WYKŁAD 12
10.01.06
CHELICERATA- SZCZĘKOCZUŁKOWCE
Budowa anatomiczna:
Układ krwionośny
Serce w przedniej części odwłoka
W płucotchawkowych układach naczyń dobrze rozwinięty
U roztoczy brak
Barwnik oddechowy hemocjanina, rozpuszczona w osoczu
Układ wydalniczy
Gruczoły biodrowe (jednopłatowe u pajęczaków, czteropłatowe u staroraków)
Cewki Malpighiego
Absorbują zbędne produkty przemiany metamerii z hemocelu
Układ płciowy:
Gonady parzyste lub nieparzyste położone w odwłoku
Rzadko występuje prącie, sperma jest przenoszona przez nogogłaszczki, szczękoczułki lub III parę odnóży lokomocyjnych
Rozmnażanie i rozwój
Rozdzielnopłciowe
Zapłodnienie zewnętrzne w trakcie składania jaj
Głównie jajorodne, rzadko żyworodne
Zwykle rozwój prosty
Larwa występuje u kapturców, zaleszczotek i roztoczy
STARORAKI
Ciało zbudowane z jednolitego głowotułowia i segmentowanego lub jednolitego odwłoka
Odwłok podzielony na przedodwłok i zaodwłok
Na odwłoku odnóża blaszkowate z wyrostkami skrzelowymi
Szczękoczułki zakończone małymi szczypcami
Nogogłaszczki i I para odnóży tułowiowych przystosowane do żucia
PAJĘCZAKI
Ciało zbudowane z jednolitego głowotułowia i odwłoka (u prymitywnych ślady segmentacji raz podziału odwłoka)
U części gatunków odwłok zlewa się z głowotułowiem
Nogogłaszczki i szczekoczułki różnie wykształcone
I para odnóży tułowiowych pełni funkcję zmysłu dotyku
Na I i II parze odnóży tułowiowych mogą występować narządy żujące
Szczątkowe odnóża odwłokowe (jeżeli występują) nigdy nie pełnią funkcji lokomocyjnych
KIKUTNICE
Wąskie ciało składa się z głowy, tułowia i odwłoka
Zwierzęta drobne, długość średnia 1-10mm, max. 70 mm
Bardzo długie odnóża boczne do 75 cm
Głowa jest odpowiednikiem głowotułowia, jest zaopatrzona w ryjek zestawiony ruchomo z głową
2 pary przysadek gębowych i 1 para tułowiowych (odnóża jajonośne) osadzone są na głowie
3-6 segmentów na tułowiu
krótki jednolity odwłok bez odnóży
Systematyka:
MEROSTOMATA- staroraki
Podgromada: Gigantostraca- wielkoraki
Zwierzęta wymarłe
4 gatunki morskie
Podgromada: Xiphosura- ostrogony
Z jaj rodzą się larwy trylobitowe, które mają niesegmentowany odwłok i 2 pary odnóży skrzelowych
Odnóża oddechowe pełnią też funkcje lokomocyjne
Formy współczesne (np. skrzypłocz)
Zbudowane z głowotułowia i niesegmentowanego odwłoka i telsona
ARACHNIDA
Stawonogi lądowe
Pasożyty, drapieżcy
60 000 gatunków
rząd: Scorpionida- skorpiony
odwłok podzielony na przedodwłok i zaodwłok
rząd: Uropygi- biczykoodwłokowe
wilgotne środowiska tryb gatunki pustynne
100 gatunków, subtropikalne
rząd: Schizomida- rozłupnogłowce
ukryty tryb życia- pod kamieniami, w ściółce
ślepe
głowotułów niejednolity, odwłok segmentowany
80 gatunków, subtropikalne i tropikalne
rząd: Ambypygi- tępoodwłokowe
70 gatunków, klimatu ciepłego i wilgotnego
żyją pod kamieniami i korą drzew, drapieżne
odwłok węższy d głowotułowia, na końcu krótki biczyk
długość do 5 cm
rząd: Palpigradi- głaszczkochody
60 gatunków subtropikalnych i tropikalnych
chelicery zaopatrzone w szczypce, pedipalpy- odnóża kroczne
zaciemnione środowiska, pod kamieniami, w glebie, w grotach, na piaszczystych plażach
odwłok podzielony na przed- i zaodwłok
rząd: Aranea- pająki
35 000 gatunków (w Polsce 728 gatunków)
gatunki lądowe (wtórnie wodne)
drapieżne
żyją do 10 lat
odwłok miękki (z 12 segmentami)
0,5 nm- 9cm
para oczu dziennych położonych na grzbiecie i oczy nocne na bokach głwotułowia
kadziołki przędne na odwłoku- zmodyfikowane odnóża
rząd: Ricinulei- kapturce
33 gatunki, wilgotne strefy tropikalne Afryki i Ameryki Północnej i Południowej
charakterystyczna ruchoma płytka na przedzie głowotułowia zakrywa otwór gębowy i chelicery
pedipalpy, krótkie, zakończone szczypcami
odwłok szerszy od tułowia
u samców III para odnóży krocznych przekształcone w narządy kopulacyjne
rząd: Pseudoscorpionida
2000 gatunki, strefy tropikalnej i subtropikalnej, kilka gatunków kosmopolitycznych
drapieżne (odżywiają się mniejszymi owadami)
zasiedlają wilgotne środowiska- gleba, ściółka, pod korą, mech)
odwłok szeroki, segmentowany (12 segmentów)
wielkie pedipalpy
rząd: Solpuga- solpugi
900 gatunków pustynnych i stepowych stref tropikalnych i subtropikalnych
występują w ziemi, pod kamieniami, w szczelinach skał
dzienny tryb życia
drapieżne, wszystkożerne
ciało pokryte długimi włosami oskórkowymi
na biodrach III pary odnóży krocznych znajdują się narządy czuciowe- młoteczki
rząd: Opilionida- kosarze
5 000 gatunków subtropikalnych i tropikalnych oraz stref umiarkowanych
środowisko wilgotne, ściółka leśna, gatunki synantropijne
drapieżne, saprofagiczne, nocny tryb życia
chelicery krótkie, zakończone szczypcami
nogogłaszczki długie z wyrostkami do żucia
długie, cienkie nogi (do 16 cm)
szczególnie szeroki odwłok ściśle przylegający do jednolitego głowotułowia
rząd: Acarida- roztocza
30 000 gatunków o szerokim zasięgu występowania
występuje gnatosoma (stożek gębowy z chelicerami, aparat chwytny kłująco- ssący lub gryząco- ssący), pedipalpy
idiosoma z 4 parami odnóży krocznych (u larw 3 pary)
występują w glebie, ściółce, wtórnie zasiedlają wody słodkie i morza
gatunki saprofagiczne, pasożyty (ekto- i endopasożyty), drapieżne, wektory chorób
tagmy głowotułowia i odwłoka połączone
Pentapoda- Kikutnice:
1 000 gatunków morskich stref zimnych
występują w strefach przybrzeżnych (nieliczne głębinowe)
żyją w koloniach parzydełkowców, na glonach na mszywiołach
1- 10mm, max. 70 mm
wąskie ciało składa się z głowy, tułowia i odwłoka
bardzo długie odnóża kroczne do 75 cm
głowa jest odpowiednikiem głowotułowia- jest zaopatrzona w ryjek
Filogeneza:
Najprymitywniejsze Chelicerata to zwierzęta morskie, oddychające skrzelami- Staroraki
Wymarłe staroraki i ostrogony rozwinęły się w oddzielnych liniach rozwojowych (znaczne różnice w planie budowy
Staroraki miały odwłok segmentowany (przed- i zaodwłok)
Ostrogony mają odwłok jendolity z kolcem (są boczną gałęzią w rozwoju szczękoczułkowców)
Najstarsze lądowe Chelicerata pojawiają się w sylurze
Skorpiony
Wywodzą się z wielkoraków
Zróżnicowane odwłoka na przed- i zaodwłok
Pajęczaki są gromadą difiletyczną
W wyniku 2 oddzielnych inwazji morskich pajęczaków na ląd powstały: skorpiony i pozostałe grupy pajęczaków (wysokie przystosowanie do życia na ladzie)
Dyskusyjna jest pozycja filogenetyczna kikutnic:
Szukano ich podobieństw z wieloszczetami
Ryjek kikutnic odpowiada prostomium wieloszczetów (ranga podtypu w stawonogach)
Ryjek odpowiada gnatosomie roztoczy (podrząd roztoczy)
Przysadki gębowe kikutnic są homologiczne do chelicer i pedipalp innych szczękoczułkowców
Kikutnice to niezależna linia rozwojowa pajęczaków, ślepo kończąca się wieloma specyficznymi cechami
TRACHEATA- TCHWAKODYSZNE
Występowanie
Stawonogi lądowe (niektóre gatunki lub ich formy żyją w wodzie)
Gatunki wolnożyjące oraz pasożytnicze
Ponad 1 mln gatunków
Budowa morfologiczna
Osobniki drobne- do kilkunastu centymetrów długości
Granice miedzy tagmami wyraźne
3 tagmy u owadów
2 tagmy u pozostałych
tagma głowowa jest jednolitą puszką
otwór gębowy po stronie brzusznej otoczony płatem wargi górnej i 3 lub 2 parami odnóży głowowych: żuwaczki, I para szczęk i II pary szczęk zespolonych (warga dolna)
I para szczęk jest dwugałęzista
tułów segmentowany, u owadów złożony z 3 heteronomicznych segmentów
u wijów wiele homonomicznych segmentów
na każdym segmencie tułowia występuje 1 para członowanych odnóży krocznych
u niektórych wijów odnóża są dwugałeziste
odwłok zbudowany jest z 11 segmentów
brak odnóży krocznych
mogą występować silnie przekształcone odnóża pełniące różne wyspecjalizowane funkcje
nieparzyste otwory płciowe
Budowa anatomiczna:
Budowa wewnętrzna jest bardzo jednolita w porównaniu z budową morfologiczną
Mózg składa się z 3 części
Protocerebrum- unerwia oczy
Deuterocerebrum- czułki
Tritocerebrum- wargę górną
Obrączka okołoprzełykowa łączy mózg ze zwojem podprzełykowym (unerwia przysadki gębowe)
Hemocel wypełnia hemolimfa i specyficzne ciało tłuszczowe (duże komórki pochodzenia mezodermalnego)
ciało tłuszczowe produkuje i magazynuje substancje zapasowe, zbędne produkty metabolizmu, wodę
Układ trachealny bierze udział w oddychaniu
U organizmów wodnych tchawki silnie zmodyfikowane (skrzelotchawki)
Systematyka:
Gromada: Myriapoda- wije
Gromada: Insecta- owady
Podział oparty jest na różnicach dotyczących podziału ciała na tagmy:
2 tagmy- Myriapoda (głowa, tułów)
3 tagmy- Insecta (głowa, tułów, odwłok)
niektórzy systematycy wyróżniają 5 gromad
gromada: Chilopoda- pareczniki
gromada: Diplopoda- dwuparce
gromada: Pauropoda- skąponogi
gromada: Symphyla- drobnonogi
gromada: Insecta- owady
Budowa anatomiczna:
W układzie pokarmowym uchyłki jelita są homologiczne do gruczołu trzustko- wątrobowego
Cewki Malpighiego są układem wydalniczym
Pochodzenie ektodermalne
Nie występują u skoczogonków, części widłonogów o u mszyc
Wydalony jest amoniak i kwas moczowy
Rozmnażanie i rozwój
Jajorodne, jajożyworodne, żyworodne
Jajo wyposażone w żółtko
Produkowane są spermatofory
Bruzdkowanie całkowite, częściowo powierzchniowe lub powierzchniowe
U starszych filogenetycznie tchawkodysznych rozwój pozazarodkowy bez przeobrażenia
U młodszych filogenetycznie rozwój pozazarodkowy złożony
MYRIAPODA-wije:
Występowanie:
Opisano 120 000 gatunków
Wyłącznie lądowe
Zasiedlają szeroko strefy umiarkowane i ciepłe środowiska wilgotne
Występują w glebie, na powierzchni gleby, ściółce leśnej
Prowadzą drapieżny tryb życia
Drapieżne, roślinożerne i saprofagiczne
Budowa morfologiczna:
2-10mm, max. 30 cm
głowa jednolita, niesegmentowana
przyjmuje się, że głowa składa się z 6 segmentów
akron
segment czułkowy
segment wstawkowy (interkalarny, w rozwoju zarodkowym występują zawiązki wyrostków, które później zanikają)
segment żuwaczkowy
szczęki I i II pary
Charakterstyka:
Zbudowane z głowy i segmentów odwłoka
Na tułowiu parzyste odnóża lokomocyjne
Więcej niż 3 pary odnóży tułowiowych
INSECTA- owady
Występują 3 tagmy- głowa, tułów i odwłok
3 pary przysadek gębowych
tułów zbudowany z 3 heteronomicznych segmentów, z 3 parami odnóży lokomocyjnych
odwłok pozbawiony odnóży lokomocyjnych
Budowa morfologiczna:
Zbudowane z głowy i segmentów tułowia, na tułowiu parzyste odnóża lokomocyjne (więcej niż 3 pary)
Na głowie występują czułki i 3 pary przysadek gębowych (u skąponogów i dwuparców- brak II pary szczęk)
Żuwaczki mogą być dwuczłonowe lub nieczłonowane
Szczęki są członowane z 2 płatami- żuwkę wewnętrzną i zewnętrzną oraz głaszczkiem
Tułów zbudowany z 10-180 segmentów homonomicznych
I para odnóży tułowiowych, zwykle pełni funkcje nielokomocyjne
Ostatni segment- telson (brak odnóży)
Nieparzyste otwory płciowe występują na końcu tułowia, parzyste otwory z przodu
Budowa anatomiczna:
Prymitywna budowa układu nerwowego
Narządy wzroku- para lub liczne proste oczy
Drobne gatunki pozbawione układu krwionośnego i oddechowego
Gonady parzyste lub nieparzyste
Rozmnażanie i rozwój
Rozdzielnopłciowe, rzadko partenogenetyczne
Jajorodne
Rozwój anamorficzny lub epimorficzny
Wzrost połączony z linieniem
Systematyka:
Dział: Progoneata- przodopłciowe
Poddział: Trignata- trójprzysadkowe
Podgromada: Symphyta- drobnonogi
Poddział: Dignatha- dwuprzysadkowe
Podgromada: Diplopoda- dwuparce
Podgromada: Pauropoda- skąponogi
Dział: Opistogneata- tyłopłciowe
Podgromada: Chilopoda- pareczniki
Symphyta- przodopłciowe (syn. Pierwowije- Promyriapoda):
120 gatunków, kosmopolityczne w strefach ciepłych
żyje w ściółce, pod kamieniami, w środowiskach wilgotnych, w gniazdach mrówek
formy drapieżne i saprofagiczne, niektóre gatunki są szkodnikami upraw
ZOOLOGIA- WYKŁAD
70