ROZPOZNAWANIE UCZUĆ
Wstęp
Gdy chcemy zacząć temat omawiający jak rozpoznawać uczucia, należało by przedtem wyjaśnić czym są uczucia. Podstawowe znaczenie tego słowa, ale także jak na nas wpływają, jakie znaczenie odgrywają.
Następnie opiszemy typowe reakcje dla ludzi, opiszemy jak ludzie zachowują się gdy zaczynają odczuwać, co się dzieje z naszym organizmem. Zaprezentujemy także zachowanie zwierząt na przykładzie kotów oraz psów.
Uczucia- Co to jest? Czyli teoria
Uczucia stanowią świadomą interpretację emocji. Interpretacja ta dokonywana jest na podstawie zakodowanych w naszej pamięci wzorów kulturowych i doświadczeń oraz oceny sytuacji wytworzonej na ich podstawie. Inaczej mówiąc są to stany psychiczne, które wyrażają stosunek człowieka do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata. Uczucia to doznania charakteryzujące się nabyciem lub utratą stanu psychicznej obojętności wobec danego przedmiotu. Istnieją dwie sfery pożądawcze: intelektualna i zmysłowa. Uczucia są związane ze sferą pożądania zmysłowego. Wymienia się także sferę pożądania duchowego związanego z poznaniem intelektualnym (miłość, nienawiść, smutek, zagniewanie), ale jest ono traktowane jako akty woli, czyli uczucia wyższego rzędu.
Wyróżnia 3 fazy uczuć zmysłowych:
a) pożądawczo-psychiczną, która nakłania lub odwodzi nas od konkretnej rzeczy;
b) fizjologiczną- zawierającą w sobie zjawiska nerwowe i biochemiczne, mimikę twarzy napięcie muskularne, gestykulację;
c) poznawczo-zmysłową- zwykle poprzedzającą, a czasami następującą po dwóch pierwszych fazach.
Uczucia łączą się z wrażeniami lub wyobrażeniami i im towarzyszą. Jakość danego uczucia a
czasem także ich siła zależy od treści wrażenia. Zwrócenie uwagi na przedmiot wzbudzający uczucie potęguje siłę uczucia, natomiast przeniesienie uwagi na inny przedmiot osłabia poprzednie uczucie.
Klasyfikacja uczuć ze względu na sposób ich powstawania:
Uczucie cielesne zaczyna się od procesu fizjologicznego w naszym organizmie(przemiany),następnie dochodzi do uświadomienia sobie tej przemiany, odczucia jej a następnie powstanie uczucia przyjemności bądź nieprzyjemności. Uczucia te są ubogie poznawczo, gdyż ograniczają się tylko do zmysłu dotyku.
Uczucie zmysłowe natomiast zaczyna się od poznania jakiegoś przedmiotu (zobaczenia go, usłyszenia, podchwycenia węchem lub dotknięcia), następnie powstaje określone uczucie – upodobanie bądź niechęć- a w ostatnim etapie powstaje reakcja fizjologiczna organizmu. Te uczucia są bogate poznawczo, ponieważ oddziałują na różne zmysły, pobudzają wyobraźnię i obejmują także sferę umysłową. Jest to ważne, gdyż sfera zmysłowa i umysłowa wzajemnie się przenikają.
Co istotne uczucia cielesne przekształcają się w zmysłowe –końcowy etap pożądania cielesnego zapoczątkowuje pożądanie zmysłowe poprzez wywołanie w wyobraźni danego przedmiotu, co potęguje pożądanie. Na przykład odczuwając pragnienie (uczucie cielesne) wyobrażamy sobie zimny, orzeźwiający napój, następuje jego pożądanie, które przekształca się w apetyt. Poprzez wyobrażenie sobie napoju nastąpiło pobudzenie fizjologiczne w organizmie.
Klasyfikacja uczuć ze względu na sposób ich przejawiania się:
uczucia przyjemne
uczucia nieprzyjemne
Przyjemność lub nieprzyjemność doznań przenikają wszelkie uczucia dlatego zdarza się, że to samo uczucie w różnych aspektach może być zarówno przyjemne jak i nieprzyjemne. Co więcej, gdy odczucia przyjemności i przykrości następują bezpośrednio po sobie, znacznie się intensyfikują.
Ze względu na siłę i czas trwania wyodrębnia się w procesach uczuciowych:
afekty - bardzo silne, gwałtowne, ale krótkotrwałe, silnie zakłócające procesy poznawcze jednostki
nastroje - o niewielkiej sile, trwające stosunkowo długo (np. cały dzień), wywołane określonymi sytuacjami, przyjemne lub przykre,
namiętności - silne, długotrwałe (liczone nawet w latach), odzwierciedlające pozytywny stosunek do zdarzeń czy działań. Z uwagi na swoistą treść rozróżnia się uczucia: poznawcze, estetyczne, moralno-społeczne itp.
Podział uczuć ze względu na ich źródła wg S. Gerstman’a
Uczucia intelektualne (poznawcze)
wyrażające badawczy stosunek do rzeczywistości i wyzwalające działania zmierzające do uzyskania różnorodnych informacji. Uczenie się, rozwijanie, poznawanie sprawia przyjemność. Są to np.:
Ciekawość
Zainteresowanie
Uczucia poznawcze powstają w toku czynności poznawczych człowieka i wiążą się z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawczą, zadowoleniem z odniesionego sukcesu. Uczucia te nie są zawsze przeżyciami pozytywnymi. Aktywności poznawczej towarzyszą także wątpliwości i porażki, wywołujące takie uczucia, jak zniechęcenie, czy rozczarowanie.
Uczucia moralno– społeczne
pozwalają na stawanie się człowieka osobowością społeczną. Skierowane są do innych ludzi, obrazują umiejętność dokonywania oceny z punktu widzenia dobra i zła. Dzielimy je na:
Pozytywne
Miłość rodzicielska
Koleżeństwo
Patriotyzm
Życzliwość
Sprawiedliwość
Negatywne
Wrogość
Nienawiść
Zawiść
Gniew
Źródłem uczuć moralno- społecznych są kontakty międzyludzkie, ideały do których ludzie dążą, oraz ich współdziałanie w toku pracy, nauki i wykonywania innych czynności.
Uczucia estetyczne
stosunek do przedmiotów, których cechą jest piękno np.:
utworów literackich
utworów muzycznych
utworów plastycznych
Uczucia te towarzyszą procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki. Uczucia estetyczne może wywołać piękno architektury, człowieka, a także wiele przedmiotów codziennego użytku, które nagle i nieoczekiwanie objawiają nam swą urodę.
Uczucia a emocje
Emocje i uczucia są istotną częścią ludzkiej natury. Nie możemy ich nie odczuwać, pojawiają się na skutek tego, co się wydarza, okoliczności, komunikatów innych osób, własnych myśli. W języku potocznym i w literaturze słowa „emocje” i „uczucia” są często używane zamiennie. Jest jednak między nimi pewna różnica.
O emocjach możemy powiedzieć, że mają charakter sytuacyjny, powstają na skutek określonych cech danego zdarzenia. Są zazwyczaj krótkotrwałe, mają jednorodny charakter, w danym momencie występuje na ogół tylko jedna emocja. Tak rozumiane emocje charakteryzują zarówno ludzi jak i zwierzęta. Są wrodzone.
Uczucia od emocji różni to, że są trwałe (choć ta trwałość jest trudna do określenia w bezwzględnych miarach czasu) i nie mają charakteru wrodzonego. Są przeżyciami specyficznymi dla ludzi. Nabywamy je w trakcie doświadczeń związanych z relacjami z innymi ludźmi, z życiem społecznym.
Uczucia działają motywująco, dlatego też wywołują w człowieku dwie podstawowe tendencje:
dążenie ku przedmiotom (osobom, sytuacjom), które powodują przeżycia i stany przyjemne, pozytywne - uczucia takie nazywane są propulsywnymi.
unikanie, odpychanie przedmiotów (osób, sytuacji), które stają się przyczyną przeżyć i stanów nieprzyjemnych, negatywnych - uczucia takie określa się jako repulsywne.
Jak powstają uczucia.
Podłoże strukturalne naszego życia uczuciowego to układ autonomiczny na szczeblu OUN. Układ ten funkcjonuje poza nasza świadomością, czyli jest nie zależny od naszej woli. Steruje wnętrzem ciała. Zwrócić trzeba uwagę na to że ścisły związek pomiędzy uczuciami a układem OUN widać w okazywaniu stanów emocjonalnych poprzez mimikę twarzy, postawie swojego ciała.
W literaturze wyróżniono poziomy życia uczuciowego, gdzie pierwszy poziom to uczuciowość protopatyczna inaczej pierwotna, zawiera ona popędy czyli to, co przynosimy ze sobą na świat przy narodzeniu. W ocenie klinicznej: popęd do odżywiania, popęd płciowy, sen, popęd samozachowawczy. Drugim poziomem jest uczuciowość archaiczna. Związana ona jest z psychiką archaiczną. Zachowane są tu popędy, zawiera najpierwotniejsze uczucia przeobrażone przez hamulce psychiki archaicznej, ten poziom stosunkowo najmniej poznany. Uczucia archaiczne to zazdrość, lęk, chciwość, pragnienie władzy, pożądanie, uczucia magiczne. Ostatni poziom to uczuciowość wyższa. Uczuciowość intencjonalna, intelektualizowana, determinująca, ta uczuciowość hamuje uczucia archaiczne, ma powiązania z niższymi poziomami życia uczuciowego, ale są one zmodyfikowane, przekształcone, kontrolowane, uczucia wyższe: przyjaźń, miłość, uczucia patriotyczne, społeczne, religijne, radość twórcza, współczucie, uczucia estetyczne, dążenie do osiągnięć, itd.
Rozpoznawanie własnych oraz drugiej osoby uczuć.
Specyfika ludzkiego umysłu jest specyficzna jeżeli chodzi o wyrażanie własnych uczuć. Społeczeństwo nasze nie potrafi rozmawiać na temat uczuć. Często zaprzeczamy im, chociaż jest odwrotnie. „Nie jestem zła” choć tak naprawdę ogarnia mnie wściekłość, to tylko jeden przykład z tysięcy, które można by wymienić. Dlatego też jednym z najlepszych sposobów spostrzegania uczuć jest właśnie ciało.
Dr Deepak Choopry lekarz w dziedzinie psychomatyki wyróżnił takie stany i opisał jak się nasze ciało zachowuje:
STRACH- Rejestrowany jest przez ściśnięcie żołądka, skurcze, oziębienie, krew odpływającą z mózgu, zawroty głowy, słabość oraz ucisk w klatce piersiowej. Skrajny strach sprawia, że chcesz uciec. Kiedy silny strach zmienia się przerażenie, paraliżuje nas.
GNIEW- Odnotowywany jest przez gorąco, zaczerwienioną skórę, napięte mięśnie, zaciśniętą szczękę, nieregularne oddychanie, szybsze bicie serca, pulsowanie w uszach.
UPOKORZENIE- Policzki się rumienią, skóra się nagrzewa. Kurczysz się, czujesz się mniejszy, chcesz zniknąć. Upokorzenie pozostaje dłużej w ciele i może być wyzwolone przez najmniejsze uczucie z przeszłości. Ktoś, kto był upokarzany, zwłaszcza w dzieciństwie, będzie apatyczny, obojętny, wycofany. Jego ciało będzie się czuło słabe i bezradne.
ZAŻENOWANIE -To łagodne upokorzenie. Wykazuje te same fizyczne objawy, ale mija o wiele szybciej.
FRUSTRACJA -Jest podobna do gniewu, ale bardziej stłumiona. Daje poczucie, jakby twoje ciało chciało się złościć, ale nie może znaleźć włącznika. Ruchy stają się sztywne, wzrok ucieka, mowa staje się prędka i lekceważąca. Możesz wzruszać ramionami i mieć zaciśnięte szczęki. Często frustracja połączona jest z objawami gniewu.
WINA- Tworzy uczucie niepokoju, bycia uwięzionym i desperackiej chęci ucieczki. Czujesz się ograniczony, jakbyś się dusił, oddychanie może wydawać ci się trudne. Klatka piersiowa zaciska się, masz problemy z sercem
WSTYD- Uczucie gorąca, cieplejsza skóra. Ale też może pojawiać się odrętwienie, które wewnątrz daje uczucie zimna i pustki. Podobnie jak upokorzenie wstyd sprawia, że czujesz się mniejszy i chcesz zniknąć.
NIEPOKÓJ- Chroniczny strach, który osłabia ciało, chociaż możesz ich nie czuć, ponieważ organizm przystosował się do nich. Objawia się rozdrażnieniem, rozstrojeniem, słabością i bezsennością.
DEPRESJA- Przynosi poczucie zimna i ciężkości, zapadnięcia w letarg i braku energii. Podobnie jak chroniczny niepokój ten stan może trwać tygodniami, miesiącami a nawet latami. Niektórzy, mimo depresji, zmuszają się do bycia energicznymi. Często jednak depresja czyni apatycznym i otępiałym, towarzyszy jej poczucie beznadziei. Może jej towarzyszyć ciągłe poczucie zimna, pojawia się dezorientacja i bezradność, brak motywacji. Ciało porusza się wolno, sztywno i niepewnie.
ŻAŁOBA- Jest podobna do depresji, ale bardziej wyziębiająca i otępiająca. Ciało może być tak ciężkie i apatyczne, że człowiek czuje się martwy za życia
WROGOŚĆ- Jest jak gniew, ale nie potrzebuje wyzwalacza, by się uruchomić. Uwaga jest wyczulona na najmniejszy pretekst, by rozpętać burzę na całego. Ciało jest napięte, gotowe do działania.
AROGANCJA- Ukryty gniew, tak jak niepokój czy wrogość jest uczuciem chronicznym. Najmniejszy bodziec wystarczy, aby zacząć zachowywać się dumnie, lekceważąco, powściągliwie.
Wykorzystywanie i odbieranie uczuć.
Im jesteśmy starsi, tym lepiej potrafimy zapanować nad własnymi uczuciami. Małe dzieci złoszczą się i cieszą publicznie, nie zważając na to, co na ten temat sądzą inni. Nastolatek już wie, że nie zawsze dobrze jest przyznawać się do swoich uczuć, zwłaszcza do tych negatywnych (takich jak zazdrość nienawiść). Człowiek dorosły potrafi zapanować nad swoimi emocjami, może tylko z wyjątkiem nieoczekiwanych sytuacji, kiedy działa na zasadzie afektu.
Pomimo, że każdy dorosły człowiek potrafi kierować dowolnie swoimi gestami, nakładać różne maski, to jeżeli dokładnie przyjrzymy się określonej osobie jesteśmy w stanie jesteśmy w stanie rozszyfrować drugiego człowieka. Ważny jest sposób poruszania wargami, grymas twarzy, układ ust, brwi, wyraz oczu. To właśnie świadczy o naszym stanie emocjonalnym, o uczuciach jakie nam towarzyszą. Potwierdzając powyższe stwierdzenia prezentujemy przykładowe gesty oraz ich interpretacje:
Zmarszczone czoło i brwi: zainteresowanie, bądź niezadowolenie
Wzrok skierowany gdzies w dal: brak szczególnego zainteresowania, znurzenie.
Usta zlączone w tzw. „ dzióbek” : brak zdecydowania.
Kąciki ustu skierowane ku górze, oczy tzw. „ błyszczące”- uczucie szczęścia.
górne powieki uniesione, białko widoczne ponad tęczówką, dolna powieka napięta i podciągnięta do góry- uczucie strachu.
Rozpoznawanie uczuć obserwując zwierzęta.
Pieskie uczucia.
Gdy pies czuje się pewnie lub agresywnie, zwykle ma odsłonięte zęby, szeroko rozstawione łapy, sierść jeży mu się na grzbiecie. Próbuje również wyglądać na większego niż jest w rzeczywistości, jego ogon i uszy są postawione wysoko, klatka piersiowa jest wysunięta, a on sam stoi wyprostowany. Często również warczy i powolnie porusza ogonem.
Gdy pies chce okazać swój strach lub uległość, stara się być jak najmniejszym, kuli się. Ogon jest położony poniżej linii grzbietu, może nim machać z zapałem lub trzymać go między nogami. Często również próbuje polizać kąciki warg innego psa, lub dłonie człowieka. Gdy jednak zobaczy, że nie uzyskał przychylności drugiej strony, kładzie się i odsłania najbardziej wrażliwe części ciała. W ten sposób pokazuje swoją uległość i poddanie się. Pies, który jest wesoły lub chce się bawić często kładzie się na przednich łapach, przy czym resztę ciała trzyma wysoko. Energicznie i szybko macha ogonem. Skacze, biega, czasem szczeka, żeby zwrócić na siebie uwagę.
Kocie uczucia.
Koty mogą w bardzo różny sposób przejawiać swe uczucia oraz porozumiewać się ze sobą. Mogą one wydawać różnorodne, odpowiednio modulowane dźwięki, zmieniać mimikę oraz pozycje ciała. Również ruchy łaszących się kotów sygnalizują nastroje, oznajmiają ich reakcje na bodźce zewnętrzne i gotowość do określonych zachowań.
Warto go uważnie obserwować.
Przechadza się z podniesionym ogonem. Nic złego się nie dzieje. W ten sposób kot pokazuje, że jest zadowolony, zrelaksowany i panuje nad sytuacją.
Wygina grzbiet w łuk. Twój ulubieniec jest zdenerwowany ! Stara się zastraszyć przeciwnika. Napuszywszy sierść - "rośnie", a wszystko po to, by zademonstrować naturę dzikiego drapieżcy
Kuli się. To oczywisty sygnał, że zwierzę jest wystraszone. Zachowuje się tak, gdy czuje zagrożenie. Kuli swe ciało na znak uległości i poczucia niższości.
Chowa ogon między tylne łapy. Ta reakcja dowodzi, że kot czuje się nieswojo. Znajduje się poza swoim terytorium, co wywołuje u niego napięcie. W każdej chwili może czmyhnąć.
Miauczy po nocach. Oznacza to, że twój pupil jest w okresie rui. Poza miauczeniem, będzie również okazywał niepokój i łatwo się irytował. Jeżeli jest samcem, może na dodatek skropić wszystkie kąty twojego domu moczem, by oznaczyć swoje terytorium
Ociera się o twoje nogi. Tym - jakże częstym zachowaniem kot okazuje radość na twój widok. Jest zadowolony i pełen wdzięczności. To sygnał przywiązania, szacunku i całkowitego oddania. Zwierzak dopomina się również o twoją uwagę i pieszczoty.
Bibliografia
Red. Nauk. P.Orlik, Magma uczuć, Poznań 2005
A. Augustyniak, Wstęp do psychologii,Warszawa 2009
Red. Nauk. B. Harwes-Napierała, Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2004
Pod red P.Ekmana i R.I.Davidsona, Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 1998.