wych i bractw artystycznych.
e) Piątą, bardzo ważną zasadą integracji, która powstaje wraz z ewolucją ludzkości, są
umiejętności zawodowe, wykształcenie i upodobania.
f) Istnieje jeszcze jedna zasada integracji. Chodzi o zasadę władzy. Władza oznacza
przywilej i obowiązek podejmowania decyzji, orzekania w sporach oraz siłę do re-
alizacji swych postanowień. Władza jest istotą organizacji społecznej, dlatego nie
może jej brakować w żadnej organizacji instytucjonalnej. Są instytucje, których
podstawą istnienia jest używanie skutecznej siły. Możemy je określić jako instytu-
cje polityczne.
Symbolika jest istotnym składnikiem wszelkiego zorganizowanego zachowania.
Powstała już w najwcześniejszym okresie pojawienia się kultury. Początki kultury
można określić jako równoczesną integrację kilku linii rozwojowych:
zdolności do uznania przedmiotów instrumentalnych, oceny ich technicznej wydajności i ich wartości, czyli ich roli w osiąganiu zamierzonego skutku;
formowania się więzów społecznych;
pojawienia się symboliki.
S. Ossowski, Dzieła
1. KULTUROWE DZIEDZICTWO GRUPY SPOŁECZNEJ I JEGO ZEWNĘTRZNE
KORELATY.
Potocznie, gdy mówimy o kulturowym dziedzictwie grupy społecznej, np. narodu, ma się na myśli nie tylko tzw. kulturę osobistą jednostek, ale również, i to może nawet przede wszystkim, zespół wytworów takich jak dzieła sztuki, dzieła naukowe, wytwory techniki, osiedla, instytucje. Przedmioty tego rodzaju są przekazywane z pokolenia na pokolenie i im w znacznej mierze kultura grupy społecznej zawdzięcza swą ciągłość, w szczególności kultura społeczeństw o bardziej rozbudowanej strukturze.
Należy zdać sobie sprawę, że w dyskusjach nad tzw. dorobkiem kulturalnym grupy społecznej miesza się często dwa zagadnienia: sprawę twórczości i sprawę kulturowego dziedzictwa. Twory przyrody mogą pozostawać w takim samym stosunku do kulturowego dziedzictwa grupy, co i dzieła ludzkie: Tatry, Bałtyk czy Wisła w polskim dziedzictwie kulturowym zajmują pozycję tej kategorii co Zamek Wawelski albo polonezy Chopina, ale ani Tatry ani Wisła nie są wytworami polskiej kultury. Widać więc wyraźnie, że pytanie: co się w danej grupie społecznej przekazuje? nie jest równoważne pytaniu: co dana grupa stworzyła?
Korelat - jedno z pojęć, jeden z przedmiotów wzajemnie od siebie zależnych i wzajemnie uwarunkowanych (wg „Słownika wyrazów obcych”).
Korelaty dziedzictwa kulturowego nie oznaczają składników owego dziedzictwa. Chodzi o korelaty reakcji psychicznych, do których dyspozycje przekazywane są jako kulturowe dziedzictwo grupy. Mogą to być korelaty podwójne. Z jednej strony bowiem, w skład dziedzictwa kulturowego wchodzi technika i styl wytwarzania, z drugiej strony, wzory reagowania na wytworzone już przedmioty, a więc sposób użytkowania narzędzi i budowli, sposób korzystania z książek, przekazywany tradycyjnie sposób reagowania uczuciowego i umysłowego na poszczególne dzieła sztuki itd.
Jeśli chodzi o przedmioty takie jak narzędzia czy przedmioty codziennego użytku, to uznanie ich za korelaty, a nie za składniki kulturowego dziedzictwa grupy, nie napotka zapewne trudności. Przedmioty, którym przypisujemy wartość indywidualną, znajdują się pod tym względem w innej sytuacji.
Indywidualna postawa względem np. przedmiotu, utworu (np. „Pana Tadeusza”) nie wchodzi w skład dziedzictwa grupy. Chodzi przede wszystkim o postawy typowe dla poszczególnych grup. Ogólnym elementem tych wszystkich dziedziczonych w poszczególnych środowiskach postaw jest poczucie wartości. Indywidualna wartość przedmiotu legitymuje właśnie troskliwe przechowywanie specjalnej postawy względem tego właśnie przedmiotu. Na dziedzictwo kulturowe składają się dyspozycje o bardzo różnym stopniu konkretności. Z jednej strony, mamy tam dyspozycje, które dotyczą bardzo szerokich klas przedmiotów czy sytuacji, z drugiej strony - dyspozycje, które mogą odnosić się do jednego tylko przedmiotu, takiego np. jak Wawel czy jakaś rzeźba Dunikowskiego. Z jednej strony, wchodzą w grę tylko pewne ramowe wzory zachowania się w różnych sytuacjach, pewien „styl życia”, normy etyczne, ogólne upodobania, sposoby myślenia - z drugiej, środowisko kulturowe dysponuje nas do pewnych konkretnych przeżyć przekazując poszczególne sądy czy wyobrażenia oraz sposoby emocjonalnego reagowania na pewne konkretne ruchy i słowa czy na pewne przedmioty materialne, które się w danym środowisku przechowuje. Przekazywanie wzorów przeżyć o konkretnej treści należy do tych właściwości dziedziczenia kulturowego, którymi się ono różni od dziedziczenia w sensie biologicznym.
Gdy mamy do czynienia z dorobkiem kulturalnym grupy społecznej, warto przypomnieć, że pewnego rodzaju postawa własności wchodzi także w skład dziedzictwa społecznego. Zarówno twórczość Mickiewicza i Kopernika, jak twórczość Beethovena lub Szekspira jest w pewien sposób objęta kulturowym dziedzictwem polskiego inteligenta. Jednak w stosunku do Mickiewicza i Kopernika dziedziczy ten inteligent pewien specyficzny element: jakieś poczucie własności (to są „nasi” twórcy). Poczucie kulturowej własności grupowej różni się w dwojaki sposób od poczucia osobistej własności w sensie ekonomicznym: po pierwsze, jest to własność grupy społecznej, po drugie, to nie jest własność przekazywalna, nie ma ona charakteru ekonomicznego.