Ten, kto zdrowo się odżywia, lepiej radzi sobie z ćwiczeniami fizycznymi i rzadziej choruje.

Samolot, który niedawno yleciał z lotniska, nagle zaczął spadać w dół, więc patrzyłam z ciekawością na przebieg ydarzeń.

Przygotuję za ciebie śniadanie, jeśli mi obiecasz, że wyjdziesz z psem na spacer.

Podmiot — część zdania, która w zdaniu w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności wyrażonej orzeczeniem, obiekt podlegający procesowi wyrażonemu orzeczeniem lub znajdujący się w stanie wyrażonym orzeczeniem.

Jan pije kawę.

Zabrakło kawy. (podmiot logiczny)

(ja) Piję kawę z mlekiem. (podmiot domyślny)

Wiara, Nadzieja i Miłość są zwykle przedstawiane z matką. (podmiot szeregowy)

Cała grupa zwiedza muzeum. (podmiot zbiorowy)

Orzeczenie – opisuje czynność, stan podmiotu.

Jan pije kawę.

Orzeczenie imienne składające się z dwóch części: łącznika (wyrażonego osobową formą być, stać się, zostać) oraz orzecznika (wyrażonego dowolną samodzielną częścią mowy oprócz czasownika – Jak Wojtek został strażakiem.

Przydawka określa rzeczownik Może być wyrażona przymiotnikiem (np. ładny kwiatek), zaimkiem przymiotnym (np. mój kwiatek), imiesłowem przymiotnikowym czynnym (np. rosnący kwiatek), imiesłowem przymiotnikowym biernym (np. podlany kwiatek), liczebnikiem (np. podlałem już trzeci kwiatek), wyrażeniem przyimkowym (np. sweter z wełny). Przydawka odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?

Ze względu na przynależność do części mowy i typ połączeń składniowych wyróżnia się przydawki:

• przymiotną (wyrażoną przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym)

• liczebną (wyrażoną liczebnikiem)

• rzeczowną (wyrażoną rzeczownikiem w mianowniku)

• dopełniaczową (wyrażoną rzeczownikiem w dopełniaczu)

• przyimkową (wyrażoną wyrażeniem przyimkowym)

Jeśli przymiotnik stoi przed rzeczownikiem, przydawkę określa się jako charakteryzującą, tzn. mówiącą o tezie przygodnej. W przeciwnym przypadku - gdy przymiotnik następuje po rzeczowniku - z przydawką klasyfikującą (wyodrębniającą). Przykład z któregoś tygodnika opiniotwórczego po ujawnieniu zbrodni Fritzla: Pedofil austriacki (jako specjalny gatunek pedofila, który przechowuje ofiary w piwnicy?).

Dopełnienie – część zdania oznaczająca pasywny przedmiot czynności wyrażonej orzeczeniem zdania w stronie czynnej. Odpowiada na pytania przypadków zależnych czyli wszystkich z wyjątkiem mianownika i wołacza: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?

W języku polskim występuje dopełnienie bliższe (zwykle w bierniku, lub w zdaniach zanegowanych w dopełniaczu, rzadziej w narzędniku), oraz dopełnienie dalsze (w celowniku, narzędniku, lub miejscowniku).

Listonosz dał babci (dop. dalsze) awizo (dop. bliższe).

Okoliczniki: część zdania, która pełni funkcję określającą czasownik. Odpowiada na pytania miejsca (gdzie?, dokąd?, skąd?, którędy?), czasu (kiedy?, od kiedy?, do kiedy?, jak długo?), sposobu (jak?, w jaki sposób?), celu (w jakim celu ?, po co ?), warunku ( pod jakim warunkiem ?), przyzwolenia (pomimo czego ?, mimo co ?), przyczyny (dlaczego ?, z jakiego powodu ?). Od dopełnienia można go odróżnić po tym, że dopełnienie wchodzi z członem nadrzędnym w związek rządu, a okolicznik – przynależności.

Związki składniowe:

Związek zgody: relacja między elementami zdania, która wymaga aby oba elementy miały identyczną formę. Taka relacja zachodzi między podmiotem i orzeczeniem (o ile podmiot nie jest logiczny – zabrakło kawy!) – są zgodne co do osoby, liczby. Związek zgody zachodzi też między rzeczownikami i określającymi je wyrazami – przymiotnikami, liczbnikami np. kolorowe kredki

• podmiot (poza logicznym) + orzeczenie, np. rower stał

• rzeczownik + przymiotnik, np. kolorowe kredki;

• rzeczownik + zaimek przymiotny, np. mój długopis;

• rzeczownik + imiesłów przymiotnikowy (czynny lub bierny); np. przechodzone ubranie, błyszczący kamień.

Związek rządu: zwany rekcją, relacja między elementem głównym, narzucającym formę pozostałym elementom.

• czasownik + dopełnienie, np. kupiłem laptop;

• rzeczownik + wyrażenie przyimkowe, np. sukienka w kropki;

• rzeczownik + rzeczownik (nie w mianowniku/wołaczu), np. góra śmieci.

Związek przynależności: relacja pomiędzy czasownikiem a wyrazem nieodmiennym. Są strukturami podrzędnymi. Wyrazy nadrzędne łączą się z określającymi tylko pod względem znaczeniowym. Nie mają raczej znamion zależności gramatycznej. Związki przynależności tworzą:

1. Czasowniki z przysłówkami, np. wyjść cichaczem, pisać ciekawie, opowiadać interesująco.

2. Przymiotniki (lub przysłówki) z przysłówkami, np. szalenie przystojny (mężczyzna), niezwykle utalentowany (pisarz), niezbyt dobrze (śpiewać).

3. Rzeczowniki z przydawkami rzeczownymi w mianowniku, np. na górze Żar, w dzielnicy Mokotów, na jeziorze Wigry.

Pytania pomocne w ustalaniu związku przynależności, to pytania odpowiednie dla przysłówków i okoliczników: (jak?), (kiedy?), (gdzie?), (którędy?), itp.

W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu, czyli podmiot i wyrazy go określające oraz grupę orzeczenia, czyli orzeczenie plus wyrazy określające. Podmiot i orzeczenie tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części – przydawka, dopełnienie, okolicznik – tworzą związki poboczne.

Podmiot
– stanowi trzon zdania,
– nazywa osobę, rzecz, zjawisko,
– odpowiada na pytania: kto?, co?,
– funkcję podmiotu pełni część mowy, która odmienia się przez przypadki, czyli:

• rzeczownik – Magda śpi.

• przymiotnik – Chory poprosił o leki.

• imiesłów przymiotny – Zaproszeni weszli razem.

• zaimek – Oni już nie wrócą.

– podmiot występuje zazwyczaj w mianowniku i ma tę samą liczbę, co orzeczenie, Dzieci wyjeżdżają,
– zdarza się, że występuje w dopełniaczu (kogo? czego?): Zabrakło środków opatrunkowych lub w celowniku (komu? Czemu?): Chcę mi się jeść,
– wyróżnia się podmiot pojedynczy (jednowyrazowy): Nauczycielka skończyła oraz podmiot szeregowy (co najmniej dwuwyrazowy): Ojciec i matka pojechali na wczasy,
– zdarzają się zdania bezpodmiotowe, ale wtedy orzeczenie musi mieć formę trzeciej osoby liczby pojedynczej lub liczby mnogiej, bezokolicznika albo formę nieosobową: Pali się. Nie można wchodzić. Jeszcze słychać śpiew. Zburzono pomnik. Buduje się dom.

Orzeczenie
– jest najważniejszą częścią zdania,
– odpowiada na pytania: co robi?, co się z nim dzieje?,
– informuje o czynności, stanie lub cesze: sprząta, zamyśliła się, jest uprzejmy,
– wyróżnia się:

• orzeczenie proste (czasownikowe) – jest to osobowa forma czasownika połączona bezpośrednio z podmiotem: Ojciec rysuje.

• orzeczenie imienne – jest wyróżnione za pomocą rzeczowników i przymiotników, połączonych z podmiotem za pomocą czasowników: być, stać się, zostać, zrobić się, są to tzw. czasowniki posiłkowe. Część orzeczenia, które one tworzą nazywa się łącznikiem w odróżnieniu od części orzekającej coś o podmiocie, czyli orzecznika. Przykłady: Piotr będzie lekarzem. Chłopcy stali się zaradni. Dzieci zostały w domu. Pogoda zrobiła się brzydka.

Określenia

Przydawka
– określa zazwyczaj rzeczownik,
– odpowiada na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?,
– wyróżnia się przydawki przymiotne, rzeczowne, dopełniaczowe i przyimkowe:

• przydawka przymiotna tworzy z wyrazami określanymi związek zgody (zgoda obejmuje wszystkie cechy gramatyczne: przypadek, liczbę, rodzaj): Widziałam przepięknego motyla. Wolę tamten długopis. Wrócił do swojego miasta.

• przydawka rzeczowna tworzy z wyrazem określanym związek zgody (zgoda obejmuje tylko kategorię przypadku): Przed nami wznosi się szczyt Rysy.

• przydawka dopełniaczowa jest rzeczownikiem użytym w drugim przypadku (dopełniaczu: kogo?, czego?), tworzy z wyrazem nadrzędnym związek rządu: dom ojca, szelest liści.

• przydawka przyimkowa ma postać wyrażenia przyimkowego, umieszczanego po wyrazie określanym: szczotka do zębów, trucizna na myszy, materiał w paski.

Dopełnienie
– określa czasownik, przymiotnik lub przysłówek,
– odpowiada na wszystkie, oprócz mianownika, pytania przypadków (dopełniacz kogo? czego?, celownik komu? czemu?, biernik kogo? co?, narzędnik z kim? z czym?, miejscownik o kim? o czym?),
– wyróżnia się:

• dopełnienie bliższe – występuje ono w bierniku, dopełniaczu lub narzędniku: Widzimy piękny krajobraz. Dostarczyć węgla. Rządzić przedsiębiorstwem.

• dopełnienie dalsze – może mieć formę dowolnego przypadka: wchodzić do domu, myśleć o przyszłości.

Okolicznik
– określa czasownik,
– uzupełnia czasownik o dodatkowe elementy,
– pozostaje z członem nadrzędnym w związku przynależności,
– wyróżniamy okoliczniki:

• miejsca – gdzie? Tutaj,

• czasu – kiedy? Dzisiaj,

• sposobu – w jaki sposób? Z zaangażowaniem,

• przyczyny – z jakiej przyczyny? Od jazdy,

• celu – w jakim celu? Po truskawki,

• warunku – pod jakim warunkiem? Przy szczęściu,

• przyzwolenia – mimo co? Mimo problemów.

1. Jarek przyglądał się porcelanowemu wazonowi.

2. Przez kilka lat było w domu małe kwadratowe lusterko.

3. Na stole stała lampa naftowa.

4. Wieczorem matka czytywała wiersze i powieści.

5. Dwa anioły niosą za nim kosz z prezentami.

6. Po zamiataniu kobiety posypywały podłogi żółtym piaskiem

1. W ozdobnej misie piętrzyły się smakowite winogrono,gruszki i jabłka.
ozdobnej - przydawka przymiotna
w misie - okolicznik miejsca
piętrzyły się - orzeczenie czasownikowe
smakowite - przydawka przymiotna
winogrono, gruszki i jabłka - podmiot szeregowy

Związek główny
winogrono, gruszki i jabłka piętrzyły się (zw. zgody)

Związki grupy orzeczenia:
w misie piętrzyły się - zw. przynależności
w ozdobnej misie - zw. zgody

Związki grupy podmiotu
smakowite winogrono, gruszki i jabłka - zw. zgody

2.Ostatnio w naszej rzece ubyło wody.
ostatnio - okolicznik czasu
naszej - przydawka przymiotna
rzece - okolicznik miejsca
ubyło - orzeczenie czasownikowe
wody - podmiot logiczny

Związek główny
ubyło wody (zw. rządu)

Związki grupy orzeczenia
w rzece ubyło - zw. przynależności
ostatnio ubyło - zw. przynależności
w naszej rzece - zw. zgody

3.Przy domowym ogródku bawiły się małe dzieci sąsiadów.
domowym - przydawka przymiotna
przy ogródku - okolicznik miejsca
bawiły się - orzeczenie czasownikowe
małe - przydawka przymiotna
dzieci - podmiot gramatyczny
sąsiadów - dopełnienie dalsze

Związek główny
dzieci bawiły się (zw. zgody)

Zwiazki grupy orzeczenia
przy ogródku bawiły się - zw. przynależności
przy domowym ogródku - zw. zgody

związki grupy podmiotu
małe dzieci - zw. zgody
dzieci sąsiadów - zw. rządu

4.Z powodu burzy przełożyliśmy wyjazd do lasu na grzyby.
z powodu burzy - okolicznik przyczyny
przełożyliśmy - orzeczenie czasownikowe
wyjazd - dopełnienie bliższe
do lasu - okolicznik miejsca
na grzyby - okolicznik celu
(my) - podmiot domyślny

związek główny
(my) przełożyliśmy (zw. zgody)

związki grupy orzeczenia
z powodu burzy przełożyliśmy - zw. przynależności

związki grupy podmiotu
przełożyliśmy wyjazd - zw. rządu
wyjazd do lasu - zw. rządu
wyjazd na grzyby - zw. Rządu

1.Mądry Sokrates radził młodzieży często przyglądać się w sobie w lustrze.
2.Za domem w sadzie rosła stara rozłożysta jabłoń.

a) rozbiór gramatyczny
mądry - przymiotnik
Sokrates - rzeczownik
radził- czasownik
młodzieży - rzeczownik
często - przysłówek
przyglądać się - czasownik
sobie - zaimek
w - przyimek
lustrze - rzeczownik
b) rozbiór logiczny
mądry - przydawka
Sokrates - podmiot
radził - orzeczenie czasownikowe
młodzieży - dopełnienie
często - okolicznik czasu/częstotliwości
przyglądać się - dopełnienie
sobie - przydawka
w lustrze - przydawka
2.
a) rozbiór gramatyczny
za - przyimek
domem - rzeczownik
w - przyimek
sadzie - rzeczownik
rosła - czasownik
stara - przymiotnik
rozłożysta - przymiotnik
jabłoń - rzeczownik
b) rozbiór logiczny
za domem - okolicznik miejsca
w sadzie - okolicznik miejsca
rosła - orzeczenie czasownikowe
stara - przydawka
rozłożysta - przydawka
jabłoń – podmiot

Bardzo delikatny wietrzyk poruszał lekko gałązkami małych drzew.

Matka mojego najlepszego kolegi z klasy jest bardzo cenioną nauczycielką.

W dużym, ciemnym lesie rosły wyjątkowo smaczne grzyby.

1. Nasz mały kotek zawsze pije mleczko z zielonej miseczki .
2. W pustym mieszkaniu Lucjan czuł się nieswojo.

kotek -podmiot gramatyczny
pije - orzeczenie czasownikowe
mały - przydawka
nasz -przydawka
mleczko - dopełnienie
zielonej - przydawka
z miseczki - dopełnienie

rozbiór logiczny (części zdania)
Lucjan - podmiot gramatyczny
czuł się - orzeczenie czasownikowe
nieswojo - okolicznik sposobu
pustym - przydawka
w mieszkaniu - okolicznik