BEZKRĘGOWCE

  

  

Podział na bezkręgowce i kręgowce wprowadził w XIX wieku francuski biolog J. B. Lamarck. Podział ten jest sztuczny, uwzględnia bowiem tylko jedno kryterium – nieobecność kręgosłupa. W systematyce główny podział to: jednokomórkowce – Protozoa i wielokomórkowce – Metazoa. Opisywane w tym przewodniku jednokomórkowce to: korzenionóżki, promienionóżki, orzęski.

  

Do wielokomórkowców opisywanych w przewodniku należą: płazińce, wrotki, nicienie, nitnikowce, pierścienice, stawonogi, mięczaki.

BEZKRĘGOWCE:

KORZENIONÓŻKI i PROMIENIONÓŻKI

ORZĘSKI

WIRKI

WROTKI

NICIENIE i NITNIKOWCE

PIERŚCIENICE

SKORUPIAKI

JĘTKI

WAŻKI

WIDELNICE

PLUSKWIAKI RÓŻNOSKRZYDŁE

CHRUŚCIKI

MOTYLE, DWUSKRZYDŁE (muchówki)

WIELKOSKRZYDŁE, CHRZĄSZCZE (tęgopokrywe)

BRZUCHONOGI (ślimaki)

MAŁŻE

      

Typ KORZENIONÓŻKI – Rhizopoda

   

Korzenionóżki odznaczają się tym, że ich ciało, dzięki bardzo cienkiej pelikuli, nie ma stałego kształtu i porusza się na zasadzie przesuwania półpłynnej masy cytoplazmy, która wyciąga się w wypustki. Służą one nie tylko do poruszania się, ale i do odżywiania.

   

Rodzaj Pelomyxa (ryc. 45) ma ciało o długości do 2 mm. Występuje najczęściej wśród roślin i w osadach dennych. Rodzaj Centropyxis (ryc. 46) ma skorupkę o długości do 0,40 mm. Skorupka jest w kształcie dysku, kulista lub wydłużona, z kolcami lub bez, pokryta mineralnymi płytkami. Często występuje wśród mchu torfowca Sphagnum w ple sucharów.

   

Typ PROMIENIONÓŻKI – Actinopoda

   

Mają ciało mniej lub bardziej kuliste, w komórce jest oś utworzona z gęstszej i bardziej sztywnej protoplazmy niż osłonka protoplazmy, wskutek czego wypustki sterczą wyprostowane jak kolce. Zawsze są pojedyncze.

   

Rodzaj Actinosphaerium (ryc. 47) ma kuliste ciało z wieloma igłowatymi wypustkami, o średnicy do 0,30 µm. Występuje wśród roślin lub w osadach dennych.

Ryc.45. Pelomyxa sp.

Ryc.46. Centropyxis sp.

Ryc.47. Actinosphaerium sp.

Typ ORZĘSKI – Ciliata  (cz. 1)

   

Jest to typ pierwotniaków o najwyższym szczeblu organizacji morfologicznej, zwłaszcza pod względem organelli ruchowych i pokarmowych. Organellami ruchu są rzęski, które u form prymitywnych pokrywają równomiernie ciało, a u form wyspecjalizowanych ulegają częściowej redukcji lub modyfikacjom.

w większości orzęski mają stały otwór gębowy, tzw. cytostom. Leży on często w zagłębieniu. U najwyżej rozwiniętych orzęsków zagłębienie to otoczone jest wieńcem membranelli (rzęsków) i nazywa się perystomem. Orzęski żywią się glonami lub są drapieżne i atakują nawet na małe tkankowce. W czystych wodach przeważają gatunki zjadające glony, w wodach zanieczyszczonych przeważają formy żywiące się bakteriami.

  

Rodzaj Prorodon (ryc. 48) jest to owalny lub kulisty orzęsek z jednolitym i kompletnym orzęsieniem i tzw. „szczotką grzbietową”. Okrągły otwór gębowy prowadzi do lejkowatej gardzieli. Prorodon odżywia się innymi orzęskami i glonami, niektóre gatunki są histofagami (atakują zranione zwierzęta wielokomórkowe i odżywiają się świeżymi tkankami). Spotykany jest na powierzchni osadów, wchodzi w skład planktonu jezior eutroficznych, szczególnie w okresie letnim. Prorodon ma od 50 do 400 µm długości. Rodzaj Coleps (ryc. 49) to orzęsek posiadający charakterystyczny, beczułkowaty pancerzyk, zbudowany z płytek węglanu wapnia o dokładnie określonym wzorze. Na końcu pancerzyka ma trzy, cztery mocne wapienne kolce. Okrągły otwór gębowy położony jest na przednim biegunie ciała. Gatunki z rodzaju Coleps spotykane są licznie w planktonie i wśród cząstek detrytusu. Zjadają bakterie, glony, małe wiciowce, orzęski. Rodzaj Halteria (ryc. 50) – to drobne, kuliste orzęski, pływające w toni wodnej i wykonujące charakterystyczne, gwałtowne skoki. Orzęsienie zredukowane jest do sterczących na boki w okolicy równikowej długich i sztywnych rzęsek. Odżywia się małymi jednokomórkowymi glonami. Niektóre gatunki posiadają zoochlorelle. Ich wielkość wynosi od 25 do 50 µm. Rodzaj Strombidium (ryc. 51) to planktonowy orzęsek o owalnym kształcie. W połowie komórki widoczny jest pierścień, od którego w stronę tylnego końca biegną sztywne polisacharydowe włókna. Niektóre gatunki Strombidium występują bardzo licznie w powierzchniowej warstwie jezior. Pokarm ich stanowią różne glony, najczęściej okrzemki, bezbarwne wiciowce, a także bakterie. Czasami w cytoplazmie występują chloroplasty pochodzące z połkniętych glonów. Ich rozmiary wynoszą od 20 do 170 µm. Rodzaj Spirostomum (ryc. 52) to orzęsek o wydłużonym, robakowatym kształcie (od 200 µm do 4000 µm długości) w przekroju owalny lub spłaszczony. Posiada duże zdolności do wyginania się i szybkiego kurczenia komórki. Rodzaj Stentor (ryc. 53) to duży, kurczliwy orzęsek, mający kształt trąbki w stanie rozciągniętym i dzwonu w stanie skurczonym. Zazwyczaj przyczepia się zwężonym końcem ciała do powierzchni zanurzonych roślin lub cząstek detrytusu, ale może też swobodnie pływać. Granule pigmentu w cytoplazmie nadają mu wyraźne zabarwienie np.: brązowe (S. niger), turkusowe (S. coeruleus), różowe (S. igneus) lub prawie czarne (S. amethystinus). Niektóre gatunki zawierają zoochlorelle. Do tego rodzaju należy wiele gatunków o długości od 150 do 3000 µm. 

     

Ryc.48. Prorodon sp.

Ryc.49. Coleps sp.

Ryc.50. Halteria sp.

Ryc.51. Strombidium sp.

Ryc.52. Spirostomum sp.

Ryc.53. Stentor sp.

Typ ORZĘSKI – Ciliata   (cz. 2)

   

Rodzaj wirczyki – Vorticella (ryc. 54) są to orzęski osiadłe, przytwierdzające się do podłoża (np. łodyg roślin wodnych, skorupiaków itp.) kurczliwym stylikiem. Pojedynczy orzęsek (od 20 do 150 µm długości) ma najczęściej kształt dzwonkowaty lub kulisty z trzema rzędami rzęsek, z których dwa rzędy leżą blisko siebie i uderzają przeciwnie do ruchu wskazówek zegara. Niektóre wirczyki są pospolite w miejscach zanieczyszczonych związkami organicznymi, ponieważ ich głównym pokarmem są bakterie. Wirczyki występują zawsze pojedynczo, ale czasem spotyka się je w dużych skupieniach, szczególnie licznie na różnych zanurzonych w wodzie powierzchniach kamieni, roślin (fot. 1). Rodzaj Ophrydium (ryc. 55) jest częstym i pospolitym w jeziorach orzęskiem. Poszczególne osobniki są zanurzone w galaretowatej substancji. Młode kolonie są zwarte i mają kształt kuli, starsze mogą być spłaszczone i o różnorodnym kształcie (fot. 2). Kolonie osiągają do 15 cm średnicy i zamieszkiwane są przez około 1 mln osobników. Dzięki licznym glonom symbiotycznym (Chlorella) kolonia może przybierać zielone zabarwienie.

Galaretowate kolonie są zwykle przyczepione do różnych zanurzonych powierzchni, często makrofitów, a czasem swobodnie unoszą się w planktonie lub leżą na powierzchni osadów. Ophrydium odżywia się bakteriami, drobnymi glonami, pierwotniakami i cząstkami organicznymi. Galaretowata substancja jest często zasiedlana przez sinice, bakterie siarkowe, okrzemki, itp.

Ryc.54. Wirczyk (Vorticella sp.)

Fot.1. Kolonia orzęsków – wirczyki

Ryc.55. Ophrydium sp.

Fot.2. Kolonia orzęska Ophrydium

Typ PŁAZIŃCE – Plathelminthes

  

Mają ciało mniej lub bardziej spłaszczone grzbieto-brzusznie, dwubocznie symetryczne, najczęściej wydłużone. Niektóre z nich żyją w wodach słodkich.

  

WIRKI – Turbellaria

  

Mają owalne ciało lub taśmowato wydłużone, grzbieto-brzusznie spłaszczone, wyjątkowo obłe. Niektóre z nich wyglądem swoim przypominają czasem liść, mają jedną parę lub większą ilość par oczu. Pełzają po podłożu albo pływają. Śluz, który pokrywa ich ciało, ułatwia im pełzanie. Są koloru białego, szarego, żółtego, brązowego, zielonego. Zabarwienie często pochodzi od zjedzonego pokarmu. Odcinek głowowy jest słabo wykształcony. Formy, które pływają, mają cienkie, pofałdowane brzegi tułowia, z rzęskami (niewidocznymi w zwykłym mikroskopie) ułatwiającymi pływanie. Gatunki drapieżne żywią się drobnymi wrotkami, skorupiakami, pierścienicami, ślimakami, ale w większości żywią się martwymi, gnijącymi organizmami. Roślinożerne wirki żywią się glonami. Wszystkie gatunki są wrażliwe na warunki tlenowe i na wysychanie. Nie znoszą zanieczyszczeń przemysłowych.

  

Wypławek biały Dendrocoelum lacteum (F. Müller) (ryc. 56) ma ciało długie do 26 mm z jedną parą oczu. Preferuje czyste wody. Wypławek alpejski Crenobia alpina (Dana) (ryc. 57) jest to różnie ubarwiony, dorasta do 16 mm długości. Występuje w zimnych, poniżej 15^o C wodach szybko płynących. Rodzaj Planaria (ryc. 58) ma ciemne ciało do 20 mm długości. Przód ciała jest poprzecznie ścięty, z jedną parą leżących blisko siebie oczu. Bdellocephala punctata (Pallas) (ryc. 59) jest to dość dużym wypławkiem, dochodzącym do 35 mm długości, brązowego koloru. Żyje w jeziorach.

Ryc.56. Wypławek biały

Ryc.57. Wypławek alpejski

Ryc.58. Planaria sp.

Ryc.59. Bdellocephala punctata

Typ WROTKI – Rotatoria (Rotifera)

   

Są to drobne zwierzęta do 2 mm długości. Ciało mają bardzo zróżnicowane, przejrzyste, cylindryczne, workowate lub grzbieto-brzusznie spłaszczone. Można je spotkać we wszystkich zbiornikach wodnych. Odżywiają się glonami, detrytusem, występują też drapieżne formy polujące na inne drobne wrotki i orzęski. Są najmniejszymi wielokomórkowcami o dużym stopniu specjalizacji narządów. Swoją nazwę zawdzięczają specyficznemu narządowi służącemu do naganiania pokarmu i do lokomocji. Jest to tzw. narząd rzęskowy lub wrotny. Składa się z wieńców, pól lub kępek rzęskowych, które otaczają otwór gębowy. Są ułożone w dwa wieńce, które poruszają się przeciwstawnie. Wrotki najczęściej wchodzą w skład planktonu. Mają zdolność do pozbywania się niezwiązanej wody w ciele (w niekorzystnych warunkach), w związku z tym mogą encystować i przechodzić w stan anabiozy. Stwierdzono, że w suchym mchu niektóre gatunki przetrwały około 60 lat.

  

Keratella sp. ma ciało pokryte pancerzem, bardzo zmienne morfologicznie. w tylnej części jest różna ilość i wielkość wyrostków. Najczęstsze to: Keratella cochlearis (Gosse) (ryc. 60), ma długość ciała do 0,25 mm, występuje w pelagialu dużych zbiorników wodnych, Keratella testudo Ehrenberg (ryc. 61), ma długość ciała do 0,17 mm, zasiedla drobne zbiorniki wodne, Keratella quadrata (O. F. Müller) (ryc. 62), żyjąca w pelagialu różnych typów zbiorników wodnych, ma długość ciała do 0,35 mm. w sucharach charakterystyczna jest Keratella ticinensis. Proales sp. (ryc. 63) ma ciało do 0,5 mm długości, wrzecionowate lub walcowate z wyraźnie wyodrębnioną głową, tułowiem i szeroką nogą. Występuje wśród roślin i w osadach dennych. Notommata sp. (ryc. 64) mierzy około 1 mm, ma walcowate ciało, z wyraźnie wyodrębnioną głową, tułowiem i szeroką nogą, a po bokach głowy są dwa orzęsione wyrostki. Występuje wśród roślin i w osadach dennych. Asplanchna sp. (ryc. 65) ma ciało przezroczyste, z wyodrębnioną głową, bez nogi, do 1,5 mm długości. Formy Asplanchna są bardzo zmienne. Występują w strefie pelagicznej jeziora. Trichocerca sp. (ryc. 66) ma długie do 0,8 mm, stożkowate lub wrzecionowate ciało, wydłużone w przedniej części, z kolcami lub fałdami pancerzyka. z tyłu w dolnej części ciała widać igiełkowate, cienkie „palce nóg”.

Ryc.60. Keratella cochlearis

Ryc.61. Keratella testudo

Ryc.62. Keratella quadrata

Ryc.63. Proales sp.

Ryc.64. Notommata sp.

Ryc.65. Asplanchna sp.

Ryc.66. Trichocerca sp.

Typ NICIENIE – Nematoda  

   

Mają ciało przeważnie wydłużone, nitkowate, na przekroju koliste lub owalne, z przodu i z tyłu zwężone (ryc. 67). Ciało bez względu na wielkość zbudowane jest z około 500 komórek. Nicienie żyjące w środowisku wodnym żywią się szczątkami organicznymi, bakteriami, glonami, niektóre są drapieżne.

  

Typ NITNIKOWCE – Nematomorpha

  

Ciało mają nitkowate, na przekroju obłe, zabarwione mlecznożółtawo lub brązowo. Średnica ciała nie przekracza 1 mm. W stanie larwalnym żyją wewnątrz ciał owadów, gdy dorosną, opuszczają ciało żywiciela i żyją w stojących, płytkich, zarośniętych wodach.

Najbardziej znanym i ciekawym gatunkiem jest nitnik wodny, drucieniec Gordius aquaticus Dujardin (ryc. 68). Dorosły występuje w różnych typach wód. W wodzie, w okresie kopulacji, drucieniec występuje w postaci kłębków, stanowiących plątaninę dwóch osobników, stąd pochodzi jego nazwa łacińska gordius – w przenośni węzeł gordyjski. Larwa nitnika osadza się w odwłoku owadów, gdzie dochodzi do 1,5 m długości. Larwa, gdy brak jest odpowiednich warunków, np. przy wysychaniu wody, może encystować, przyczepia się wtedy do kamienia lub rośliny. W tej postaci może być połknięta przez owada lądowego. Wtedy owady, które nigdy nie żyły w wodzie, zarażone gordiusem, w momencie kiedy on zaczyna dojrzewać płciowo, wykazują silny pociąg do kontaktu ze zbiornikiem wodnym. Wtedy nitnik opuszcza swego żywiciela.

Ryc.67. przedstawiciel Nematoda

Ryc.68. Nitnik wodny (drucieniec)

Typ PIERŚCIENICE – Annelida   (cz. 1)

     

Cechą charakterystyczną jest podział ciała na segmenty. U większości liczba segmentów jest stała, u części gatunków na tylnym końcu ciała występuje strefa przyrostu nowych segmentów. Ciało pierścienic jest przeważnie lekko dwubocznie symetryczne, wydłużone, robakowate, owalne lub tarczowate, obłe, przezroczyste lub różnie zabarwione. Formy wolno żyjące najczęściej występują w wodach. Na 1 m² dna mulistego zbiornika wodnego może przypadać do 50 tysięcy osobników. Wiele gatunków jest wytrzymałych na złe warunki tlenowe i zanieczyszczenia środowiska. Niektóre żyją długo, np. pijawki – do 30 lat.

   

SKĄPOSZCZETY – Oligochaeta

   

Segmenty ciała niektórych skąposzczetów mają niewielkie, nieliczne szczecinki (są najczęściej w pęczkach). Ciało jest elastyczne, może się kurczyć i wydłużać. Część skąposzczetów jest drapieżnikami. Niektóre żyją w osadach dennych wód, pływają między roślinami lub są do nich przyczepione. Gatunki, które mogą pływać w wodzie, robią to za pomocą ruchów wyginających ciało. Nie ma wśród nich form pelagicznych.

Często spotykane rodzaje to Stylaria i Tubifex. Stylaria lacustris L. (ryc. 69) ma do 10 mm długości. Na przodzie ciała, w zagłębieniu jest umieszczony długi czułek. Stylaria to drapieżnik, wchodzący w skład peryfitonu. Rurecznik Tubifex (ryc. 70) ma ciało różowe, brązowawe, czerwone, do 70 mm długości. Na ciele są szczecinki (po dwie lub więcej), skupione w pęczki. Pojedyncze osobniki tkwią pogrążone w mule przednią częścią ciała w rurach zbudowanych z mułu i śluzowatych wydzielin naskórka. Rureczniki występują czasem w ogromnych ilościach. Tylne części ich ciała sterczą nad rurami i wykonują wahadłowe ruchy. Dzięki temu zapewniają świeżą wodę, zasobną w tlen. Żyją nawet w  dość zanieczyszczonych wodach.

Ryc.69. Stylaria sp.

Ryc.70. Rurecznik

Typ PIERŚCIENICE – Annelida   (cz. 2)

     

PIJAWKI – Hirudinea

  

Ciało pijawek jest wydłużone, najczęściej zwężone na końcach, obłe lub grzbieto-brzusznie spłaszczone, wyraźnie segmentowane, różnie ubarwione (czerwone, zielonkawe, brunatne, czarne). Otwór gębowy po stronie brzusznej najczęściej otoczony jest przyssawką. Większość gatunków  występuje licznie w wodach bogatych w materię organiczną. Oddychają całą powierzchnią ciała. Pijawki są drapieżne, padlinożerne, wolno żyjące, niektóre żywią się krwią.

Rodzaj Piscicola ma wąskie ciało, długie do 50 mm, szarożółtawe lub żółtawe. Pasożytuje na różnych gatunkach ryb. Najbardziej znana i charakterystyczna jest Piscicola geometra L. (ryc. 71). Glossiphonia sp. (ryc. 72). Jej ciało jest chrząstkowate z ząbkami na bokach ciała. Jest przezroczysta, czasem szara lub czerwonawa, długość do 27 mm, ma trzy pary oczu. Odżywia się ślimakami i larwami owadów. Erpobdella sp.(ryc. 73). Ma ciało o zmiennej barwie, najczęściej brązowe z jaśniejszymi plamkami, do 60 mm długości, z czterema parami oczu. Odżywia się drobnymi bezkręgowcami. Jest pospolita, występuje też w sucharach. Pijawka końska Haemopsis sanguisuga L. (ryc. 74) jest ciemnozielona, brunatna, szara nawet czarna. W przedniej części ciała ma pięć par oczu, przy średnim skurczeniu ciała ma od 50 do 100 mm długości. Wbrew nazwie nie jest pasożytem i nie odżywia się krwią, ale jest drapieżna i żywi się skąposzczetami, ślimakami, kijankami i narybkiem. Pijawka kacza Theromyzon tessulatum (O. F. Müll.) (ryc. 75) ma miękkie, lekko spłaszczone ciało z płaską stroną brzuszną i wypukłą stroną grzbietową. Pijawka kacza jest koloru oliwkowego lub brunatnego z sześcioma rzędami żółtych lub pomarańczowych plam wzdłuż ciała. Jest pasożytem ptaków wodnych, żyje w wolu lub dziobie, odżywiając się krwią. Można ją spotkać na dnie i wśród roślinności wodnej.

Ryc.71. Piscicola sp.

Ryc.72. Glossiphonia sp.

Ryc.73. Erpobdella sp.

Ryc.74. Pijawka końska

Ryc.75. Pijawka kacza

Typ STAWONOGI – Arthropoda

     

Są najliczniejszą grupą zwierząt. Mają zdecydowanie mniej segmentów niż pierścienice. Segmenty poszczególnych okolic ciała zgrupowane są w zespoły zwane tagmami, spełniające poszczególne funkcje. Część skorupiaków i owadów ma trzy tagmy: głowę, tułów, odwłok, u niektórych skorupiaków głowa jest zlana z tułowiem i powstaje głowotułów. Mają ruchome odnóża, u większości form zbudowane z członów połączonych stawami.

   

Podtyp SKORUPIAKI – Crustacea   (cz. 1)

   

Jest to grupa bardzo zróżnicowana pod względem budowy, biologii i wielkości. Skorupiaki można z łatwością odróżnić od innych stawonogów, gdyż mają dwie pary czułków, trzy pary przysadek gębowych (tzn. przekształcone w odnóża żuwaczki, szczęki) i ciało najczęściej podzielone na głowę, tułów i odwłok.

  

U niektórych występuje głowotułów. Większość skorupiaków oddycha skrzelami, część całą powierzchnią ciała (np. wioślarki, widłonogi). Niektóre skorupiaki mają ciało pokryte chitynowym pancerzem i dlatego często nie widać segmentowanego ciała. Pancerz w zależności od gatunku może być miękki i delikatny lub też gruby, czasem wysycony solami wapnia i bardzo twardy. w większości są to zwierzęta wodne. Niektóre gatunki występują zarówno w toni wodnej jak też przy dnie, część z nich prowadzi także pasożytniczy tryb życia.

   

BEZPANCERZOWCE – Anostraca

    

Mają wydłużone ciało, zazwyczaj około 20–40 mm, wyraźnie segmentowane z dużą głową. Odwłok jest bez odnóży, a ostatni segment ciała ma widełki. Ich jaja mogą przetrwać w niekorzystnych warunkach, a dla niektórych gatunków wyschnięcie lub przemrożenie jaj jest koniecznym warunkiem do dalszego rozwoju. Mają ciekawy sposób pływania, grzbietem do dołu.

  

Zamieszkują drobne wysychające zbiorniki wodne. Można tam znaleźć gatunki: zadychrę pospolitą Branchipus schaefferi Fischer (ryc. 76) i dziwogłówkę wiosenną Siphonophanes grubei (Dybowski) (ryc. 77).

    

TARCZOWCE – Notostraca

  

Pancerz jest owalny w zarysie, zrośnięty tylko z głową, bardzo silnie uwypuklony. Nie mają odnóży odwłokowych, ale aż 40–60 par listkowatych odnóży tułowiowych. Odwłok jest zakończony długimi widełkami. Plamki na pancerzu to oczy. Tarczowce są brązowe lub zielonkawe. w płytkich zastoiskach, zalanych łąkach, zwłaszcza położonych wśród lasów łęgowych, można znaleźć gatunki: przekopnicę właściwą Triops cancriformis L. (ryc. 78) dochodzącą do 130 mm długości i przekopnicę wiosenną Lepidurus apus L. (ryc. 79) o długości do 90 mm.

Ryc.76. Zadychra pospolita

Ryc.77. Dziwogłówka wiosenna

Ryc.78. Przekopnica właściwa

Ryc.79. Przekopnica wiosenna

WIOŚLARKI – Cladocera

  

Żyją prawie wyłącznie w wodach słodkich, stojących, od drobnych zbiorników do głębokich jezior. Największa różnorodność gatunkowa występuje w strefie przybrzeżnej. Są nieduże, największe do 6 mm, większość nie przekracza 3–4 mm, spotyka się i mniejsze, około 1 mm. U większości gatunków ciało, z wyjątkiem głowy, pokryte jest dwuklapowym karapaksem. U niektórych gatunków jest on silnie zredukowany i okrywa tylko położoną na stronie grzbietowej komorę lęgową. Głowa jest dobrze wyodrębniona. Przednia część jest w kształcie dzioba (rostrum), mającego różną długość. Wioślarki mają charakterystyczny sposób poruszania się, pływają skokami. Po każdym uderzeniu czułków posuwają się w górę i do przodu, po czym opadają i powtarzają ten sam ruch.

   

Pospolite wioślarki to: Diaphanosoma brachyurum Liévin (ryc. 80), słoniczka Bosmina longirostris (O. F. Müller) (ryc. 81), Ceriodaphnia quadrangula (O. F. Müller) (ryc. 82), pchlica Daphnia longispina O. F. Müller (ryc. 83), Leptodora kindtii (Focke) (ryc. 84).

    

SPLEWKI – Branchiura

    

Ciało ich jest bardzo spłaszczone grzbieto-brzusznie, w kształcie kolistej tarczy, na brzusznej stronie znajduje się para dużych i okrągłych przyssawek oraz cztery pary odnóży pływnych. Średnia wielkość ich ciała dochodzi do 12 mm, są prawie przezroczyste. Czasem pływają.

  

Bardzo rzadko na rybach można spotkać Argulus sp. – wesz rybią (ryc. 85). Jej sporadyczne występowanie świadczy o dobrej kondycji zdrowotnej ryb z terenu wód parku. Skorupiak ten jest pasożytem, żywi się, nakłuwając ciało ryby żuwaczkami, wpuszcza trujący jad do nakłutej ranki i wywołuje silne podrażnienie skóry, a małe rybki może nawet zabić. Rany takie bardzo trudno się goją i stają się powodem poważnych schorzeń.

Ryc.80. Diaphanosoma brachyurum

Ryc.81. Słoniczka

Ryc.82. Ceriodaphnia quadrangula

Ryc.83. Pchlica (Daphnia longispina)

Ryc.84. Leptodora kindtii

Ryc.85. Wesz rybia

WIDŁONOGi – Copepoda

   

Są filtratorami lub drapieżnikami, gatunkami wolno żyjącymi, planktonowymi lub bentosowymi. Niektóre są pasożytami. Ciało podzielone jest na głowę, tułów i odwłok, składa się zawsze z 17 segmentów. Na dużej głowie, szeroko połączonej z tułowiem, w przedniej części znajduje się oko wyglądające jak mała plamka (oko „naupliusowe”). Czułki pierwszej pary są bardzo długie i stanowią główny narząd ruchu. Widłonogi pływają gwałtownymi ruchami. Nie mają karapaksu, odwłok pozbawiony jest odnóży i zakończony widełkami, często pokryty szczecinkami. Rozwój połączony jest z przeobrażeniem. Larwa (nauplius) (ryc. 86) ma charakterystyczny wygląd. Widłonogi w większości są do 5 mm długości. Często mają jaskrawy czerwony lub pomarańczowy kolor. Jedne są drapieżne, inne detrytusożerne. Mają zdolność zahamowania aktywności życiowej, związanej z cyklicznymi niekorzystnymi warunkami panującymi w środowisku. Występujące często w naszych wodach rodzaje to: oczlik Cyclops (ryc. 87) o długości 2–3 mm, Canthocamptus (ryc. 88) o około 0,6 mm długości, Eudiaptomus (ryc. 89) o około 1 mm długości.

   

MAŁŻORACZKI – Ostracoda

   

Mają ciało okryte nieprzezroczystym, dwuklapowym karapaksem (cienkim u form planktonowych) (ryc. 90). Odwłok jest zredukowany. Oddychają całą powierzchnią ciała. Są nieduże, mają około 1 mm długości. Niektóre małżoraczki mogą wchodzić w skład planktonu, bentosu.

Ryc.86. Larwa widłonogów (nauplius)

Ryc.87. OczlikRyc.88. Canthocamptus sp.

Ryc.89. Eudiaptomus sp.

Ryc.90. Małżoraczek

RÓWNONOGI – Isopoda

   

Mają grzbieto-brzusznie spłaszczone ciało, poruszają się po podłożu za pomocą tułowiowych odnóży. Odwłok ma wygląd tarczki.

Ośliczka pospolita Asellus aquaticus Racov (ryc. 91) jest koloru brudno-szarobrązowego, czasem z odcieniem lekko fioletowym z jaśniejszymi plamkami, jej długość wynosi do 12 mm. Można ją spotkać w wolno płynących wodach, a także w stojących, najczęściej pomiędzy zamierającymi szczątkami roślin.

   

OBUNOGI – Amphipoda

   

Ciało przeważnie jest spłaszczone bocznie lub lekko grzbieto-brzusznie, trochę wygięte, od 5 do 20 mm długości. Pierwsze cztery krótsze pary odnóży tułowiowych skierowane są do przodu, trzy dłuższe, ku tyłowi.

  

Przedstawiciele rodzaju Gammarus (kiełże) (ryc. 92) żyją najczęściej w czystych, dobrze natlenionych wodach, w jeziorach można je spotkać wśród roślinności zanurzonej. w jeziorze Wigry można spotkać relikt epoki lodowcowej, bardzo rzadki gatunek Pallasiola quadrispinosa (G.O.Sars) (ryc. 93). Długość jej ciała wynosi 15–20 mm, jest przezroczysta.

   

DZIESIĘCIONOGi – Decapoda

   

Są to największe skorupiaki żyjące w naszych wodach. Należy do nich rodzina raków (Astacidae). Mają ciało wyraźnie podzielone na głowotułów i odwłok. Głowotułów pokryty jest twardym, wapiennym karapaksem. Na przednim brzegu tarcza głowotułowia przedłuża się ku przodowi jako duży, ostry wyrostek, tzw. kolec czołowy, czyli rostrum. Charakterystyczne jest dla nich pięć par nóg krocznych, zakończonych szczypcami. Pierwsza para odnóży wyposażona jest w potężne szczypce, służące do zdobywania pokarmu i kruszenia go. Odwłok podzielony jest wyraźnie na siedem odcinków i rak może podwijać go pod głowotułów. Podwijając odwłok, pływa w tył. Raki są wszystkożerne, żerują najczęściej w ciemności. Na ich pokarm składają się głównie rośliny, martwe zwierzęta, mogą też polować na drobne płazińce, obleńce, ślimaki, małże, płazy, małe ryby. Rak może dożyć do 20 lat, więc jest zwierzęciem dość długo żyjącym. Wzrost połączony jest z linieniem, czyli okresowym zrzucaniem pancerza.

   

W parku występują: rak szlachetny Astacus astacus (L.) i rak pręgowaty Ortonectes limosus Rafinesque. Jedynym naszym rodzimym gatunkiem jest rak szlachetny (ryc. 94). Wymaga dobrze natlenienionej wody, jest bardzo wrażliwy na zanieczyszczenia i nadmierny wzrost temperatury. Odżywia się głównie pokarmem roślinnym. Kiedyś występował licznie na terenie całego kraju, ale wzrost zanieczyszczeń naszych wód i epidemia tzw. „raczej dżumy” wywołana przez grzyba Aphanomyces astaci, spowodowała wyniszczenie jego populacji. w 1997 roku rozpoczęto proces introdukcji tego gatunku w wybranych zbiornikach z terenu WPN w ramach projektu „Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt Wigierskiego Parku Narodowego”, dofinansowanego przez EkoFundusz. w 1999 roku powtórzono introdukcję raka szlachetnego do wybranych zbiorników, dzięki pomocy finansowej Brytyjskiego Funduszu „Know How”. Występujący w wodach parku pospolity rak pręgowaty (ryc. 95) zwany też amerykańskim, pochodzi ze wschodnich terenów USA. z końcem XIX wieku został sprowadzony z Niemiec do Polski do hodowli (bardziej odporny na dżumę raczą) i rozprzestrzenił się samorzutnie w Europie, wypierając raka szlachetnego. Znosi niewielkie zanieczyszczenia, niskie stężenia tlenu, podwyższoną temperaturę, jest światłolubny. Aktywny w dzień i w nocy, preferuje pokarm zwierzęcy, nie gardzi też roślinnym. Rak ten ma długość około 12 cm, na odwłoku widać charakterystyczne pomarańczowe, poprzeczne plamki. Pomarańczowe są też końce szczypiec. Plamy te widać też u małych, dopiero co wylęgniętych raczków. 

[więcej o rakach i ich rozpoznawaniu]

Ryc.91. Ośliczka pospolita

Ryc.92. Kiełż

Ryc.93. Pallasiola quadrispinosa

Ryc.94. Rak szlachetny

Ryc.95. Rak pręgowaty

Podtyp SZCZĘKOCZUŁKOWCE (pajęczakokształtne) – Chelicerata

   

Stawonogi te nie mają wyodrębnionej głowy i czułków. Ich ciało zbudowane jest z głowotułowia i odwłoka.

 

PAJĘCZAKI – Arachnida

   

Mają ciało zbudowane z głowotułowia i odwłoka. Na głowotułowiu jest sześć par odnóży. Pierwsza para służy do chwytania pokarmu, druga może mieć różne funkcje (związane z odżywianiem się lub jest narządem dotykowym), pozostałe odnóża są lokomocyjne, ale też mogą spełniać funkcje dotykowe. Na odwłoku odnóża nie występują.

   

Jedynym typowo wodnym pająkiem jest topik Argyroneta aquatica (Clerck) (ryc. 96), można go spotkać w strefie przybrzeżnej, pomiędzy roślinami, w wielu różnego typu jeziorach z terenu parku. Ciało topika jest dość masywne, gęsto owłosione, co pozwala mu na utrzymanie pod wodą pęcherza powietrza na odwłoku. Topik w wodzie otoczony jest srebrzystolśniącą warstwą powietrza. Ma żółtobrunatne ciało z czarnym odwłokiem, około 10–15 mm długości. Żyje pod wodą, buduje charakterystyczne tzw. dzwony, napełnione powietrzem (srebrzyste dzwony), zbudowane z wydzieliny gruczołów przędnych. Żywi się drobnymi bezkręgowcami, między innymi rozwielitkami, ośliczkami, larwami komarów, czasem nawet młodymi kijankami. Bardzo często można znaleźć lądowego pająka, ale żyjącego na wynurzonych częściach roślin wodnych, zarówno w płytkich zatokach jezior i na ple sucharów, bagnika przybrzeżnego Dolomedes fimbriatus (Clerck) (ryc. 97). Bagnik przybrzeżny bardzo szybko i sprawnie biega po powierzchni wody. Atakuje głównie owady, ale także narybek. Do pajęczaków należą również roztocza Acarina. w wodzie żyją należące do roztoczy wodopójki Hydracarina (ryc.  98). Jest to grupa nazywana tak zwyczajowo, a nie grupa systematyczna. Często są jaskrawo ubarwione, mogą być czerwone, zielone, brązowe. Są drapieżcami, odżywiają się drobnymi bezkręgowcami, np. małżoraczkami, wioślarkami i widłonogami. Niektóre roztocza są pasożytami, żyją przyczepione do ciał larw owadów, małży.

Ryc.96. Topik

Ryc.97. Bagnik przybrzeżny

Ryc.98. Wodopójki

Podtyp TCHAWKOWCE – Tracheata

   

Są to stawonogi zbudowane z głowy i tułowia lub głowy, tułowia i odwłoka jak u owadów. Narządami oddechowymi są tchawki lub zmodyfikowane tchawki – skrzelotchawki.

    

OWADY – Insecta   (cz. 1)

   

Owady są grupą różniącą się pod względem budowy, biologii oraz rozmiarów. w Polsce występują formy od 0,2 mm długości do 5 cm (np. niektóre chrząszcze) i rozpiętości skrzydeł do 15 cm (motyle). Ciało podzielone jest na trzy części: głowę, tułów, odwłok. Na tułowiu są osadzone trzy pary odnóży lokomocyjnych. U owadów skrzydlatych są dwie pary skrzydeł, na drugim i trzecim segmencie. Skrzydła są połączone z segmentem tułowia za pomocą stawów. w pierwotnych grupach, jak u ważek i jętek, użyłkowanie skrzydeł jest gęste, siatkowate. Owady bardziej zaawansowane ewolucyjnie, jak muchówki, błonkówki, mają rzadkie użyłkowanie. Często z dwóch par skrzydeł jedna jest mniej lub bardziej zmodyfikowana i przekształcona w pokrywy – jak u chrząszczy, i półpokrywy – jak u pluskwiaków. U muchówek druga para skrzydeł wykształcona jest w przezmianki – narządy zmysłów, które działają jak żyroskop, kontrolują jakość lotu. z jaj wylęgają się larwy, charakterystyczne dla grup. Dalszy rozwój jest inny u różnych grup owadów, z przeobrażeniem zupełnym lub niezupełnym. Przy przeobrażeniu zupełnym, w ostatniej fazie, pomiędzy stadiami larwalnymi a dorosłą postacią, występuje nieruchoma, nie pobierająca pokarmu poczwarka. Schemat budowy larw i używane nazewnictwo pokazuje ryc. 99. Owady wodne, przechodząc do życia w wodzie, zmodyfikowały swój system oddechowy. Schematyczny rysunek (ryc. 100) pozwoli zorientować się w metodach pobierania tlenu w wodzie przez larwy lub dorosłe owady. Owadów mamy około miliona gatunków, do środowisk wodnych przystosowało się około 100 tysięcy gatunków.

  

 

Ryc.100. Sposoby oddychanie w wodzie u owadów
a
a – skrzelotchawki – są to wypustki ciała, do których wnikają rurki tchawek. Taki układ mają np. larwy jętek, ważek, widelnic, chruścików, muchówek, sieciarek i niektórych chrząszczy. b – fizyczne skrzele, czyli skrzele dyfuzyjne. Jego działanie polega na tym, że wokół otworu do tchawki (przetchlinki otwarte) ustala się gradient stężeń tlenu (coś na kształt kropli wody przylegającej do otworu tchawki, z której tlen dyfunduje do tchawki. W kropli wody przylegającej do tchawki zmniejsza się wtedy zawartość tlenu i przenika on do kropli z otaczającej wody). Taki układ jest np. u pływaka, który pod skrzydłami gromadzi powietrze dyfundujące wolno do tchawek, a tlen z wody dyfunduje do powietrza zgromadzonego pod skrzydłami. c – plastron działa w ten sam sposób. Pomiędzy włoskami znajduje się warstwa powietrza, do której otwiera się tchawka. Warstwa ta zachowuje się tak, jak powyżej opisana kropla wody, tzn. w miarę dyfuzji tlenu do tchawki tlen z wody dyfunduje do plastronu. Cały proces działa na zasadzie dyfuzji i różnicy stężeń O2 i CO2. Plastron zlokalizowany jest po stronie brzusznej i składa się z ogromnej ilości włosków, np. u pluskwiaka Aphelocheirus na każdym milimetrze kwadratowym mieści się ok. 2 mln krótkich włosków. Warstwa powietrza uwięziona między nimi nie musi być odnawiana, jak w przypadku pluskolca i pływaka, tylko działa jak skrzele dyfuzyjne pracujące w systemie ciągłym.

    

    

JĘTKI – Ephemeroptera

   

Są to owady około 1–2 mm długości, mające bardzo delikatne, smukłe ciało, pokryte miękkim oskórkiem. Mają małą głowę, krótkie, szczeciniaste czułki, duże, wypukłe oczy złożone. Narządy gębowe są zredukowane, dorosłe osobniki żyją bardzo krótko (czasem kilka godzin) i nie odżywiają się. Skrzydła są trójkątne, błoniaste, gęsto użyłkowane, w stanie spoczynku uniesione ku górze (ryc. 101). Tylne skrzydła są krótsze od przednich lub ich brak. Jętki składają lub zrzucają jaja do wody, po czym samiec i samica giną. Rozwój owada przebiega w wodzie, trwa od jednego roku do trzech lat. Larwy jętek są bardzo delikatne, mają gryzące narządy gębowe, dobrze wykształcone oczy złożone, czułki i siedem par blaszkowatych skrzelotchawek na odwłoku, ale można spotkać skrzelotchawki również na odnóżach i narządach gębowych. w zależności od budowy morfologicznej spotykamy następujące główne typy larw: przylegające (płaskie), łażące, pływające, grzebiące. Larwę jętki widzianą z boku przedstawia ryc. 102. Jętki są owadami bardzo wrażliwymi na wszelkie zmiany środowiska wodnego. Zasiedlają głównie wody czyste lub bardzo słabo zanieczyszczone. Pewne gatunki, jak Baëtis rhodani (Pictet) (ryc. 103), Baëtis vernus Curtis i Serratella ignita (Poda) spotykamy również liczne w siedliskach zanieczyszczonych.

   

W wodach stojących i płynących występuje jętka pospolita, jednodniówka Ephemera vulgata (L.) (ryc. 104). Dorosły owad dorasta do 20 mm długości, ma delikatne wysmukłe ciało z ciemno użyłkowanymi i czarno nakrapianymi skrzydłami. Larwa jednodniówki jest koloru żółtawego (około 20 mm). Wygrzebuje w dnie mieszkalne rurki, w kształcie litery U. Larwy murzyłki Clëon sp. (ryc. 105) dobrze pływają. Są zielonkawe, o długości ciała 5–9 mm. Mają na odwłoku siedem par listków skrzelotchawek (sześć par podwójnych plus jedna pojedyncza), a na końcu ciała trzy wydłużone szczecinki.

Ryc.99. Schemat budowy larwy

Ryc.101. Odpoczywająca jętka (owad dorosły)

Ryc.102. Larwa jętki widziana z boku

Ryc.103. Baëtis rhodani, larwa

Ryc.104. Jętka jednodniówka

Ryc.105. Murzyłka, owad dorosły i larwa

WAŻKI – Odonata

   

Dorosłe ważki mają cylindryczne ciało, często jaskrawo ubarwione, z odcieniem metalicznie błyszczącym. Dobrze latają, mogą osiągnąć prędkość do 15 m/s. Potrafią wykonywać gwałtowne zwroty, latać do tyłu i zawisać w powietrzu jak helikopter. Ich larwy są bardzo drapieżne, chwytają zdobycz za pomocą zmodyfikowanej dolnej wargi tzw. maski (ryc. 106). Zjadają jednokomórkowce, płazińce, obleńce, drobne skorupiaki, a nawet kijanki i młode rybki. Liczba stadiów larwalnych waha się od 10–15, a okres rozwoju trwa od kilku miesięcy do około pięciu lat. Żyją w litoralu jezior i w drobnych zbiornikach, czasem w wodach płynących. Około 10 gatunków jest zagrożonych wyginięciem.

   

Podrząd Anisoptera – ważki różnoskrzydłe. Dorosłe owady są duże, z grubym odwłokiem, doskonale latające. Przednie skrzydła są węższe od tylnych, w spoczynku są rozpostarte na boki (ryc. 107). Larwy mają krętą budowę ciała, na końcu odwłoka brak skrzelotchawek, a odbyt jest otoczony trzema krótkimi, zaostrzonymi wyrostkami. Oddychają za pomocą skrzelotchawek w jelicie tylnym (tzw. skrzela rektalne).

     

Podrząd Zygoptera – ważki równoskrzydłe. Owady dorosłe są średniej wielkości, z długim cienkim odwłokiem. Skrzydła przednie i tylne są niemal identyczne, uniesione do góry w stanie spoczynku (ryc. 108). Larwy są bardziej smukłe od larw ważek różnoskrzydłych. Oddychają za pomocą znajdujących się na końcu odwłoka trzech listkowatych skrzelotchawek, które czasem nawet pomagają im w pływaniu.

    

Z ważek różnoskrzydłych możemy spotkać między innymi: żagnicę siną Aeshna cyanea (O. F. Müller) (ryc. 109). Jest dość duża, około 7 cm długości i rozpiętości skrzydeł do 11 cm. Dorosłe osobniki mają owalne, zielonożółte plamki na przedtułowiu, a na odwłoku, w zależności od płci, boczne plamki – zielone lub niebieskie. Larwy mają około 40 mm długości. Największa ważka w środkowej Europie to husarz imperator Anax imperator Leach (ryc. 110). Ma rozpiętość skrzydeł od 9,5 do 11 cm, długość ciała wynosi 7–8 cm. Tułów samca jest zielony, odwłok jasnoniebieski z czarnym pasem, odwłok samicy jest zielony. Larwa ma około 5 cm długości. Częsta nad jeziorami, ale zwłaszcza nad torfowiskami, jest ważka czarnoplama Libellula quadrimaculata L. (ryc. 111). Rozpiętość skrzydeł ma około 7 cm, długość ciała 4–5 cm. Larwa ma ciało owłosione, około 2,5 cm długie. Częsty jest też szablak krwisty Sympetrum sanguineum (O. F. Müller) (ryc. 112) i szablak Sympetrum vulgatum L. Są podobnej wielkości (około 4 cm), rozpiętość skrzydeł wynosi około 6 cm. Samiec ma charakterystyczny czerwony odwłok, zgrubiały na końcu. Żyją nad wszystkimi stojącymi wodami. Larwy mają około 1,5 cm długości. Z ważek równoskrzydłych możemy często spotkać świteziankę błyszczącą Calopteryx splendens (Harris) (ryc. 113). Ma rozpiętość skrzydeł do 6 cm, a długość ciała do 4 cm. Skrzydła przednie i tylne są prawie identyczne, nie mają wyraźnego przewężenia u nasady. Samiec ma metalicznie niebieskie ciało, przezroczyste skrzydła z szeroką, niebieską przepaską. Samica ma złocistozielone ciało z przezroczystymi skrzydłami. Żyją w pobliżu wód płynących, pośród roślinności. Larwy mają około 1,8 cm długości. w pobliżu jezior, wód płynących żyje pióronóg zwykły Platycnemis pennipes (Pallas) (ryc. 114) mający rozpiętość skrzydeł około 4 cm i długość ciała około 3 cm. Larwy mają około 2 cm.

Ryc.106. Polująca larwa ważki

Ryc.107. Odpoczywająca ważka różnoskrzydła

Ryc.108. Odpoczywająca ważka równoskrzydła

Ryc.109. Żagnica sina - owad dorosły i larwa

Ryc.110. Husarz imperator

Ryc.111. Ważka czarnoplama

Ryc.112. Szablak krwisty

Ryc.113. Świtezianka błyszcząca

Ryc.114. Pióronóg zwykły

WIDELNICE – Plecoptera

   

Dorosłe owady mają ciało spłaszczone grzbieto-brzusznie, wydłużone i miękkie. Głowa jest dość duża i płaska, czułki wieloczłonowe, nitkowate. Skrzydła są błoniaste i w stanie spoczynku leżą na odwłoku (ryc. 115). Są to owady około kilku mm długości, słabo latają, odżywiają się mchem, glonami albo w ogóle nie pobierają pokarmu. Żyją krótko, do kilku dni. Jaja składają do wody. Rozwój w wodzie i przeobrażanie larw (przeobrażenie jest niezupełne) trwa długo – od jednego roku do trzech lat, larwy są trochę podobne do dorosłych osobników. Większość larw widelnic rozdrabnia grubocząsteczkową materię organiczną, część żywi się detrytusem, są też drapieżne larwy widelnic. Oddychają całą powierzchnią ciała lub zebranymi w pęki skrzelotchawkami (znajdującymi się w różnych miejscach: u nasady dolnej wargi, tułowia lub odwłoka). Larwy widelnic są wrażliwe na zanieczyszczenia i bardzo wymagające pod względem zawartości tleniu w wodzie. Wiele gatunków jest zagrożonych wyginięciem w związku z pogarszającym się stanem siedlisk wodnych. Najbardziej pospolita, występująca we wszystkich wodach, jest nieszczeta Nemoura sp. (ryc. 116). Dorosły owad jest brązowy, długość ciała dochodzi do 10 mm. Larwy są krępej budowy, o długości 6–9 mm, tylne odnóża wyciągnięte są do tyłu, sięgają poza koniec odwłoka. Zawiązki skrzydeł ustawione są skośnie w stosunku do osi ciała. Odżywiają się detrytusem. Nieszczeta i inne gatunki z tej rodziny są jedynymi przedstawicielami widelnic występującymi na roślinach w strefie przybrzeżnej jezior. w wodach płynących możemy spotkać larwy Leuctra sp. (ryc. 117). Mają ciało wysmukłe, długości 5–8 cm, żółtawego koloru. Pochewki skrzydłowe są równoległe do ciała. Odżywiają się detrytusem.

Ryc.115. Widelnica, owad dorosły

Ryc.116. Nieszczeta, larwa

Ryc.117. Leuctra sp., larwa

PLUSKWIAKI RÓŻNOSKRZYDŁE – Heteroptera

   

Jest to grupa bardzo zróżnicowana. Pluskwiaki mają kłująco-ssący narząd gębowy i specyficznie wykształcone skrzydła – przednia para funkcjonuje jako pokrywy dla drugiej, błoniastej. Ciało mają wydłużone lub owalne, grzbieto-brzusznie spłaszczone, długości 2–40 mm. Najczęściej są szarego lub brązowego koloru. Część pluskwiaków (tych związanych ze środowiskiem wodnym) żyje na powierzchni wody. Poruszają się po niej dzięki silnie wydłużonym odnóżom, oddychają tlenem atmosferycznym tchawkami o budowie typowej dla owadów lądowych. Niektóre aktywnie pływają w toni wodnej (grzbietem lub brzuchem do góry) lub chodzą po dnie. Wszystkie są drapieżne. Pamiętajmy! Duże pluskwiaki chwytane ręką mogą boleśnie ukłuć! Niektóre, np. z rodziny wioślaków mogą podczas godów wydawać głośne, wabiące (ćwierkające) dźwięki.

   

Najczęściej możemy spotkać nartnika Gerris sp. (ryc. 118). Ma smukłe ciało, o długości od 5 do 17 mm, brązowe lub czarne. Spód ciała pokryty jest srebrzystymi włoskami. Żyje niemal wyłącznie na powierzchni wody. Porusza się po wodzie ruchem ślizgowym, wykorzystując napięcie powierzchniowe. Używa do tego środkowej i tylnej pary bardzo długich nóg. Żyje w wodach stojących i spokojnych zatoczkach wód płynących. Wody płynące preferuje plesica Velia sp. (ryc. 119) o około 6 mm długości, czarnego koloru z czarnym pasem podłużnym na pomarańczowożółtej stronie brzusznej. Największym gatunkiem pluskwiaka w naszej faunie, mającym ponad 4 cm długości, jest topielica Ranatra linearis L. (ryc. 120). Występuje w silnie zarośniętej strefie brzegowej. Przyczepiona do roślin czatuje nawet na drobne kręgowce. Słabo pływa, często lata. Podobny tryb życia do topielicy prowadzi płoszczyca szara Nepa cinerea L. (ryc. 121). Pływa trochę gorzej od topielicy. Jest mniejsza, ma 17–22 mm długości. Bardzo ciekawym pluskwiakiem jest pluskolec lub grzbietopławek Notonecta sp. (ryc. 122). Pluskolec jest dość dużym owadem od 13 do16 mm, mającym bardzo wypukłą stronę grzbietową, brzuszną spłaszczoną. Pływa w wodzie grzbietem do dołu (ryc. 123). Porusza się, utrzymując się pod powierzchnią wody, opierając się przednimi i środkowymi odnóżami na błonce powierzchniowej. Stopy i golenie tylnych nóg są porośnięte długimi włosami (dobry narząd pływny). Złapany, może boleśnie ukłuć. Żyje głównie w wodach stojących, w jeziorach i w małych zbiornikach torfowiskowych. Żywi się głównie owadami wodnymi i narybkiem. Żyrytwa pluskwowata Ilyocoris cimicoides L. (ryc. 124) ma długość ciała 13–15 mm. Oddycha powietrzem zgromadzonym na powierzchni ciała pokrytej delikatnymi włoskami. Świetnie pływa. Tylne odnóża pokryte włoskami pełnią rolę wioseł. Poluje na larwy owadów i ślimaki.

     

Ryc.118. Nartnik

Ryc.119. Plesica, owad dorosły

Ryc.120. Topielica, owad dorosły

Ryc.121. Płoszczyca szara

Ryc.122. Pluskolec (grzbietopławek)

Ryc.123. Sposób poruszania się pluskolca

Ryc.124. Żyrytwa pluskwowata

CHRUŚCIKI – Trichoptera

     

Owady te są średniej wielkości, mają delikatne, smukłe ciało. Głowa jest mała, silnie zmodyfikowana. Narządy gębowe u dorosłych owadów są silnie uwstecznione, przystosowane do zlizywania wody i nektaru kwiatowego. Owady dorosłe mają błoniaste skrzydła, najczęściej z  chitynowymi włoskami. w pozycji spoczynkowej składają skrzydła dachówkowato na odwłoku, a długie czułki wysunięte są do przodu (ryc. 125). Chruściki są najczęściej koloru szarego, brązowego, czarnego, czasem mają na skrzydłach żółty lub brązowy rysunek. Słabo fruwają. w wodzie można spotkać ich jaja, różnie wyglądające, (ryc. 126). Larwy chruścików osiągają długość ciała 3–40 mm. Ich rozwój może trwać od trzech miesięcy do dwóch lat. Zwyczajowo wyróżnia się dwie grupy, różne pod względem biologii i cech anatomicznych: chruściki bezdomkowe, chruściki domkowe.

     

Larwy chruścików bezdomkowych są zwykle wolno żyjące, budują często nieprzenośne sieci łowne, o skomplikowanej konstrukcji (ryc. 127). w wodach płynących ustawione są pod prąd wody, w wodach stojących wyglądają jak małe wiszące hamaki. Na ogół są drapieżnikami, ale zdarzają się gatunki roślinożerne i detrytusożerne. Większość gatunków żyje w wodach szybko płynących, np. Rhyacophila sp. (ryc. 128) długa do 25 mm, żółtawa lub czerwonawa czy podobnej wielkości larwa Hydropsyche pellucidula (Curtis) (ryc. 129). Są jednak gatunki, które żyją w strefie przybrzeżnej jeziora. w dużych ilościach można spotkać w sucharach, jeziorach: Cyrnus flavidus McLachlan (ryc. 130), Hydroptila sp. (ryc. 131) drobniutkie chruściki, których larwy są cielisto przezroczyste, wielkości kilku mm. Niektóre z tych bezdomkowych chruścików w ostatnich stadiach larwalnych (IV, V) budują domki z glonów, sklejonych nicią (zwaną jedwabiem lub pajęczyną) z wydzieliny gruczołów ślinowych, jak np. u Agraylea multipunctata Curtis (ryc. 132). Domek wygląda jak zielony malutki futerał do okularów, aby zobaczyć larwę trzeba go rozciąć. Chruściki mogą też budować w ostatnim stadium larwalnym taki domek tylko z nici jedwabnej (przezroczysty), np. Oxyethira flavicornis (Pictet) (ryc. 133), której larwy są bardzo małe (około 1 mm) i żywią się glonami.

   

Larwy chruścików domkowych budują przenośne domki różnej kon-strukcji i z różnego materiału. Szkielet jest utkany z wydzieliny gruczołu przędnego, a do niego często dolepiony jest różny budulec: ziarna piasku, kamyki, fragmenty roślin wodnych, kawałki trzciny (ryc. 134). Taki domek chroni miękki odwłok larwy i w miarę wzrostu jest rozbudowywany. Najczęściej żywią się roślinami lub są detrytusożercami. Rzadko są drapieżne. Występują w zarośniętej strefie jezior, rzek. Możemy spotkać bardzo często Triaenodes sp. (ryc. 135). Larwy tego rodzaju budują smukły domek z równo, spiralnie układanych części roślin. Domek ma 20–30 mm długości, 2–3 mm średnicy, same larwy mają około 8 mm długości. Są roślinożerne. Mogą pływać z domkiem, wiosłując dość długimi, pokrytymi szczecinkami, pływnymi tylnymi nogami. Należący do tej samej rodziny, często spotykany jest Athripsodes aterrimus (Stephens) (ryc. 136). Jego larwy mają małe, około 1 cm długości domki, zbudowane z ziaren piasku, sklejonych pajęczyną.

Ryc.125. Chruścik, owad dorosły

Ryc.126. Jaja złożone przez chruściki

Ryc.127. Sieci łowne chruścików

Ryc.128. Ryacophila sp., larwa

Ryc.129. Hydropsyche pellucidula, larwa

Ryc.130. Cyrnus flavidus, larwa

Ryc.131. Hydroptila sp., larwa

Ryc.132. Agraylea multipunctata, kokon z larwą

Ryc.133. Oxyethira flavicornis, larwa

Ryc.134. Różne typy domków chruścików

Ryc.135. Triaenodes sp., larwa

Ryc.136. Athripsodes aterrimus, larwa

MOTYLE – Lepidoptera

   

Tylko kilka gatunków z tego bardzo dużego rzędu owadów jako larwy żyje w słodkich wodach. Są ściśle związane z przybrzeżną strefą zbiorników wodnych. Odżywiają się wyłącznie żywymi lub martwymi tkankami roślin.

   

Pospolita jest Nymphula nympheata L. (ryc. 137). Dorosłe owady mają ciało białawe lub brązowawe z białymi skrzydłami z brązowym rysunkiem. Ich rozpiętość wynosi od 21 do 26 mm. Larwa żyje w wodzie, ma wygląd typowej gąsienicy, do 25 mm długości. Jest zielona lub jasnooliwkowa z ciemniejszymi plamkami. Cechą charakterystyczną Nymphula jest to, że larwa buduje sobie domek, z którego wystaje tylko przednia jej część. Domek jest zrobiony z dwóch fragmentów blaszek liściowych sklejonych na brzegach oprzędem.

   

DWUSKRZYDŁE, synonim MUCHÓWKI – Diptera

   

Mają bardzo różnorodny wygląd i biologię. Dorosłe owady mają tylko jedną parę błoniastych skrzydeł. Są one słabo użyłkowane, w spoczynku ułożone są na odwłoku lub rozpostarte na boki. Druga para skrzydeł jest przekształcona w przezmianki. Larwy, zwane czerwiami, nie mają odnóży lokomocyjnych i często posiadają uwstecznioną głowę.

   

Najczęściej występujące muchówki, których larwy żyją w wodzie to: komar pospolity, wodzień, ochotka piórkowa, mustyk, lwinka, Culicoides, Bezzia, Dixa, koziułka, bąk, gnojka. Komar pospolity Culex pipiens L. (ryc. 138). Występuje wszędzie, gdzie są choć ślady wody. Ciało ma brunatne, do 6 mm długości. Odwłok jest z białymi przepaskami. Komar ma skrzydła przezroczyste, w stanie spoczynku ułożone płasko na odwłoku. Tylko samice żywią się krwią, samce żywią się nektarem kwiatów. Nie przenoszą organizmów chorobo-twórczych. Larwa jest brązowawa, ma około 10 mm długości. Oddycha powietrzem atmosferycznym za pomocą tzw. syfonu – rurki oddechowej, znajdującej się na końcu ciała. Syfon jest skośnie przyczepiony do błonki powierzchniowej wody. w razie niebezpieczeństwa larwa ucieka w głąb wody, wiosłując charakterystycznie odwłokiem. Wodzień Chaoborus sp. (ryc. 139). Dorosły owad przypomina komara, różni się od niego brakiem kłujki i ma pierzaste czułki (komar nie ma). Larwy są drapieżne, przezroczyste. Akwaryści nazywają je „szklarkami”. Mają około 15 mm długości. Dzięki obecności pęcherzyków hydrostatycznych mogą przemieszczać się w górę lub ku dołowi. Unikają światła, w ciągu dnia są nad dnem profundalu, nocą unoszą się ku powierzchni wody. Dorosły owad ochotki piórkowej Chironomus plumosus L. (ryc. 140) podobny jest do wodzienia, ma żółtozielone ciało długości 10–12 mm. Jego skrzydła są wąskie, nie pokryte łuskami. Larwy ochotki są łukowato wygięte, dorastają do 3 cm długości. Dzięki obecności hemoglobiny we krwi, która nadaje ciału krwistoczerwony kolor, mogą występować w wodzie gorzej natlenionej, np. w głębokim profundalu jezior, w litoralu są rzadsze. Larwy z rodziny ochotkowatych, do której należy też ochotka piórkowa, żyją we wszystkich typach wód słodkowodnych. Jest to najbardziej zróżnicowana i szeroko rozpowszechniona grupa muchówek. Mogą być zielone, żółtawe, brązowoszare. Niektóre z nich budują domki z mułu, fragmentów liści i wydzieliny gruczołów ślinowych. Takie domki w kształcie litery U występują na powierzchni mułu. Niektóre ochotkowate w wodach płynących budują sieci do filtrowania drobnych, jadalnych cząstek, wyglądem przypominające sieci chruścików. Większość larw żywi się glonami, które porastają powierzchnie roślin wodnych i osadów dennych. Niektóre żywią się detrytusem, część jest drapieżna. Żyją najczęściej, nieraz w dużych ilościach, w osadach dennych rzek i jezior, nawet przy niedoborach tlenu w wodzie. Mustyk, meszka Simulium sp. (ryc. 141) jest niedużym owadem, od 1,5 do 5 mm długości. Skrzydła ma szerokie. Samice odżywiają się krwią ssaków. Ich ukłucia są bardzo bolesne. Powstają po nich rozległe obrzęki i stany zapalne. Mogą przez ukąszenie przenosić wiele chorób. Larwy meszki są drobne, od 3 do 10 mm długości, zasiedlają wyłącznie płynące wody. Do roślin i kamieni przyczepione są tarczą czepną. Są bardzo wrażliwe na brak tlenu. Żywią się detrytusem, glonami, bakteriami. Owad dorosły lwinki, zmróżenia kameleona Stratiomys chamaeleon (L.) (ryc. 142) jest podobny do muchy, dorasta do 1,5 cm. Jego Larwy są beznogie, duże (około 5 cm). Oddychają powietrzem za pomocą rurki oddechowej (rozetkowa przetchlinka z włoskami). Najczęściej można je spotkać w małych zbiornikach wodnych. Odżywiają się detrytusem. Culicoides sp. (ryc. 143) jest muchówką bardzo przypominającą komara, jest maleńka, kilka milimetrów długości. Odżywia się krwią ssaków i ptaków. Larwy są białawożółte, przezroczyste, osiągają kilkanaście milimetrów długości. Są smukłe, występują w mule i wśród rozkładających się szczątków roślinnych w strefie litoralu. Mogą pływać, wykonując energiczne, wężowate ruchy. Bardzo podobne do siebie są larwy Bezzia sp. (ryc. 144) i Dixa sp. (ryc. 145). Mają ciało charakterystycznie wykrzywione w kształcie litery U, żółtawe lub brą-zowoszare z ciemniejszą głową i końcem ciała. Głowa i koniec ciała jest zanurzona pod powierzchnią wody, ponad powierzchnię wystaje środkowa część ciała. Długość larw wynosi 6–10 mm. Odżywiają się mikroorganizmami i detrytusem. Najczęściej można je spotkać w litoralu zbiorników wodnych. Koziułka Tipula sp. (ryc. 146). Gatunki z rodzaju koziułki mają ciało jasno lub ciemnobrązowe od 14 do 35 mmm długości. Skrzydła są o różnym rysunku. Larwy są szare lub żółtawe, około 30 mm długości i około 10 mm grubości. Bąk Tabanus sp. (ryc. 147) jest dość dużym owadem, ma masywne ciało, niezbyt gęsto owłosione, wąskie, długie skrzydła. Samce odżywiają się pyłkiem kwiatów, nektarem lub spadzią, ale samice krwią ssaków. Ich ukąszenia są bardzo bolesne. Larwy żyją w osadach litoralu, w bagnach, w mulistej strefie przybrzeżnej rzek. Są od 30 do 40 mm długie. Są drapieżne, żywią się nawet drobnymi kręgowcami. Bardzo pospolita jest gnojka Eristalis tenax (L.) (ryc. 148). Ma masywne ciało do 16 mm długie, pokryte żółtoszarymi włoskami. Odwłok jest czarny z żółtymi plamami. Gnojka przypomina z wyglądu trochę pszczołę i też lubi kwiaty. Larwy żyją w wodzie, są białoszare, do 20 mm. Oddychają za pomocą bardzo długich rurek oddechowych. Rurka może się skracać lub wydłużać. Przeciętnie zanurzają się na 3–4 cm głębokości, ale dorosłe larwy mogą nawet dojść do 10 cm. Są detrytusożerne. Gnojka pojawia się tam, gdzie może być dopływ fekaliów!

Ryc.137. Nymphula nympheata

Ryc.138. Komar pospolity

Ryc.139. Wodzień

Ryc.140. Ochotka piórkowa

Ryc.141. Meszka

Ryc.142. Lwinka (zmróżeń kameleon)

Ryc.143. Culicoides sp.

Ryc.144. Bezzia sp., larwa

Ryc.145. Dixa sp., larwa

Ryc.146. Koziułka

Ryc.147. Bąk

Ryc.148. Gnojka

WIELKOSKRZYDŁE – Megaloptera

   

Mają duże, jednakowe, siateczkowate skrzydła, ciało wydłużone i prawie kwadratową głowę. Skrzydła są przezroczyste, w stanie spoczynku ułożone na odwłoku dachówkowato. w litoralu żyją dwa gatunki rodzaju Sialis. Owady dorosłe niechętnie latają, przesiadują na roślinach przybrzeżnych.

   

Spotykana w pobliżu jezior żylenica nadwodna (kąpielica) Sialis lutaria (L.) (ryc. 149) ma ciało czarne, o długości do 3 cm, z brązowawoszarymi skrzydłami. Podobnie jak jętki, dorosłe żylenice żyją tylko kilka dni, do czasu złożenia jaj na roślinach wodnych. Jej larwy żyjące w litoralu i sublitoralu jezior są białawożółte, długie, członowane, do 40 mm długości. Owłosione wyrostki są skrzelo-tchawkami. Żyją najczęściej w mulistym dnie, ryją chodniki, są dość odporne na niedobory tlenu. Są drapieżne, polują przede wszystkim na larwy owadów wodnych, również na płazińce, obleńce. Podobnie jak jętki, dorosłe żylenice żyją tylko kilka dni, do czasu złożenia jaj na roślinach wodnych. Po dwóch latach życia w wodzie larwy żylenicy przepoczwarczają się na lądzie.

    

CHRZĄSZCZE (tęgopokrywe) – Coleoptera

   

Są bardzo silnie zróżnicowaną grupą pod względem budowy, rozmiarów. Ich skrzydła mają charakterystyczną budowę. Przednie są przekształcone w grube pokrywy. Nie służą do lotu, lecz ochraniają błoniaste skrzydła drugiej pary. Aparat gębowy jest typu gryzącego. Wiele rodzin tej grupy przystosowało się do życia w wodzie. Mają różne sposoby odżywiania się, poruszania i oddychania.

    

Duża rodzina pływakowatych jest doskonale przystosowane do życia w wodzie. Ma grzbieto-brzusznie spłaszczone ciało, wydłużone, owalne. Ciało jest całkowicie natłuszczone oleistą, odpychającą wodę wydzieliną licznych gruczołów. Gatunki z tej rodziny są najlepszymi pływakami wśród słodkowodnych bezkręgowców. Tylne nogi służą im jako wiosła, są szerokie, końcowe ich człony pokryte są gęstymi, długimi szczecinkami. Odżywiają się drobnymi zwierzętami wodnymi, największe gatunki mogą nawet zaatakować małe rybki i płazy. Ich larwy są też bardzo drapieżne, żywią się bezkręgowcami. Przebijają złowioną ofiarę spiczastymi kleszczami żuwaczek. z jelita, kanalikami żuwaczek płynie do ciała ofiary żółtobrązowa ciecz z enzymami, która w kilka minut paraliżuje, zabija i rozpuszcza wszystkie wewnętrzne organy ofiary w płynną masę. Przetrawiony wstępnie pokarm jest wsysany kanalikami w żuwaczkach.

   

Pospolity jest pływak żółtobrzeżek Dytiscus marginalis L. (ryc. 150) z masywnym, oliwkowobrunatnym ciałem, do 30 mm długim. Jego larwy są silnie wydłużone, sierpowato wygięte, 50–60 mm długie. Topień Cybister lateralimarginalis (Degeer) (ryc. 151) jest bardzo podobny do żółtobrzeżka (ma tylko jeden pazurek), jego ciało ma 30–35 mm długości. Larwa ma około 70 mm długości. Samica toniaka żeberkowanego Acilius sulcatus (L.) (ryc.152). ma na pokrywach trzy, cztery gładkie, wystające żeberka, a pomiędzy nimi gęste owłosienie, ciało długości 16–18 mm. Larwa jest około 40 mm długa. Równie częsty jest halawnik bagienny Hydroporus palustris (L.) (ryc. 153). Żyje w stojących wodach, jest małym chrząszczem o długości ciała 3,5 – 4 mm. Ma czarny wierzch pokryw z żółtymi plamkami i paskami, spód jest czarny. Larwy mają długość do 7 mm.

    

w rodzinie kałużnicowatych są owady średniej wielkości, ciało mają owalne, grzbieto-brzusznie spłaszczone. Są najczęściej koloru czarnego, brunatnego lub zielonego. Czułki mają bardzo krótkie, buławkowate. Niektóre gatunki składają jaja prosto do wody. Większość jednak otacza je jedwabistym oprzędem lub umieszcza w okrągłych, uprzędzionych kokonach, przyczepionych do roślin wodnych. Niektóre samice noszą kokony z jajami przyczepione do swoich tylnych nóg, a niektóre wyposażone są w uprzędziony, kominkowaty lub wstęgowaty wyrostek. Najbardziej znany jest „maszt” kokona kałużnicy czarnozielonej (ryc. 154). Jaja i larwy w kokonie zużywają tlen. Kokon unosi się na powierzchni wody, świeży tlen może stale dyfundować. Gdy kokon trochę się zanurzy, dyfuzja odbywa się przez „maszt”. w kokonach całkowicie zanurzonych jaja i larwy zamierają. Larwy są drapieżne, żyją najczęściej w bardzo płytkich wodach. Pływają słabo, wolno pełzają, łowią zdobycz, czatując.

   

Z tej rodziny najbardziej znana jest kałużnica czarnozielona Hydrous piceus (L.) (ryc. 155) ma masywne ciało, koloru czarnozielonego około 35 mm długie. Pokrywy są z podłużnymi żeberkami. Larwa kałużnicy jest czarnobrązowa, około 70 mm długa, żywi się głównie ślimakami. z innych rodzin często występują: krętak i flisak.

   

Krętak Gyrinus sp. (ryc. 156) z rodziny krętakowatych jest drapieżny, mierzy do 10 mm długości. Budowa jego ciała dostosowana jest do neustonowego trybu życia. Porusza się bardzo szybko, pływając po powierzchni wody po charakterystycznych, kolistych torach (ryc. 157). Ma ciekawą budowę oczu. Oko krętaka przedziela listewka, znajdująca się na poziomie lustra wody, tak, że zwierzę może jedną połową oka widzieć, co się dzieje pod wodą, a drugą wypatrywać nad wodą czegoś do złowienia. Jego larwa jest żółtawobiała, około 12 mm długa.

   

Flisak Haliplus fluviatilis Aubé (ryc. 158) należy do rodziny flisakowatych. Długość jego ciała wynosi od 2 do 3 mm. Na pokrywach ma czarne, kropkowane paski z przerywanymi, czarniawymi liniami. Słabo pływa, przebywa najczęściej wśród roślinności wodnej. Oddycha powietrzem atmosferycznym, biorąc zapas pod pokrywy i płytki biodrowe. Larwy flisaka mają do 9 mm długości.

Ryc.149. Żylenica nadwodna (kąpielica)

Ryc.150. Pływak żółtobrzeżek

Ryc.151. Topień

Ryc.152. Toniak żeberkowany

Ryc.153. Halawnik bagienny

Ryc.154. "Maszt" kokona kałużnicy

Ryc.155. Kałużnica czarnozielona

Ryc.156. Krętak

Ryc.157. Sposób poruszania się krętaków

Ryc.158. Flisak

MIĘCZAKI – Mollusca   (cz. 1)

    

Współcześnie żyje około 130 tysięcy gatunków mięczaków. Ciało mięczaków jest miękkie, dwubocznie symetryczne lub wtórnie asymetryczne, o bardzo różnorodnych kształtach i zabarwieniu. Ciało jest najczęściej podzielone na: głowę, worek trzewiowy i nogę, które ulegają różnorodnym przekształceniom w poszczególnych gromadach. Na głowie są narządy zmysłów i otwór gębowy. Noga jest wyjątkowo silnie umięśniona. Ciało chroni przeważnie muszla dwuklapowa lub jednolita. Powstaje z wydzielin gruczołów, znajdujących się na brzegu płaszcza, pokrywającego worek trzewiowy.

    

BRZUCHONOGI, synonim ŚLIMAKI – Gastropoda

   

Ślimaki naszych wód śródlądowych mają różne pochodzenie. Są przypuszczenia, że jedne wywodzą się od przodków morskich i zachowały pierwotne oddychanie skrzelowe (przodoskrzelne). Muszla ma wieczko ściśle dopasowane do otworu muszli, która zapewnia ochronę, gdy ślimak schowa się do niej. Drugie pochodzenie jest prawdopodobnie od przodków lądowych (płucodyszne), oddychających płucami i dlatego muszą one od czasu do czasu wypłynąć na powierzchnię wody, aby nabrać powierza atmosferycznego do płuc. Muszle nie mają wieczka. Ciało jest wyraźnie zróżnicowane na głowę, worek trzewiowy i nogę. Ściana jamy płaszczowej przystosowana jest do oddychania. Szczególne znaczenie dla ślimaków wodnych ma zawartość wapnia w wodzie.

   

Przodoskrzelne. Większość to małe, związane z osadami dennymi formy. Zawójka płaska Valvata cristata O.F. Müller (ryc. 159) to ślimak o płasko zwiniętej muszli, o szerokości do 3,5 mm i wysokości 1,3 mm. Gdy pełza, można zobaczyć widoczne na zewnątrz listkowate skrzele (ryc. 160). Występuje często w zbiornikach okresowych. Zawójka pospolita Valvata piscinalis (O.F. Müller) (ryc. 161) ma muszlę szerokostożkową, o wysokości równej szerokości (do 7 mm). Jest to najpospolitszy gatunek z tej rodziny, żyje na mulistym dnie, można go spotkać w sublitoralu i profundalu jeziora. Żyworódka pospolita Viviparus contectus (Millet) (ryc.  162) żyje głównie w mulistym dnie porośniętym przez makrofity. Szczyt jej muszli jest ostro zakończony (przy dotknięciu wyraźnie kłuje w palec), otwór jajowaty. Młode osobniki są pokryte trzema rzędami krótkich szczecinek. Żyje nawet do 10 lat. Zagrzebka pospolita Bithynia tentaculata (L.) (ryc. 163) żyje w osadach dennych, na roślinach i kamieniach. Muszla jest stożkowata, o pięciu, sześciu słabo uwypuklonych skrętach, jej wysokość sięga do 12 mm. Otwór muszli jest łuskowaty. Może odżywiać się przez filtrację.

    

Płucodyszne. Ze względu na sposób oddychania ich występowanie ograniczone jest do płytkich wód, w wodach dobrze natlenionych schodzą na większe głębokości. Zatoczek malutki Armiger crista (L.) (ryc. 164) to ślimak o płaskiej i  bardzo delikatnej, przezroczystej muszli. Niektóre formy mają żeberka lub kolce. Jest trudny do zaobserwowania ze względu na małe rozmiary (do 3,5 mm). Zatoczek obrzeżony Planorbis carinatus O. F. Müller (ryc. 165) ma cienką muszlę jasnorogowej barwy, połyskującą, lekko przezroczystą, o wysokości do 3,5 mm. Górna jej część jest lekko zaokrąglona, o od 4,5 do 5 skrętów, z sercowatym otworem. Jest pospolity, ale lubi wodę dobrze natlenioną, o niskiej trofii. Zatoczek łamliwy Anisus vorticulus (Troschel) (ryc.166) jest bardzo rzadki. Górna część jego muszli jest płaska, o szerokości do 6 mm, wysokości do 1 mm. Najczęściej jest spotykany w zbiornikach torfowiskowych. Rozdętka pospolita Physa fontinalis (L.) (ryc. 167) to ślimak o muszli bardzo cienkiej, delikatnej, łamliwej, połyskującej, przeświecającej, lewoskrętnej. Jej wysokość dochodzi do 11 mm, szerokość do 8 mm. Cechą charakterystyczną tego ślimaka jest silnie wydłużona noga. Występuje na roślinach zanurzonych. Zawijka pospolita Aplexa hypnorum (L.) (ryc. 168) ma muszlę wydłużoną o wysokości do 15 mm, szerokości 5 mm. Jest typowym gatunkiem małych zbiorników wodnych. Zatoczek białawy Gyraulus albus (O. F. Müller) (ryc. 169) to ślimak o muszli obłej, pozbawionej krawędzi, cienkościennej, białawej lub zielonkawoszarej. Pokryta jest wyraźnymi, dobrze widocznymi, spiralnymi liniami (z łuseczkami lub szczecinkami). Muszla ma 4–6 mm szerokości, i do 1,5 mm wysokości. Występuje głównie na roślinach zanurzonych. Rodzaj błotniarka Lymnaea sp. ma muszlę prawoskrętną, jajowatą lub kulistojajowatą o bardzo zmiennej budowie. Dorasta do około 50 mm wysokości i 25 mm szerokości. Noga jest żółtawoszara, płaszcz intensywnie czarny, z drobnymi okrągłymi plamami, koło otworu ma wyraźny ciemny pas, natomiast krawędź płaszcza jest jasna. Występuje głównie na roślinach zanurzonych. Częsta jest błotniarka jajowata Lymnaea peregra (O. F. Müller) (ryc. 170).

Ryc.159. Zawójka płaska

Ryc.160. Skrzela u zawójki

Ryc.161. Zawójka pospolita

Ryc.162. Żyworódka pospolita

Ryc.163. Zagrzebka pospolita

Ryc.164. Zatoczek malutki

Ryc.165. Zatoczek obrzeżony

Ryc.166. Zatoczek łamliwy

Ryc.167. Rozdętka pospolita

Ryc.168. Zawijka pospolita

Ryc.169. Zatoczek białawy

Ryc.170. Błotniarka jajowata

MAŁŻE – Bivalvia

   

Ciało małży jest dwubocznie spłaszczone, okryte dwuklapową muszlą. Brak jest tu głowy, ciało podzielone jest tylko na worek trzewiowy i nogę. Oddychają skrzelami. Małże są mało ruchliwe, żyją zagrzebane w piasku lub w mule zbiorników wodnych. Są filtratorami, czyli wyłapują z wody drobne organizmy i szczątki organiczne, dlatego też mają duże znaczenie w oczyszczaniu wody z materii organicznej.

   

Racicznica zmienna Dreissena polymorpha (Pallas) (ryc. 171) ma muszle trójkątne (w formie racicy), żółtawozielone, białawe z  ciemnobrązowymi pasami. Można je spotkać w dużych skupieniach. Racicznica przyczepia się za pomocą rogowych nici, powstałych z szybko krzepnącej wydzieliny gruczołu, znajdującego się w nodze (bisior) do kamieni, pali, muszli innych małży, itp. Długość muszli dochodzi do 40 mm, szerokość do 23 mm. Jest pokarmem wielu ryb, głównie płoci oraz kaczek i łysek. w wodach zanieczyszczonych i silnie zeutrofizowanych zanika. Szczeżuja wielka Anodonta cygnea (L.) (ryc. 172) ma muszlę delikatną, wydłużoną, o ściankach cienkich na całej powierzchni. Długość muszli dochodzi do kilkunastu cm, szerokość do 7 cm, grubość do 6 cm. Kształt muszli jest bardzo zmienny, u młodych osobników jest płaski, u starszych – uwypuklony. Szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata (Rossmässler) (ryc. 173) to małża posiadająca muszlę wydłużoną, u dorosłych osobników bardzo silnie spłaszczoną, jasną, długości do 7 cm, szerokości do 4,5, grubości do 2 cm. Jest gatunkiem zanikającym, od 1955 roku podlega ochronie gatunkowej. Skójka malarzy Unio pictorum (L.) (ryc. 174) ma muszlę żółtawą, silnie wydłużoną, o górnym i dolnym brzegu prawie równoległym. Długość muszli jest ponad dwa razy większa niż wysokość. Urzeźbienie okolic wierzchołków ma postać drobnych stożkowatych guzków. Jej długość dochodzi do 12 cm, szerokość do 5,5 cm, grubość do 4,5 cm. Od 1995 roku podlega ochronie gatunkowej. Dawniej malarze używali połówek muszli do rozrabiania farb, stąd jej nazwa. Skójka zaostrzona Unio tumidus Philipsson (ryc. 175) ma muszlę klinowatą, zielonkawą lub brązową, o długości do 10 cm, szerokości do 6 cm, grubości do 4 cm. Jest bardzo pospolita, ze skójek jest najbardziej odporna na zanieczyszczenia.

Ryc.171. Racicznica zmienna

Ryc.172. Szczeżuja wielka

Ryc.173. Szczeżuja spłaszczona

Ryc.174. Skójka malarzy

Ryc.175. Skójka zaostrzona

http://www.wigry.win.pl/wodne/spis.htm