PARZYDEŁKOWCE (Cnidaria)

Parzydełkowce uważane za najprostsze zwierzęta tkankowe.

Pod względem filogenetycznym parzydełkowce są typem równie starym jak gąbki. Ich szczątki znaleziono w osadach prekambryjskich. Długo, ze względu na kształty, zaliczane były do królestwa roślin. Dopiero z początkiem XVIII wieku zostały zakwalifikowane do wielokomórkowców.

Ich pochodzenie nie zostało w pełni wyjaśnione; najczęściej są wyprowadzane od formy wolno pływającej, zbliżonej do - planuli. W obrębie parzydełkowców za najprymitywniejsze uważane są stułbiopławy. Meduza uznawana jest za postać filogenetycznie pierwotniejszą, polip za postać uwstecznioną, o pewnych cechach larwalnych.

Parzydełkowce, to typ bezkrę­gowców należący do dwuwarstwowców, obej­mujący ok. 9 000 współcześnie żyjących gatun­ków.

Posiadają ciało o symetrii promienistej (symetria dwuboczna zaznacza się w budowie wewnętrz­nej koralowców).

Postacie dojrzałe są zróżnicowane na polipy i meduzy.

Żyją samotnie i kolonijnie. Postacie żyjące samotnie mają bardzo różne rozmiary, od mikroskopijnych do osiągających 2 m wysokości (polipy) lub średnicy (meduzy). Obie postaci cechuje zróżnicowanie budowy i trybu życia. Samotne polipy różnej wielkości, od rozmiarów mikroskopijnych do ponad 2 m wys.; kolonie także od bardzo drobnych do ciągnących się kilometrami (rafy koralowe). Meduzy do 2 m średnicy, z ramionami osiągającymi u niektórych gatunków ok. 30 m dł.

Parzydełkowce nie mają głowy i narządów wewnętrznych. Ciało zbudo­wane z ektodermy tworzącej naskórek, endodermy tworzącej gastrodermę i leżącej pomiędzy nimi mezoglei. Część komórek gruczołowych gastro­dermy produkuje wydzieliny zlepiające pokarm,

a część enzymy trawienne. Mezoglea może być cienka lub gruba, z komórkami lub bez komórek. Wnętrze ciała wypełnia jama chłonno-trawiąca, która może być jednolita (stułbiopławy), poprze­dzielana przegrodami (koralowce) lub porozgałę­ziana (krążkopławy). Jama chłonno-trawiąca kontaktuje się ze środowiskiem zewnętrznym pojedynczym otworem pełniącym funkcję otworu gębowego i odbytu. Otwór ten jest otoczony ra­mionami (liczba ich jest różna) służącymi do zdobywania pokarmu.

U części gatunków występuje szkielet zewnętrzny lub wewnętrzny. Brak układów krwionoś­nego, oddechowego i wydalniczego. Oddychanie zachodzi całą powierzchnią ciała. Zbędne pro­dukty metabolizmu (w postaci amoniaku) ko­mórki wydalają wprost do wody. Trawienie po­karmu najczęściej wewnątrz jamy chłonno-tra­wiącej, częściowo zewnątrz-, a częściowo we­wnątrzkomórkowe.

Parzydełkowce rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. U polipów przeważa - rozmnażanie bezpłciowe,

u meduz - rozmnażanie płciowe. U wielu gatunków występuje - przemiana pokoleń. Wśród parzydełkowcow występują obojnaki i gatunki rozdzielnopłciowe.

Parzydełowce dzielone są na 3 gromady: stułbiopławy krążkopławy koralowce

Stułbiopławy, krążkopławy - zaliczane tu gatunki cechują się przemianą pokoleń. Stadium polipa rozmnaża się bezpłciowo drogą strobilizacji; natomiast stadium meduzy zdolne jest tylko do roz­rodu płciowego. Meduzy krążkopławów są znacznie większe od meduz stułbiopławów i nie tworzą wzdłuż zewnętrznego brzegu charakterystycznego dla hydromeduz żagielka.

U krążkopławów zaznacza się wyraźnie tendencja do silnego rozwoju pokolenia płciowego - meduzy; polipy są często stadium krótkotrwałym i zazwyczaj drobnym. Do gromady tej należy pospolita w wodach Bałtyku chełbia modra

Koralowce są to jamochłony o budowie polipa, u których nie występuje pokolenie meduzy.

Tworzą zwykle kolonie o masywnych wewnętrznych lub zewnętrznych szkieletach wapiennych, niekiedy pięknej barwy, jak szkielet korala szlachetnego (Corallium rubrum), używany do wyrobu ozdób. Jama pokarmowa polipów koralowców po­dzielona jest przegrodami, których liczba jest cechą systematyczną. Wewnątrz przegród znajduje się mezoglea i wałeczkowate mięśnie. W górnej części ciała przegro­dy zrastają się z gardzielą; dalsze części wewnętrznych krawędzi przegród zwisają wolno, a ich powierzchnie tworzą faliste zgrubienia zwane nićmi mezenterialnymi, z licznymi gruczołami

i komórkami parzydełkowatymi.

Najliczniejszą grupę w tej podgromadzie są polipy kolonijne,

a wśród nich korale madreporowe, żyjące w morzach tropikalnych (tam gdzie temperatura nie spada poniżej 20°C).

Koralowce mają ma­sywne szkielety o różnorodnych kształtach, bądź to w postaci kilkumetrowej wyso­kości drzewek, bądź to wzgórków o wielometrowej średnicy. Wzgórki takie powstają w miarę zamierańia starych polipów, na których martwym szkielecie tworzą sięnowe warstwy; dzięki czemu grubość kolonii szybko wzrasta. Przyrost ten może u niektórych. gatunków dochodzić nawet do 5 m rocznie. W ten sposób powstają rafy koralowe, szczególnie licznie spotykane na Pacyfiku

Powstające rafy koralowe mogą albo przylegać do lądu - wtedy nazywane są rafami brzeżnymi, albo powstawać

w dalszej odległości od brzegu - wówczas mówimy o rafach barierowych. Jedna z najdłuższych raf barierowych ciągnie się wzdłuż północno-wschodnich wybrzeży Australii na przestrzeni około 1500 km.

Korale madreporowe mogą tworzyć wyspy zwane atolami; mają one kształt pierścienia z laguną wewnątrz. Atole powstają na podwodnych wzniesieniach, które kiedyś występowały nad powierzchnią morza i pogrążyły się w nim bądź wskutek obniżenia się dna morskiego, bądź też w wyniku zniszczenia części nadwodnej przez czynniki atmosferyczne.

EKOLOGIA

Parzydełkowce występują w czystych, dobrze natlenionych wodach, od oko­lic tropikalnych do arktycznych i antarktycz­nych. Szczególnie liczne w wodach ciepłych, pełnosłonych

Polipy przeważnie osiadłe, żyją w strefie przybrzeżnej. Meduzy najczęściej swo­bodnie pływają, część jest planktonowa, częśćpływa aktywnie na zasadzie odrzutu: rytmicznie kurczą ciało, wciągając i wyrzucając wodę

z przestrzeni subumbrellarnej. Polipy i meduzy niektórych gatunków kroczą po podłożu za po­mocą ramion.

Większość wolno żyjąca, tylko kilka gatunków pasożytniczych, np. - polipodium; wiele gatunków żyje w symbiozie z różnymi gatunkami bezkręgowców oraz ryb. Większość drapieżna, odżywia się zooplanktonem

i drobnymi bezkręgowcami, a formy większe rybami.

Pokarm chwytają ramionami pokrytymi komórkami parzydełkowymi; część żywi się planktonem chwytanym w śluzowatą wydzielinę ciała. Niektóre parzydełkowce żyją w symbiozie z zielonymi glonami i bruzdnicami, które, wykorzystując zbędne produkty przemiany materii gospodarza, dostarczają mu substancji odżywczych i tlenu.

Płazińce (Platyhelminthes)

Płazińce są zwierzętami o wyraźnej symetrii dwubocznej ciała, które rozwija się z trzech listków zarodkowych: ektodermy, endodermy i mezodermy. Płazińce mają ciało przeważnie wydłużone, grzbietowo-brzusznie spłaszczone i pokryte z ze­wnątrz worem

Wnętrze ciała wypełnione jest parenchymą, w której pogrążone są narządy wewnętrzne.

Układ nerwowy zbudowany jest z podłuż­nych pni nerwowych, połączonych ze zwojami głowowymi. Przewodu pokarmowego albo nie mają, albo ma on postać prostej lub silnIe rozgałęzionej rurki. Nie mają także otworu odbytowego. Układ wydalniczy ma charakter protonefrydialny. Zwie­rzęta te oddychają bądź całą powierzchnią ciała, bądź też, jak u pasożytów wewnę­trznych, występuje tu oddychanie beztlenowe. Układ narządów rozrodczych jest obojnaczy i dość skomplikowany. Rozwój płazińców jest prosty lub związany z przeobrażeniami, a u pasożytów często z przemianą pokoleń oraz ze zmianą żywicieli.

EKOLOGIA

Płazińce opanowały bardzo różnorodne środowiska życia. Spotykamy je zarówno w morzu, jak i w zbiornikach słodkowodnych, a nawet w glebie. Formy wolno żyjące spotykane na dnie zbiorników słodkowodnych i morskich; nie­liczne żyją w wilgotnym środowisku lądowym. Roślinożerne i drapieżne, część jest komensala­mi różnych zwierząt bezkręgowych.

Większość płazińców przystosowała się jednak do życia pasożytniczego, co wywarło głęboki wpływ za­równo na ich budowę, jak i rozwój. Cykle życiowe pasożytów najczęściej skom­plikowane, połączone ze zmianą żywiciela i przemianą pokoleń. Pasożytnicze gatunki płazińców ma­ją ogromne znaczenie zdrowotne i gospodarcze dla człowieka

Filogeneza pierścienic (Annelida)

Szkielety i ślady działalności życiowej znane są od kambru do dziś. Ślady drążenia i pełzania znane z późnego prekambru przypisywane są również m.in. pierścienicom.

Pierścienice wyprowadzane są od form zbliżonych do wirków. W obrębie typu najprymitywniejsze są wieloszczety, od któ­rych wyprowadza się pozostałe gromady.

Pierścienice (Annelida)

Do typu pierścienic należą zwierzęta o ciele wydłużonym i symetrii dwubocznej. Swoją nazwę zawdzięczają temu, że ciało ich zbudowane jest z szeregu pierścieni, czyli metamerów leżących jeden za drugim. Poszczególne pierścienie odgraniczone są od siebie bruzdami okrężnymi. Ponieważ poszczególne pierścienie ciała są do siebie bardzo podobne, mówimy o metamerii jednorodnej, czyli homonomicznej.

Jedynie przednie pierścienie różnią się zazwyczaj od pozostałych i dlatego przeciw­stawiamy je, jako tzw. odcinek głowowy, pozostałym pierścieniom ciała tworzącym tzw. odcinek tułowiowy. U pierścienic obserwujemy już początek kształtowania się głowy, czyli proces cefalizacji. Metamerii zewnętrznej odpowiada metameria wewnętrzna, czyli podział ciała na odcinki wewnętrzne.

Budowa wora powłokowego jest złożona. Skóra pierścienic wyposażona jest bogato w różnego rodzaju gruczoły i szczecinki chitynowe: szczecinki osadzone być mogą wprost w skórze lub też na specjalnych przydatkach zwanych parapodiami. Muskulaturę tworzy kilka warstw mięśni.

System nerwowy pierścienic składa się z obrączki okołoprzełykowej i brzusznego łańcucha nerwowego. Brzuszny łańcuch nerwowy ma budowę metameryczną i składa się z szeregu zwojów, leżących po dwa w każdym odcinku.

Poszczególne zwoje połączone są z sobą dwoma podłużnymi spoidłami. Przewód pokarmowy składa się z trzech odcinków

i rozpoczyna się brzu­sznie położonym otworem gębowym, a kończy otworem odbytowym. Między warstwą muskulatury, a przewodem pokarmowym znajduje się jama ciała. Powstaje ona w wy­niku rozszczepienia się mezodermy i ma dlatego charakter wtórnej jamy ciała. Podzielona jest na metameryczne odcinki, tzw. komory, za pomocą poprzecznych przegród. Metamerycz­ny charakter ma także -układ wydalniczy pierścienic, zbudowany bądź ze zmienio­nych protonefrydiów, bądź też z metanefrydiów. Zwykle w każdym odcinku ciała znajduje się para takich narządów, zwanych dlatego narządami segmentalymi.

Układ krwionośny, który u ty­powych przedstawicieli jesi zamknięty. Składa się on z krwionośnego naczynia grzbie­towego i brzusznego, które połączone są z sobą poprzecznymi naczyniami okręż­nymi, powtarzającymi się metamerycznie w każdym odcinku ciała. U niektórych pierścienic spotykamy już specjalne narządy oddechowe - skrzela. Większość pierścienic oddycha jednak całą powierzchnią ciała.

Typ obejmuje 3 gromady: WIELOSZCZETY SKAPOSZCZETY PIJAWKI

Wieloszczety (Polychaeta)

Gromada wieloszczetów skupia pierścienice wyróżniające się obecnością licz­nych i dobrze wykształconych przydatków ciała, takich jak parapodia, czułki; głaszczki

i wąsy. Wieloszczety nie mają również charakterystycznego dla skąpo­szczetów tworu, tzw. siodełka.

Są to zwierzęta przeważnie rozdzielnopłciowe. Narządy rozrodcze wykształcone są w postaci gonad, powtarzających się meta­merycznie w wielu kolejnych odcinkach ciała. Zapłodnienie jest zewnętrzne, rozwój związany z przeobrażeniem.

Prawie wszyst­kie wieloszczety są zwierzętami morskimi. Znamy obecnie ponad 5000 gatunków tych zwierząt. W Bałtyku żyje jedynie 13 gatunków wieloszczetów. Gromadę wieloszczetów dzieli się, w zależności od trybu życia i stopnia zróżnicowania ciała, na dwa rzędy: wieloszczety pełzające lub nieosiadłe - Errantia oraz wieloszczety osiadłe - Sedentaria.

Skąposzczety (Oligochaeta)

Skąposzczety charakteryzują się brakiem parapodiów, czułków i wąsów. Nieliczne szczecinki osadzone są bezpośrednio w ścianach ciała. Odcinek głowowy ciała jest słabo wyróżnicowany.

Jedną z charakterystycznych cech skąposzczetów jest występowanie siodełka. Są to zwierzęta obojnacze o skomplikowanych narządach rozrodczych. Gromada ta obejmuje około 2500 gatunków pierścienic lądowych i słodkowodnych. W Polsce znamy około 135 ga­tunków. Najpospolitszym przedstawicielem jest dżdżownica Lumbricus terrestris.

Pijawki (Hirudina)

Do gromady pijawek, których dotychczas opisano ponad 300 gatunków, należą pierścienice wiodące półpasożytniczy lub drapieżny tryb życia.

Zamieszkują one głównie wody słodkie i morza, rzadziej zaś występują na lądzie.

Wszystkie pijawki są obojnakami. Charakterystyczną cechą pijawek jest obecność dwóch lub jednej przyssawki. Pijawki odznaczają się ponadto utratą wtórnej jamy ciała, parapodiów i szczecinek. Inną, nie mniej charakterystyczną ich cechą jest wtórne pierścienio­wanie ciała (brak zgodności między zewnętrzną a wewnętrzną metamerią), które składa się zazwyczaj ze stałej liczby odcinków.

Ekologia pierścienic

Większość wol­no żyjąca, część osiadła; gatunki zamieszkujące dno morskie występują najczęściej masowo. Pierścienice pełzają za pomocą parapodiów, skurczów seg­mentów lub kroczą po podłożu, przyczepiając siędo niego przednim i tylnym końcem ciała (pijaw­ki); pływają, wyginając ciało na boki i w płasz­czyźnie grzbieto-brzusznej.

Część gatunków pasożytnicza, część żyje w komensalizmie z różnymi bezkręgowcami. Pierścienice odżywiają się organizmami roślinnymi i zwierzęcymi lub martwą materią organiczną; są wśród nich drapieżcy, filtratory, glebożercy oraz mułożercy.

Część gatunków ma zdolność do bioluminescencji. Pierścienice mają duże znaczenie w przyrodzie i gospodarce czło­wieka; są pokarmem wielu zwierząt wodnych i lądowych, glebożercy odgrywają ważną rolę w użyźnianiu gleby, zaś gatunki pasożytnicze powodują straty w hodowlach ryb i przenoszą czynniki chorobotwórcze.

Mięczaki (Mollusca)

Grupa bardzo zróżnicowanych bezkręgowców znanych od wczesnego kambru do dziś. Były pierwotnie zwierzętami morskimi, niektóre z nich przysto­sowały się do warunków lądowych (pierwsze lądowe ślimaki znane są z karbonu) i wód śródlą­dowych.

Niektóre wymarłe mięczaki, np. amonity, są ważnymi skamieniałościami przewodnimi. Poglądy na fi­logenezę mięczaków są rozbieżne; mięczaki są wyprowadzane od wirków, wstężnic lub pierścienic. ­

Mięczaki (Mollusca)

Mięczaki tworzą zwarty i wyraźnie odgraniczony typ świata zwierząt, który pod względem liczebności ustępuje tylko typowi stawonogów. Mają one miękkie, nie podzielone na odcinki ciało.

Pokrycie ciała stanowi miękka skóra, wyposażona w liczne gruczoły, wytwarzająca twardą, wapienną muszlę.

Ciało większości mięczaków składa się z głowy, nogi, worka trzewiowego i płaszcza. Na głowie mieści się otwór gębowy i najważniejsze narządy zmysłów. Głowa niektórych mię­czaków nie jest oddzielona wyraźnie od nogi lub całkowicie zanika. Nieparzysta mięsista noga jest narządem ruchu, przystosowanym, w zależności ,od grupy mię­czaków, do pełzania, pływania lub rycia.

Worek trzewiowy o cienkich ścianach mieści w sobie narządy wewnętrzne. Jest on pokryty specjalnym fałdem skórnym, zwanym płaszczem. Przestrzeń między płaszczem a workiem trzewiowym nosi nazwę jamy płaszczowej. Mieszczą się w niej narządy oddechowe oraz ujście narządów wy­dalniczych i przewodu pokarmowego, a często także przewodów płciowych.

Narządy wewnętrzne mieszczą się w pierwotnej jamie ciała. Wtórna jama ciała zredukowana jest u mięczaków do osierdzia i jamy gruczołów płciowych. Osierdzie otacza serce, które w typowych przypadkach składa się z komory i dwóch bocznie położonych przedsionków. Natleniona w narządach oddechowych krew wnika do przedsionków i stąd do komory serca. Z serca krew wypychana jest do naczyń krwio­nośnych, a następnie do jamy ciała. System krwionośny mięczaków jest więc otwarty.

Przewód pokarmowy dzieli się na trzy odcinki: jelito przednie, środkowe i tylne. Jelito przednie złożone jest z gardzieli i przełyku. Gardziel wyposażona jest w język z tarką (radula). Do środkowej. części przewodu pokarmowego uchodzi wątroba

System nerwowy zbudowany jest z pęwnej liczby węzłów nerwowych połączonych z sobą pniami nerwowymi. Narządami wydalniczymi są nerki, będące silnie zmienionymi metanefrydiami.

Mięczaki są zwierzętami rozdzielnopłciowymi lub obojnakami. Bruzdkowanie jest przeważnie typu spiralnego. Rozwój jest bezpośredni lub połączony z przeobrażeniem.

Mięczaki żyją w morzach, w wodach słodkich i na lądzie, a nieliczne gatunki są pasożytami. Niektóre gatunki nie są bez znaczenia dla gospodarki człowieka. Mięczaki są grupą bardzo starą i wskutek występowania muszli zachowały się dobrze w stanie kopalnym. Dlatego też odgrywają ważną rolę w badaniach geologicznych jako tzw. skamieniałości przewodnie.

Liczba poznanych gatunków wynosi około 100 000. W Polsce ok. 250 gatunków. 

Najliczniejsze gromady: brzuchonogi małże głowonogi

Brzuchonogi - Ślimaki (Gastropoda)

Do gromady ślimaków, zwanych też brzuchonogami, należą mięczaki asymetryczne, których ciało dzieli się wyraźnie na nogę i wór trzewiowy. Muszla jest przeważnie spiralnie skręcona. U większości gatunków występuje dość słabo wyodrębniona głowa, zaopatrzona w oczy i czułki. W jamie gębowej znajduje się zawsze tarka.

Ślimaki są zwierzętami rozdzielnopłciowymi lub obojnaczymi. Bruzdkowanie jest typu spiralnego.

W rozwoju ślimaków morskich występuje larwa weliger. Ślimaki zamieszkują zarówno wody (morskie i słodkie), jak i ląd. Nieliczne gatunki są pasożytami. Gromada ślimaków obejmuje około 88000 gatunków i pod względem liczebności ustępuje jedynie gromadzie owadów.

Małże (Bivalvia)

Są to mięczaki o dwubocznej symetrii ciała, których płaszcz składa się z lewego i prawego płata i wytwarza dwie skorupki obejmujące ciało z boków. Głowy, czułków i oczu brak, nie ma także szczęk

i tarki. Noga zwykle klinowata, dobrze rozwinięta. Jama płaszczowa obszerna, z blaszkowatymi skrzelami. Jelito skręcone w pętlę; najdłuższą jego część tworzy jelito środkowe. Jelito końcowe przebija się zwykle przez komorę sercową.

Serce mieści się w osierdziu i składa się z komory oraz dwóch przedsionków. Krew zawiera hemocyjaninę, rzadziej hemoglobinę. Nerki parzyste jednym końcem otwierają się do osierdzia, drugim do jamy płaszczowej.

Układ nerwowy składa się z czterech par zwojów połączonych spoidłami. Zwoje mózgowy i boczny zlewają się zazwyczaj w jeden - po każdej stronie ciała.

Małże są rozdzielnopłciowe lub obojnacze. Ich rozwój połączony jest często z występowaniem larwy.

Małże zamieszkują dna mórz i zbiorników słodkowodnych. Dotychczas poznano około 25 000 gatunków, z których pewna część ma zastosowanie w gospodarce czło­wieka. Niektóre z nich hodowane są jako zwierzęta jadalne, inne dostarczają perełlub muszli dla celów przemysłowych (wyrób guzików, mączki itp.).

Oprócz małżów pożytecznych istnieją także gatunki szkodliwe, np. świdrak okrętowy (Teredo navalis), uszkadzający drewniane urządzenia zanurzone w wodzie (w portach i na nabrzeżach).

Głowonogi (Cephalopoda)

Należą tu wyłącznie mię­czaki morskie o najwyższym wśród mięczaków stopniu uorganizowania. Ciało głowonogów ma symetrię dwuboczną. Składa się ono z głowy opatrzonej licznymi ramionami oraz tułowia. Większość współcześnie żyjących gatunków pozbawiona jest muszli, która przekształciła się w szczątkowy szkielet wewnętrzny.

Noga gło­wonogów uległa bardzo silnym przemianom; jej pozostałościami są ramiona głowy oraz swoisty twór zwany lejkiem. Przez lejek wyrzucana jest pod ciśnieniem woda z jamy płaszczowej, co powoduje "odrzutowy" sposób poruszania się niektórych głowonogów. Płaszcz otacza całe ciało i po stronie grzbietowej jest przyrośnięty, a po stronie brzusznej tworzy jamę płaszczową. W jamie znajdują się jedna lub dwie pary skrzeli. Jama gębowa głowonogów uzbrojona jest w dwie silne szczęki oraz tarkę.

Serce ma dwa lub cztery przedsionki. Głowonogi mają silnie rozwinięty i scentralizowany układ nerwowy, tworzący pierścień węzłów nerwowych oto­czonych ochronną torebką chrząstkową. Narządy zmysłów są dobrze rozwinięte, szczególnie złożoną budowę mają oczy.

EKOLOGIA

Typ Mięczaki obejmuje gatun­ki morskie, słodkowodne (część brzuchonogów i małżów) i lądowe (niektóre brzuchonogi). Są sze­roko rozprzestrzenione, od strefy równikowej do podbiegunowej, od głębin morskich po szczyty górskie.

Większość gatunków wolno żyjąca, nie­liczne osiadłe. Niektóre występują masowo, np. małże. Część jest komensalami, pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi zwierząt wod­nych. Poruszają się wolno, pełzając po podłożu, lub aktywnie pływają.

Odżywiają się różnorod­nym pokarmem, głównie roślinnym; część jest drapieżna. Pokarm zdobywają na wiele sposo­bów, w zależności od gatunku. Długość życia różna, od kilku miesięcy (niektóre ślimaki) do ponad stu lat (niektóre małże).

Mięczaki mają duże zna­czenie w przyrodzie i gospodarce człowieka; są pokarmem wielu zwierząt wodnych i lądowych; wiele gatunków jest żywicielami pośrednimi pa­sożytów, głównie płazińców; część gatunków jadalna (ślimaki, małże, głowonogi), niektóre poławiane na skalę przemysłową (np. kalma­ry, ośmiornice) lub hodowane, np. ostrygi; kilka gatunków dostarcza macicy perłowej i pereł (np. perłopławy); niektóre ślimaki są szkodnikami upraw.

Stawonogi (Arthropoda)

Stawonogi są starymi bezkręgowcami. Początek rozwoju przypada na prekambr - już wtedy pojawiły się bezkręgowce o odnóżach przypominających w budowie odnóża stawonogów.

Stawonogi mają wiele cech wspólnych z pierścienicami (np. dwubocznie symetryczne, czlonowane ciało). Prawdopodobnie stawonogi i pierścienice wywodzą się od wspólnego przodka. Rozwijały się jednak jako niezależne linie ewolucyjne.

Prekambr: wspólny przodek pierścienic i stawonogów

Era paleozoiczna:

Kambr - Trylobity, skorupiaki i szczękoczułkowce,

Sylur - wije,

Dewon - owady bezskrzydłe,

Karbon - owady uskrzydlone.

Stawonogi posiadają ciało dwubocznie symetryczne, segmentowane, pokryte grubym, oskórkowym pancerzem (szkieletem zewnętrznym), składającym się z płytek - sklerytów; poszczególne płytki połączone cienkim, elastycznym oskórkiem umożliwiającym ich ruchy względem siebie

Poszczególne segmenty ciała są zróżnicowane

i pogrupowane zależnie od pełnionej funkcji, zwykle dzieli się na:

głowę - niesie narządy zmysłów i narządy gębowe będące zmodyfikowanymi odnóżami;

tułów - różna liczba segmentów, zależnie od grupy systematycznej; osadzone na nim odnóża służą do lokomocji; odnóża składają się z połączonych stawów;

odwłok - rozmaicie ukształtowany, odnóża często zredukowane

Ekologia - wielka różnorodność form życiowych i sposobu życia, opanowanie wszystkich środowisk.

Pancerz stawonogów jest sztywny i nierozciągliwy,w związku z czym uniemożliwia wzrost: stawonogi rosną skokowo, tylko w okresie wymiany oskórka - proces ten nazywa się linieniem; linienie zachodzi przez całe życie (niektóre skorupiaki, wije, owady bezskrzydłe) lub tylko do czasu osiągnięcia dojrzałości (owady uskrzydlone)

Wewnętrzna powierzchnia pancerza tworzy fałdy służące jako przyczepy mięśni

Mięśnie wyłącznie poprzecznie prążkowane, tworzą zespoły o różnych funkcjach; wór powłokowy nie występuje.

Układ oddechowy: skrzela, tchawki, płucotchawki, skrzelotchawki (zależnie od grupy systematycznej i środowiska życia).

Układ pokarmowy: podzielony na jelito przednie, środkowe i tylne; jelito przednie i tylne rozwija się z ektodermy i wyścielone jest chitynowym oskórkiem; jelito środkowe jest pochodzenia endodermalnego, wysłane mikrokosmkami, tutaj odbywa się trawienie i wchłanianie pokarmu.

Układ nerwowy stawonogów składa się z mózgu, obrączki okołoprzełykowej, zwoju podprzełykowego i łańcuszka brzusznego.

Posiadają one następujące narządy zmysłów:

wzrok - oczy proste i złożone (zbudowane z licznych fasetek - ommatidiów);

zmysł chemiczny - szczecinki węchowe i smakowe;

równowaga - statocysty;

narządy strunowe (chordotonalne) - informują o napięciu mięśni i sklerytów;

narządy słuchowe.

Układ krwionośny stawonogów jest otwarty, krążenie odbywa się w systemie naczyń i zatok będących fragmentami jamy ciała; krew zawiera liczne amebocyty i u niektórych grup barwniki oddechowe (hemocyjanina lub hemoglobina).

Układ krwionośny stawonogów jest otwarty, krążenie odbywa się w systemie naczyń i zatok będących fragmentami jamy ciała; krew zawiera liczne amebocyty i u niektórych grup barwniki oddechowe (hemocyjanina lub hemoglobina).

Układ wydalniczy: zmodyfikowane metanefrydia lub cewki Malpighiego

Opisano około 1,5 miliona gatunków, ale ocenia się, że typ stawonogów obejmuje 10-15 milionów współczesnych gatunków.

Typ: Stawonogi (Arthropoda)

Podtyp: Trylobitokształtne (Trilobitomorpha)

Podtyp: Skorupiaki (Crustacea

Podtyp: Szczękoczułkowce (Chelicerata)

Podtyp: Tchawkowce (Tracheata)

Trylobitokształtne (Trilobitomorpha)

wyłącznie wymarłe, żyły w erze paleozoicznej, od kambru do permu, znamy ok. 5000 gatunków;

nazwa trylobit (=trójpłatowiec) - obrazuje podłużny trójdzielny podział pancerza chtynowego, wzmocnionego węglanem i fosforanem wapnia

zwierzęta morskie, wielkości od kilku mm do ok. 70 cm.

Skorupiaki (Crustacea)

znamy ok. 30 000 gatunków, żyjących we wszystkich rodzajach wód słodkich, słonawych i morskich, rzadko zamieszkują środowiko lądowe;

rozmiary ciała -  od< 1 mm do dużych o rozpiętości odnóży ok. 4 m;

ciało pokryte pancerzem, często wysyconym solami wapnia

ciało segmentowane podzielone na głowę, tułów

i odwłok, u niektórych segmenty głowowe i tułowiowe łączą się tworząc głowotułów

na głowie znajdują się 2 pary czułków (narządy zmysłów), 3 pary przysadek gębowych, oraz oczy proste i złożone;

tułów o zmiennej liczbie segmentów, posiada odnóża służące do lokomocji;

odwłok o zmiennej liczbie segmentów, posiada odnóża służące jako odnóża pływne, narządy oddechowe lub kopulacyjne;

Skorupiaki (Crustacea)

układ nerwowy - mózg, obrączka okołoprzełykowa, zwój podprzełykowy, łańcuszek brzuszny;

układ pokarmowy - jelito śodkowe zaopatrzone w gruczoł trzustkowo-wątrobowy;

układ krwionośny otwarty - krew (hemolimfa) zawiera barwnik oddechowy hemocjaninę;

układ oddechowy - wodne (skrzela), lądowe (pseudotchawki);

układ wydalniczy - metanefrydia w formie gruczołów czułkowych lub szczękowych;

uklad rozrodczy - rozdzielnopłciowe, rozwój rzadko

prosty, zwykle złożony - duża rozmaitość form larwalnych;

ekologia - drapieżne, padlinożerne, roślinożerne; często pasożytnicze; żyją głównie w wodzie, są też gatunki lądowe

Szczękoczułowce (Chelicerata)

znamy ok. 65 000 gatunków;

ciało składa się z głowotułowia i odwłoka lub głowy, tułowia i odwłoka;

otwór gębowy zaopatrzony w szczękoczułki i nogogłaszczki;

odnóży lokomocyjnych zwykle 4 pary.

Staroraki (Merostomata)

4 gatunki współczesne, 500 wymarłych;

odwłok szeroko przyrośnięty do głowotułowia;

ciało pokryte jednolitym pancerzem;

żyją w morzach

przedstawiciel: skrzypłocz wielki Limulus polyphemus żyje u wch. wybrzeży Ameryki Pn.

Pajęczaki (Arachnida)

ok 60 000 gatunków (ok. 95% szczękoczułkowców);

stawonogi lądowe; niektóre gatunki przeszły wtórnie do życia w wodzie; żyją na całym świecie;

ciało zbudowane z głowotułowia i odwłoka; segmentacja niewidoczna;

głowa pozbawiona czułków i oczu złożonych; szczękoczułki - mogą mieć szczypce, służą do chwytania i rozdrabniania pokarmu; nogogłaszczki - przede wszystkim sa narządami dotykowymi, poza tym mogą służyć do żucia, lokomocji i innych funkcji;

tułów z 4 parami odnóży;

odwłok bez odnóży (szczątkowe mogą być przekształcone w kądziołki przędne u pająków)

pokrycie ciała: w skład oskórka wchodzi dużo lipidów i wosków (przystosowanie do życia na lądzie);

wiele gatunków posiada gruczoły jadowe;

układ nerwowy o dużym stopniu koncentracji zaleznie od redukcji liczby segmentów odwłoka;

narządy zmysłów: oczy proste (1-6 par) na grzbiecie głowotułowia; włoski czuciowe na całym ciele, szczególnie na odnóżach; inne, specyficzne dla określonej grupy;

układ pokarmowy - pajęczaki pobierają pokarm płynny (trawienie zewnętrzne: pokarm oblewany jest wydzieliną zawierającą enzymy trawienne i po wstępnym strawieniu - wessany); pajęczaki żywią się głównie pokarmem zwierzęcym;

układ oddechowy: płucotchawki (np. pająki i skorpiony) - powstały ze skrzel - składają się z listkowatych uwypukleń umieszczonych w komorze oddechowej w odwłoku; tchawki (np. kosarze, roztocze) - rurkowate wpuklenia powłok ciała w odwłoku lub głowotułowiu, uchodzące na zewnątrz otworami (przetchlinki);

układ krwionośny otwarty, krew zawiera barwnik oddechowy hemocjaninę;

układ rozrodczy - rozdzielnopłciowe, zapłodnienie w trakcie składania jaj (wewnętrzne), jajorodne, rozwój przeważnie prosty.

układ wydalniczy: gruczoły biodrowe, cewki Malpighiego, nefrocyty;

Kikutnice (Pantopoda)

zwierzęta morskie, głównie wody chłodne, strefy przybrzeżne

zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka

4-6 par odnóży lokomocyjnych, kikutowatych, dłuższych niż osiowa część ciała;

mięsożerne, część żywi się glonami i detrytusem;

przedstawiciel: Ammothea verenae

Tchawkowce (Tracheata)

znamy ponad milion gatunków, wolno żyjące, pasożytnicze o dużym znaczeniu w przyrodzie, zdrowiu i gospodarce człowieka;

zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka (owady), lub z głowy i tułowia (wije)

na głowie para czułków;

oddychają tchawkami (tchawki są to wpuklenia do wnętrza ciała; maja postać rozgałęziających się rurek docierających do tkanek i oplatających wszystkie komórki; dostarczają tlen bezpośrednio do wszystkich komórek)

Wije (Myriapoda)

zbudowane z jednolitej głowy i segmentowanego tułowia (od 10 do ponad 180 segmentów); segmenty tułowia homonomiczne (podobne do siebie) posiadające

związane z wilgotnymi środowiskami, prowadzą ukryty tryb życia pod kamieniami, w ściółce, pod korą drzew;

są drapieżne, roslinożerne lub żywią się obumarłymi tkankami roślinnymi;

znamy ok. 12 000 gatunków.

Owady (Insecta)

ciało zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka;

głowa - 1 para czułków, oczy proste i złożone, otwór gębowy z 3 parami przysadek gębowych (duża różnorodność budowy w zależności od specjalizacji do pobierania określonego typu pokarmu);

tułów - zbudowany z 3 segmentów, każdy posiada po 1 parze odnóży lokomocyjnych, 2 i 3 segment posiada po parze skrzydeł;

odwłok pozbawiony odnóży;

pokrycie ciała - pancerz o różnej grubości i twardości;

układ nerwowy - mózg, obrączka okołoprzełykowa, zwój podprzełykowy, brzuszny łsańcuszek nerwowy;

narządy zmysłów - oczy proste i złożone; zmysł chemiczny - różnego typu szczecinki zmysłowe, jako jedyne bezkręgowce, owady posiadaja narządy słuchu;

narządy zmysłów - oczy proste i złożone; zmysł chemiczny - różnego typu szczecinki zmysłowe, jako jedyne bezkręgowce, owady posiadaja narządy słuchu;

układ oddechowy: tchawki - rurkowate rozgałęzione wpuklenia powłok ciała o ścianach wzmocnionych spiralnymi zgrubieniami

układ oddechowy: tchawki - rurkowate rozgałęzione wpuklenia powłok ciała o ścianach wzmocnionych spiralnymi zgrubieniami

układ wydalniczy - cewki Malpighiego;

układ rozrodczy: rozdzielnopłciowe, rozwój

z przeobrażeniem (metamorfozą) niezupełnym (wykluwajaca się z jaja larwa jest podobna do postaci dorosłej w budowie i sposobie życia) lub zupełnym (larwa jest całkowicie odmiennie zbudowana niż postać dorosła, prowadzi przewaznie odmienny tryb życia, ponadto wystepuje stadium poczwarki).

---