UPADEK KONSTANTYNOPOLA

Wstąpienie na tron Murada II (1421) zapoczątkowało nową ofensywę turecką. Nie udało mu się wziąć szturmem Konstantynopola, zdobył jednak w 1430 r. Saloniki, odstąpione przez cesarza Wenecji, a następnie uderzył na Serbię i przywrócił nad nią władzę Turcji, wypędzając w 1439 r. despotę Jerzego Brankowicza, który był wasalem Węgier. W tym czasie następca Manuela, cesarz Jan VIII, przedsięwziął ostatni wysiłek w celu uzyskania pomocy z Zachodu. Drogą perswazji i nacisku zjednał sobie część hierarchii greckiej i udał się w 1437 r. do Ferrary na rokowania w sprawie unii, chcąc zyskać sympatię papieża Eugeniusza IV dzięki pominięciu soboru bazylejskiego.

Od czasu katastrofy w połowie XIV w. wszyscy wybitniejsi politycy bizantyjscy i wszyscy cesarze zdawali sobie sprawę, że tylko pomoc Zachodu może uratować Konstantynopol. Toteż począwszy od Jana V często pielgrzymowali po Europie, prosząc o pomoc i oferując unię. Przeciw cesarzom występowała jednak większość kleru greckiego i tłumy fanatycznych a ciemnych mnichów, których tak zaślepiała nienawiść do łacinników, że jak się wyraził jeden ze stronników tego kierunku woleli ujrzeć w Bizancjum turban sułtana niż tiarę papieską. Nadto cesarze nie mieli już tak wielkiego jak dawniej wpływu na kler, którego większość żyła pod panowaniem tureckim. Mimo to unia doszła do skutku, podpisana we Florencji 6 lipca 1439 r. W ślad za przyjęciem unii

Eugeniusz IV obiecywał zorganizowanie krucjaty; zadaniu temu poświęcił się kardynał Julian Cesarini, dotychczas niefortunny organizator krucjat antyhusyckich. Jednak przewidywany na wodza wyprawy król rzymski i węgierski Albrecht II zmarł, a o tron węgierski rozpoczęły się walki między zwolennikami Habsburgów i Jagiellonów.

Dopiero w 1443 r., po załagodzeniu sporu dzięki Cesariniemu, ruszyła do Serbii armia węgierska pod dowództwem króla Władysława Jagiellończyka, posiłkowana przez oddziały polskie i niemieckie oraz Serbów pod dowództwem Brankowicza. 3 listopada faktyczny wódz wyprawy, znakomity Jan Hunyady, zadał Turkom klęskę pod Niszem; mimo kilku dalszych sukcesów zima wstrzymała ofensywę na Bałkanach. Murad II był w trudnym położeniu: w Azji emir karamański podjął nową walkę, a Albania podniosła powstanie pod wodzą wychowanego w armii tureckiej Skanderbega Jerzego Kastrioty. Pokojem w Szegedynie sułtan oddał Jerzemu Brankowiczowi Serbię i zrzekł się na rzecz Węgier pretensji do Wołoszczyzny.

Papież, któremu udało się namówić do udziału w wojnie Wenecję, nie godził się na pokój i Cesarini skłonił króla Władysława do jego zerwania. Węgrzy podjęli więc nową wyprawę, ale spodziewana flota wenecka nie przybyła, co umożliwiło sułtanowi przeprowadzenie swych wojsk do Europy. Również Brankowicz nie wziął udziału w wojnie i w chwili starcia pod Warną 10 listopada 1444 r. Węgrzy byli znacznie słabsi. Bitwa miała początkowo korzystny przebieg, kiedy jednak załamało się uderzenie Władysława na janczarów i młody król poniósł śmierć, wybuchła panika; z trudem Hunyady wyprowadził część wojsk z katastrofy. Casarini zginął w ucieczce. Teraz już los Konstantynopola był przesądzony, zwłaszcza że w dwa lata po Warnie armia Hunyadego poniosła nową klęskę na Kosowym Polu.

Nowy (od 1451) sułtan Mahomet II uznał za swe główne zadanie zdobycie Konstantynopola. Odrzuciwszy wszelkie próby rokowań, wokół nieszczęsnego miasta pobudował zamki, uniemożliwiając dowóz żywności, a następnie w 1453 r. rozpoczął oblężenie, otaczając Konstantynopol ze wszystkich stron armią i flotą. Na pomoc przyszły tylko niewielkie posiłki papieskie, pod wodzą wygnanego z Rusi metropolity kijowskiego kardynała Izydora, oraz kilkuset genueńczyków i wenecjan w dodatku zwalczających się nawzajem. Ostatni cesarz wschodniorzymski Konstantyn XI i współkierujący obroną genueńczyk Jan Giustiniani potrafili przez dwa miesiące odpierać zwycięsko szturmy tureckie, wspierane ostrzeliwaniem z dział nie spotykanego dotąd kalibru. Zdobycie Konstantynopola 29 maja 1453 r. to pierwszy wielki triumf artylerii, przed którą nie mogły się ostać stare mury Teodozjusza II. Cesarz zginął bohaterską śmiercią, powstrzymując atak Turków przy głównym wyłomie w murach, Giustiniani natomiast, ranny, uległ panice i zbiegł na statek. Wówczas obrona załamała się, zaczęła się trzydniowa rzeź i rabunek. Zdobytą stolicę Wschodniego Cesarstwa, odtąd nazywaną Istambułem, uczynił Mahomet II swą rezydencją, zasiedlając ją ponownie ludnością grecką i turecką. Arcydzieło Justyniana,

Hagia Sophia, serce kościoła wschodniego, zostało zamienione na meczet. Wiele innych kościołów, pałaców, dzieł sztuki i bibliotek uległo zniszczeniu; mimo wszystko jednak Turcy nie dorównali orgii zniszczenia, jaka się rozpoczęła po zdobyciu Konstantynopola przez krzyżowców w roku 1204.